Charakterystyka sytuacji pod zaborami: rosyjskim, niemieckim i austriackim

Zabór rosyjski
Utworzone w 1815 roku Królestwo Polskie zostało po powstaniu styczniowym poddane wielu represjom. Zmieniono nazwę Królestwa na "Kraj Przywislański", natomiast Polaków poddano gwałtownej i brutalnej rusyfikacji. W latach 1864 - 1914 obowiązywał stan wojenny, pozwalający cenzurze ograniczyć wolność słowa. W ramach walki ze wszystkim, co polskie w latach 1866 - 69 wprowadzono do szkół język rosyjski jako obowiązkowy, uczniom zakazano mówić po polsku, Szkołę Główną zmieniono w Carski Uniwersytet Warszawski. Zlikwidowano wszystkie pozostałości autonomii Królestwa, obciążono szlachtę wysokimi podatkami, kraj podzielono na gubernie i powiaty, wprowadzono aparat policyjno - wojskowy, wysokie stanowiska administracyjne obsadzono wyłącznie Rosjanami. Wydany w roku 1864 ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów miał na celu odciągnięcie chłopów od udziału w powstaniu. Większa część chłopów wyemigrowała do miast. Pojawiła się nowa klasa społeczna - robotnicy, co było związane z przejściem od ustroju feudalnego do wczesnej fazy kapitalizmu.

Zabór pruski
Naród polski poddany był szczególnie brutalnemu procesowi germanizacji. Kanclerz Rzeszy, Otto von Bismarck, zapoczątkował tzw. Kulturkampf, walkę o kulturę. Wielkie Księstwo Poznańskie przemianowano na Provinz Prosen, wprowadzono język niemiecki do urzędów, szkół i sądów, gwałtownie zaatakowano Kościół jako ostoje tradycji i kultury polskiej. Jednocześnie rozwinięto akcję wykupywania przez Niemców polskich majątków ziemskich w ramach organizowanej przez Hakatę (Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich) ekspansji na wschód.

Zabór austriacki
Galicja należała w latach 1861 - 1914 do monarchii austro - węgierskiej. Polacy w zaborze austriackim mogli się cieszyć sporą autonomią, szczególnie w zakresie samorządu lokalnego i szkolnictwa. W Galicji funkcjonowały dwa uniwersytety, krakowski i lwowski, w roku 1871 powstała Akademia Umiejętności. Cenzura nie była tak agresywna jak w pozostałych zaborach, działały również polskie teatry. W szkołach, sądach, urzędach dominował język polski, rozwijały się polskie instytucje kulturalne. Bardzo zła była jednak sytuacja ekonomiczna Galicji, wynikająca z ogromnego zacofania gospodarczego i społecznego. W Krakowie powstała szkoła historyczna, której zwolennicy nazywani byli stańczykami ( od tytułu programowego pamfletu politycznego "Teki Stańczyka" - 1869). Było to ugrupowanie konserwatywne, niechętne spiskom politycznym, powstaniom zbrojnym i wszelkim rewolucjom. Jej głównymi przedstawicielami byli czołowi galicyjscy intelektualiści, autorzy "Teki Stańczyka": Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Ludwik Wodzicki i Stanisław Koźmian, a także uczeni: Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka. Postulowali oni lojalizm, czyli działanie zgodne z narzuconym przez zaborców prawem. Lecz mające na celu wzmocnienie gospodarcze, moralne i polityczne struktur państwowych, a w dalekiej perspektywie odzyskanie niepodległości. Stańczycy przywiązywali ogromną wagę do historii Polski, szukając w niej przyczyn upadku niegdyś potężnej Rzeczypospolitej i próbując wyciągnąć z niej wnioski na przyszłość.

---