Powieść otwartych perspektyw -„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego
„Przedwiośnie” S. Żeromskiego ukazało się drukiem w roku 1924. Powieść ta mieści się w bogatym nurcie prozy poświęconej rozrachunkom z pierwszym okresem niepodległości.
Równolegle do „Przedwiośnia” ukazały się między innymi takie utwory jak: „Romans Teresy Hennert” Zofii Nałkowskiej (1924), „Pokolenie Marka Świdy” Andrzeja Struga (1925), „Generał Barcz” Juliusza Kadena-Bandrowskiego (1922).
Powieść S. Żeromskiego miała się stać obrazem Polski współczesnej, diagnozę zaniepokojenia polityczno -społeczną sytuacją odrodzonego państwa. Problematyka „Przedwiośnia” krystalizuje się wokół losów głównego bohatera Cezarego Baryki. Na jego społeczną i narodową świadomość decydujący wpływ wywarły wydarzenia Rewolucji Październikowej obserwowane z perspektywy rosyjskiej (Baku) oraz romantyczno -nostalgiczna wizja Polski „Szklanych domów” opowiadana przez ojca -Seweryna Barykę. Konfrontacja marzeń z rzeczywistością, poszukiwanie przez Cezarego Barykę własnego miejsca w odrodzonym państwie oraz próby refleksji nad polską współczesnością wyznaczają tematykę powieści.
Problemy Polski widziane oczyma bohatera posiadają złożony charakter i nie podlegają jednoznacznym rozstrzygnięciom. Cezary Baryka dostrzega konieczność zmian społeczno -politycznych, dostrzega liczne schorzenia odrodzonej Polski (wewnętrzne rozbicie polityczne, nieporadność zmieniających się rządów, bezrobocie, inflacja), surowo ocenia realizację gospodarczych i socjalnych zadań młodego państwa. Romantyczna wizja Seweryna Baryki najrychlej ulega deprecjacji.
„Szklane domy”, marzenia o naukowo -technicznej rewolucji, która uczyni z Polski kraj nowoczesny i dostatni, w konfrontacji z rzeczywistością odrodzonego państwa okazują się jedynie idealistyczną fantazją. Ojczyzna złożona, zespolona ponownie, po ponad studwudziestoletniej niewoli, z trzech różnych organizmów państwowych, jest pozbawiona podstawowych struktur gospodarczych: rolniczych, przemysłowych, zacofana ekonomicznie doszczętnie ograbiona przez zaborców. Oglądana przez Barykę z perspektywy sielanki nawłockiej okazuje się wręcz cudem anachronicznego feudalizmu. Idealistyczne marzenia o „szklanych domach” nie wytrzymują więc konfrontacji z obrazem Polski nędznej, słabej, głodnej i zacofanej.
Wielopłaszczyznowym zjawiskiem okazuje się w „Przedwiośniu” rewolucja społeczno -polityczna. Już obraz wydarzeń w Baku nacechowany jest różnoznacznością. Dla matki Cezarego Baryki rewolucja -to gwałt i grabież, dla Seweryna -to absurd dziejowy, który niszczy naród i społeczeństwo, dla młodego bohatera powieści wydarzenia 1917 r. stają się zarówno upajającą awanturą, jak i groźną, przerażającą pożogą.
Wieloaspektowa refleksja nad zagadnieniem rewolucji, zostaje pogłębiona obserwacjami rzeczywistości Polski. Stosunek Cezarego Baryki do środowiska komunistycznego jest co najmniej dwuznaczny. Zebrane partycje odsłania przed bohaterem bolesne, wstrząsające jego sumieniem, prawdy o Polsce. Prawdy o upośledzeniu klasy robotniczej, o prześladowaniach politycznych, torturach, bezprawiu. Również liczne doświadczenia Baryki: obsesja środowisk proletariackich Warszawy, nędza chłopska i lekkomyślna beztroska pańskiej Nawłoci, pogłębiający się kryzys gospodarczo -rządowy kierują jego sympatie ku programowi radykalnemu, obiecującemu natychmiastową, rewolucyjną zmianę. Zarazem jednak Cezaremu Baryce postać Lulka kojarzy się z sekciarstwem, z fanatyczną retoryką pozbawioną świadomych planów i celów.
Głos bohatera powieści jest zawsze pytaniem, nigdy odpowiedzią; Baryka wątpi w cywilizacyjne i kulturotwórcze możliwości klasy robotniczej. Proletariat zdegenerowany fizycznie, pozbawiony oświaty i kultury może stać się siłą destrukcyjną w rewolucyjnym zamęcie, niszczącą dotychczasowy rozwój ludzkości. Antagonistą rewolucyjnych poglądów Antoniego Lulka staje się w „Przedwiośniu” Szymon Gajowiec. Spadkobierca ideowy szlacheckich demokratów (Abramowskiego, Bohusza, Krzemińskiego), wysoki urzędnik państwowy, opiekun i przyjaciel Cezarego Baryki buduje program ogranicznikowy. Zadaniem Szymona Gajowca jedyną możliwą i właściwą perspektywę rozwoju odrodzonego państwa stwarza program powolnych, stopniowych reform. Dostrzegając błędy i schorzenia Polski odrodzonej, opowiada się jednak za istniejącymi zasadami Gajowca, trzeba znaleźć miejsce dla reform i postępu.
Ideologia oraz poglądy Gajowca wywołują w świadomości Baryki zarazem aprobatę i niechęć. Z jednej strony pociąga bohatera program stabilizujący koncepcję państwa -proponujący rozwój społeczno -polityczny na drodze „łagodnej rewolucji” -bez wstrząsów, zbrodni, zniszczeń. Z drugiej jednak strony Baryka jest pełen niepokoju o tę ideologię: świadomość nierozwiązanych zagadnień społecznych i politycznych, pogłębiający się kryzys gospodarczy i socjalny, narastający wyzysk proletariatu poddaje w wątpliwość efektywny, twówczy zakres programu Gajowca.
„Przedwiośnie” S. Żeromskiego jest powieścią pytań, otwartych wciąż perspektyw rozwoju odrodzonego państwa polskiego. Nawet odruch buntu i rozpaczy, który powoduje przyłączenie się Baryki do pochodu manifestujących robotników, nawet więc jego „marsz na Belweder” nie zamyka podjętych w powieści pytań i problemów. Główny bohater, wypowiadając udręki autora, ponawia romantyczne w istocie pytania: czym jest Polska? Jaka jest Polska? Ku czemu Polska zmierza? W „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego zostaje wpisana wielogłosowa dyskusja ideowa.