Krzysztof Przecławski

CZŁOWIEK A TURYSTYKA Zarys socjologii turystyki

Wydanie drugie poprawione Albis Kraków 2004

spis Treści

Wstęp

1. TURYSTYKA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

1.1. Rys historyczny

1.2. Świat współczesny

1.3. Turystyka współczesna

2. POJĘCIA, PODZIAŁY I FUNKCJE TURYSTYKI

2.1. Spór o definicję

2.2. Typologie turystyki i turystów

2.3. Motywy podróży

3. PRZEDMIOT I ZAKRES SOCJOLOGII TURYSTYKI

3.1. Turystyka jako przedmiot badań naukowych

3.2. Turystyka jako przedmiot badań socjologicznych

3.3. Główne kierunki badań i socjologiczne teorie turystyki.

4. TURYSTYKA JAKO CZYNNIK PRZEMIAN

4.1. Istota i zakres przemian

4.2. Gospodarze

4.3. Przybysze

4.4. Spotkanie

4.5. Przemiany w miejscowości recepcyjnej

4.6. Przemiany w miejscowości emisyjnej

5. TURYSTYKA A WYCHOWANIE

5.1. Kształtowanie człowieka przez turystykę

5.2. Wychowawcze funkcje turystyki.

5.2.1. Eufunkcje turystyki wobec turystów i gospodarzy

5.2.2. Dysfunkcje turystyki wobec turystów i gospodarzy

5.3. Czynniki determinujące wychowawcze efekty turystyki

6. TURYSTYKA A MŁODZIEŻ

6.1. Młodzież współczesna

6.2. Turystyka młodzieży

6.3. Typologia zachowań turystycznych młodzieży

7. TURYSTYKA A ETYKA I RELIGIA

7.1. Rola etyki we współczesnym świecie

7.2. Etyka turystów

7.3. Etyka gospodarzy

7.4. Etyka organizatorów

7.5 Turystyka jako spotkanie i środek dialogu interreligijnego

Zakończenie

Literatura

Summary

Wstęp

Truizmem stało się twierdzenie, że epoka, w której żyjemy, jest epoką niespotykanego nigdy przedtem tempa przemian. Są to przemiany społeczne i kulturowe, dokonujące się tak w skali świata, jak w skali poszczególnych krajów. Są to też przemiany osobowości człowieka współczesnego. Kierunek zarówno jednych, jak i drugich budzi z jednej strony nadzieję, z drugiej - niepokój. Stąd niektórzy podkreślają - i słusznie - twórczy charakter przemian społeczno-kulturowych, wydobywających wiele krajów z wiekowego zacofania, a także twórczy charakter przemian osobowości człowieka wyzwalającego się ku wolności. Inni - nie mniej słusznie - wskazują na niepokojące skutki rozwoju cywilizacji współczesnej, zwłaszcza w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, oraz na nową alienację człowieka, który zapomniał o podstawowych wartościach, dla których żyje.

Szczególna uwaga zwrócona jest ku tzw. Trzeciemu Światu. Coraz wyraźniej zdajemy sobie sprawę z tego, że przyszłość kultury ludzkiej zależy od dalszego kierunku przemian w krajach rozwijających się.

Truizmem jest także twierdzenie, że świat dąży do jedności. Ze nigdy dawniej proces zetknięcia się i przemieszania kultur nie dokonywał się z tak wielką siłą.

W tym procesie wymiany kulturowej szczególne znaczenie zyskuje w ostatnich kilku dziesiątkach lat turystyka międzynarodowa. Staje się ona ważnym czynnikiem przemian społecznych i kulturowych, zachodzących w krajach odwiedzanych przez turystów, przede wszystkim tam, gdzie różnice kulturowe pomiędzy przybyszami i ludnością autochtoniczną są największe, tzn. właśnie w krajach rozwijających się. Jednocześnie zarówno turystyka zagraniczna, jak też dynamicznie rozwijająca się turystyka krajowa staje się istotnym czynnikiem przemian osobowości, tak w odniesieniu do samych turystów, jak i do ludności odwiedzanej.

Także Polska podlega, jak wiemy - zwłaszcza w ostatnich latach - procesom szczególnie intensywnych przemian gospodarczych, społecznych i kulturowych, na skalę dawniej niespotykaną. W ślad za nimi dokonują się też przemiany osobowości przeciętnego Polaka.

I w tym zakresie coraz wyraźniej dynamizująca się u nas ostatnio turystyka zagraniczna, a także mająca stuletnią tradycję turystyka krajowa mają szanse stać się jednym ze szczególnie znaczących czynników rozwoju.

Nic więc dziwnego, że coraz częściej politycy, socjologowie i wychowawcy zaczynają interesować się problemem społecznej, kulturowej i wychowawczej funkcji turystyki, tak międzynarodowej, jak i krajowej. O ile bowiem studia nad ekonomicznymi funkcjami turystyki w wielu krajach są już prowadzone od lat, o tyle wciąż jeszcze stosunkowo mało wiemy o jej rzeczywistych funkcjach w dziedzinie przemian społecznych i kulturowych, a także przemian w osobowości.

Książka, którą Czytelnikowi przedstawiam, wyrosła z zainteresowania tym właśnie aspektem turystyki. Wyrosła z głębokiego przekonania, że mamy tu do czynienia ze zjawiskiem, które w lawinowym tempie ogarnia i zmienia świat. Że mamy do czynienia z instrumentem, który może być wprawdzie czynnikiem przemian niezwykle korzystnych i pożądanych, ale równocześnie może się stać - i niestety w wielu przypadkach staje się - czynnikiem degradacji i upadku niektórych kultur, czynnikiem dewiacji, a nie socjalizacji osobowości.

Chciałbym więc, aby książka odebrana została jako swoiste „uderzenie na alarm”. Rozwoju turystyki nic nie powstrzyma - nawet zwyżka cen ropy naftowej. Zjawisko to do pewnego stopnia zaskoczyło nas i zaskakuje nadal swoją dynamiką. Trzeba je „uchwycić w ręce”, aby przez mądrą, dalekowzroczną i zdecydowaną politykę wykorzystać tę szansę dla dalszego rozwoju.

Mój ojciec, który urodził się w 1901 roku, podróżował w młodości koleją, jeździł konnym wozem lub konnym tramwajem. W jego domu nie było telewizora, telefonu, pralki, lodówki, a nawet radia. Miał 13 lat, gdy wybuchła I wojna światowa, w wieku 19 lat uczestniczył jako żołnierz w wojnie z bolszewikami.

W domu moich rodziców (urodziłem się w 1927 roku) było już radio na słuchawki, a później pojawił się telefon. Jeździło się tramwajem, pociągiem, potem samochodem, ale znana już była komunikacja lotnicza. Gdy miałem 12 lat wybuchła II wojna światowa i okres moich studiów przypadł już na Polskę komunistyczną.

Moja córka urodziła się w 1953 roku. Była jeszcze dzieckiem gdy w domu pojawił się telewizor. Leciała samolotem jako młoda dziewczyna. Dorastała w okresie „zimnej wojny” i wyścigu zbrojeń.

Moja wnuczka jest rówieśniczką „Solidarności”. W okresie jej dzieciństwa zmieniło się oblicze Europy. Telewizor, telefon, pralka, lodówka, a także komputer - są dla niej przedmiotami normalnego użytku.

Mój ojciec wyjeżdżał za granicę jeden raz w życiu i długo opowiadało się o tym wydarzeniu.

Ja wyjechałem pierwszy raz mając 32 lata, moja córka - w wieku lat 12, a najmłodsza wnuczka - w wieku 3 lat.

Spotkanie z turystyką - jako przedmiotem badań naukowych i nauczania - dokonało się, jak większość ważnych wydarzeń w moim życiu, przypadkowo.

Wprawdzie turystykę zacząłem uprawiać już jako student (od 1946 roku nie zdarzyło się, abym chociaż przez kilka dni, każdego roku, nie był w Tatrach, a po ukończeniu 65 roku życia przeszedłem z synem najtrudniejszy odcinek Orlej Perci od Granatów po Krzyżne!) - ale w czasach studenckich nie myślałem, że turystyka stanie się także dziedziną moich teoretycznych zainteresowań.

W 1968 r. otrzymałem ze strony ówczesnego dyrektora CIEST (Międzynarodowy Ośrodek Wyższych Studiów nad Turystyką) w Turynie prof. Kazimierza Libery propozycję, abym podjął się tam wykładów z socjologii turystyki. Początkowo Polska Akademia Nauk, gdzie wówczas pracowałem, odmówiła mi paszportu, motywując to tym, że coś takiego, jak socjologia turystyki nie istnieje. Zyskałem w ten sposób jeden rok czasu, co umożliwiło mi zapoznanie się z literaturą, oraz rozpoczęcie prowadzenia własnych badań (początkowo nad turystyką młodzieży warszawskiej).

Od 1969 do 1975 roku, corocznie już wyjeżdżałem na pierwszy tydzień sierpnia do Turynu, prowadząc wykłady, seminaria i egzaminy. Owocem tych zajęć była książka pt. Turystyka a wychowanie (1973), a następnie Socjologiczne problemy turystyki (1979). W latach 1972-1974 prowadziłem w UJ w Krakowie badania na temat przemian społecznych i kulturowych, powodowanych przez turystykę w kilku wybranych miejscowościach. W następnych latach prowadziłem wykłady z socjologii turystyki w Uniwersytecie Warszawskim oraz SGPiS.

Od grudnia 1982 do 1990 należałem do ścisłego kierownictwa międzynarodowego programu badawczego początkowo koordynowanego przez Ośrodek Nauk Społecznych w Wiedniu, „Turystyka jako czynnik przemian. Studium społeczno-kulturowe”. Badania przerwane zostały przez wojnę na Bałkanach.

W latach 1983-91 byłem dyrektorem Instytutu Turystyki oraz kierownikiem Centralnego Programu Badań Podstawowych („Turystyka jako czynnik przemian społecznych i gospodarczych”) oraz redaktorem naczelnym „Problemów Turystyki” (wydawanych w jęz. polskim i angielskim).

Od 1988 r. byłem (do 1995 r.) Prezesem Polskiego Stowarzyszenia Turystyki, którego obecnie zostałem Prezesem Honorowym. Byłem też jednym z członków - założycieli powstałej w 1988 r. Międzynarodowej Akademii Studiów nad Turystyką (której pierwsze spotkanie odbyło się w Polsce w 1989 r.).

Czym jest dla mnie turystyka? W jaki sposób można krótko wyrazić moją „filozofię turystyki”? Otóż punktem wyjścia niezbędnym dla zrozumienia istoty turystyki jest - moim zdaniem - przyjęcie takiej koncepcji człowieka, która powiada.

Że jest on istotą poznającą, działającą i zdolną do dokonywania wyboru. Pisałem w „Humanistycznych podstawach turystyki”: „Przychylam się do zdania tych, którzy przyznają człowiekowi podmiotowość i szczególne miejsce w przyrodzie. Uznaję te argumenty, które powiadają, że chociaż z przyrodą ściśle złączeni i jej prawami ograniczeni, różnimy się od minerałów, roślin i zwierząt w sposób jakościowo zasadniczy. Że człowiek (i spośród istot żywych tylko człowiek) posiada zdolność myślenia abstrakcyjnego, tzn. za pomocą pojęć ogólnych, że człowiek ma możność (przy uznaniu wszystkich ograniczeń ze strony praw oraz prawidłowości społecznych i kulturowych) dokonywania wyboru, zwłaszcza wyborów moralnych, że człowiek tworzy kulturę, że jest zdolny do kochania innych. Nie jestem więc zwolennikiem tych, którzy głoszą całkowity determinizm ludzkich zachowań.

Inaczej mówiąc - człowiek poznaje otaczającą rzeczywistość poprzez swoje zmysły i rozum. Rozum przedstawia mu określone wartości, pomiędzy którymi może w zasadzie dokonywać wyboru. Wreszcie może podjąć działanie w kierunku tych wartości, które wybrał. Jest bowiem istotą działającą celowo.

Turystyka jest przede wszystkim działaniem człowieka. Działaniem - tzn. zachowaniem celowym, ukierunkowanym na wartości. Turystyka jako zjawisko, a raczej jako proces społeczny, jest więc systemem działań osób ludzkich. Są to przede wszystkim działania turystów zmierzające do czasowej i dobrowolnej zmiany miejsca w przestrzeni, powiązanej ze zmianą rytmu i środowiska życia. Są to następnie działania mieszkańców terenów odwiedzanych oraz działania osób pośredniczących (organizatorów turystyki, przewodników itd.). W ten sposób turystyka staje się procesem bardzo złożonym, którego przebieg, przyczyny i skutki, mają charakter zarówno psychologiczny, jak społeczny, ekonomiczny, prawny, przestrzenny a także polityczny. Stąd ten proces stanowi dzisiaj przedmiot badań ze strony wielu różnych dyscyplin naukowych.

Dla mnie jednak pytaniem najbardziej interesującym pozostaje zawsze pytanie o kierunki i przyczyny przemian jakie zachodzą w osobowości współczesnych ludzi. Podmiotem przemian społecznych, gospodarczych i kulturowych jest zawsze człowiek. A więc pytanie o kierunki i przyczyny przemian społecznych sprowadzić można do pytania o kierunki i przyczyny przemian, jakie zachodzą w człowieku. Temat ten jest „kluczowym” ale i najtrudniejszym zarazem dla wielu dyscyplin humanistycznych. W zakresie tego aspektu, który związany jest z turystyką będzie tu miejsce na pytanie o motywy, które sprawiają, że określeni ludzie udają się w podróż i w określony sposób zachowują w trakcie wyjazdu - a więc będzie to problem typologii turystów. Z drugiej strony będzie to pytanie o przemiany, jakie zachodzą w człowieku uprawiającym turystykę, a więc problem kształtowania człowieka przez turystykę. Wreszcie będzie to pytanie o przemiany w stosunkach społecznych i w kulturze, jakie mogą być wywołane przez turystykę przyjazdową w miejscowościach odwiedzanych przez turystów.

Inaczej mówiąc: jeżeli wprowadzimy tutaj jeszcze jedno pojęcie - pojęcie „stylu życia”, rozumianego jako system zachowań zgodny z hierarchią wartości (nie zawsze do końca uświadomioną), to nasze pytanie dotyczyć będzie roli turystyki w przemianach stylu życia współczesnego człowieka. A ponieważ jest wiele typów turystyki, to pytanie - sformułowane w sposób bardziej precyzyjny - będzie dotyczyć roli różnych typów turystyki w przemianach stylów życia współczesnych ludzi. Oczywiście nie można wykluczyć odpowiedzi, że rola ta jest żadna lub bardzo mała. Ale nie sądzę, aby tak właśnie było.

Moi przyjaciele wiedzą, że nie pozostałbym sobą, gdybym w tym miejscu nie wspomniał wizji świata Piotra Teilharda de Chardin. Ten wielki przyrodnik, filozof i teolog francuski, już za życia wzbudzał przeciwstawne oceny i reakcje. Niektórzy uważali go prawie za heretyka, inni za ideologa i twórcę jeszcze jednej utopii. Ale byli tacy, którzy porównywali jego dzieło do dzieła św. Tomasza z Akwinu, którzy widzieli i widzą w nim niepospolity umysł, otwierający nowe horyzonty myślenia.

Mnie Teilhard zafascynował całościową i optymistyczną wizją świata i przekonaniem o etycznym obowiązku angażowania się w jego sprawy. Teilhard będąc ewolucjonistą nie uznaje jednak determinizmu ewolucji w odniesieniu do człowieka. Od czasu pojawienia się człowieka na Ziemi, ludzie mogą zarówno dążyć do coraz większej „jedności umysłów i serc”, do budowania jedności świata, jak też mogą działać w kierunku jego dezintegracji, a nawet katastrofy.

Otóż pytaniem kluczowym, które mnie zainteresowało w związku z erą „turystyfikacji” świata, w jaką niewątpliwie wkraczamy, było pytanie o rolę turystyki, czy ściśle biorąc właśnie różnych typów turystyki, w odniesieniu do procesów integracji czy dezintegracji społecznej, kulturowej, a także moralnej świata.

Teilhard twierdził, że procesy integracyjne nie tylko nie niszczą odrębności jednostkowych (dodajmy: i narodowych) ale przeciwnie - pełny rozwój osobowości człowieka w jej każdorazowej niepowtarzalności dokonać się może tylko w klimacie miłości. Celem jest więc „jedność w wielości”, myślenie kategoriami ogólnoludzkimi przy dochowaniu wierności swojej tożsamości i własnej tradycji narodowej.

Czy turystyka i jaka turystyka i przy spełnieniu jakich warunków może się realnie do tej „jedności w wielości” przyczynić? Szukanie chociażby cząstkowych odpowiedzi na te pytania wyznacza więc najbardziej ogólne ramy moich zainteresowań badawczych nad turystyką.

Na całość tej publikacji złożyły się fragmenty trzech poprzednich książek: Turystyka a wychowanie (1973), Socjologiczne Problemy Turystyki (1979), Turystyka a Świat Współczesny (1994) oraz teksty nowe.

Za nakłonienie mnie do napisania tej książki, a przede wszystkim za podjęcie się trudu jej redakcji i wydania wyrazy najserdeczniejszej mojej wdzięczności i podziękowania należą się doktorowi Wiesławowi Alejziakowi, pracownikowi naukowemu Katedry Turystyki Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.

Krzysztof Przecławski

Rozdział I

TURYSTYKA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

1.1. Rys historyczny

Podróże nie są wynalazkiem czasów najnowszych. Pomijając okres nomadyzmu, ludzie zawsze dokądś wędrowali i wracali do miejsc stałego zamieszkania.

W księdze Mądrości Syracha czytamy: (rozdz. 34) „Człowiek, który często podróżuje, pozna rzeczy wiele...” (9) „...wiele widziałem w swoich podróżach i dowiedziałem się więcej, niż zdołam wypowiedzieć słowami” (12).

Jedną z najstarszych opisanych podróży jest wzmianka o królowej Sabie, która - pragnąc poznać króla Salomona - „przyjechała do Jerozolimy ze świetnym orszakiem i wielbłądami...” (1 Krl 10, 1-10, 13).

Historię turystyki podzielić można na pięć okresów:

1. Starożytność;

2. Średniowiecze;

3. Renesans;

4. Czasy nowożytne;

5. Czasy współczesne.

Jest to, jak wiele innych, podział bardzo umowny. Historia turystyki w sensie ścisłym, liczy sobie zaledwie około trzystu lat.

TURYSTYKA W STAROŻYTNOŚCI

Początków turystyki europejskiej można dopatrywać się już w starożytności. Już bowiem w czasach greckich i rzymskich odbywano liczne podróże, przy okazji których poznawano obce kraje i nawiązywano kontakty społeczne z ich mieszkańcami. Były to podróże specjalnych wysłanników i posłów, były to wędrówki kupców, były to pielgrzymki do miejsc świętych, podróże dla załatwiania różnych interesów, podróże do miejsc kąpielowych, były to już także podróże przyjemnościowe. Na szczególną uwagę zasługują Igrzyska Olimpijskie w Grecji, które przyciągały podróżnych z dalekich nieraz stron.

Podróżujący muszą gdzieś spać, żywić się, korzystać ze środków transportu. Tak więc w już Grecji budowano domy gościnne dla pielgrzymów, zajazdy i restauracje.

Podróżujący wymagają ochrony prawnej. Stąd już w starożytności wytworzyły się pewne zwyczaje, a z czasem przepisy prawne, chroniące posłów, kupców, pielgrzymów. Wraz z rozwojem podróżowania rozwija się pojęcie gościnności. W Grecji przydomek „gościnny” nadano Zeusowi - Zeus Xenios. W Grecji też powstało to, co nazwalibyśmy instytucjonalną opieką nad odwiedzającymi. Jak pisze A. Segre: W Atenach powstaje i rozwija się kwitnąco w Grecji starożytna instytucja stanowiąca kapitalny postęp w stosunkach międzynarodowych. Społeczeństwa prymitywne, kierowane jedynie instynktem zaczepnym wobec obcych, nie przyznawały żadnego prawa ani żadnej opieki tym, którzy znajdowali się poza swą ojczyzną. Instytucja Proxenii powodowała, że gość w Grecji przechodził pod opiekę bogów, a więc stawał się niejako osobą sakralną. W dalszym rozwoju tej instytucji interesy odwiedzających reprezentowane były wobec prawa poprzez Proxenów, czyli niejako „gospodarzy publicznych” (Libera 1969). Instytucja Proxenii znajduje swój odpowiednik w starożytnym Rzymie w formie opieki „patrona” nad „klientem”.

Dla zobrazowania zmiany postawy wobec turystów bardzo charakterystyczna jest analiza przekształcania się pojęcia „hostis” - „wróg” w pojęcie „hospes” - „gość”. Ktoś, kto przybywał z obcych stron, początkowo traktowany był zawsze jako wróg. Potem, zwłaszcza w miarę rozwoju stosunków handlowych, przestawał być wrogiem, stawał się „obcym”. Następnie nabywał prawa do ochrony i stawał się „gościem”, a nawet „przyjacielem”.

Podróże w starożytnym Rzymie podzielić można na dwie kategorie: podróże podejmowane dla załatwiania różnych interesów oraz podróże przyjemnościowe, których motywem były studia, praktyki religijne bądź polepszenie zdrowia.

Już w prawie rzymskim odnajdujemy normy obowiązujące armatorów czy oberżystów, normy niewątpliwie prekursorskie w stosunku do dzisiejszego prawa regulującego np. odpowiedzialność prowadzących hotele.

W Rzymie istniały gospody (stationes), w których można było wynająć konie pozostawiając je w następnej stacji (odpowiednik dzisiejszej instytucji rent here and leave there - pożycz tu, a pozostaw tam). Rzymskie Carruca dormitoria to odpowiednik dzisiejszych wagonów sypialnych oczywiście przeznaczone tylko dla najbogatszych.

Tak więc nie tylko zaczątki turystyki, ale i pierwsze instytucje związane z obsługą turystów odnajdujemy już w starożytności.

TURYSTYKA W WIEKACH ŚREDNICH

Podróże w średniowieczu - to przede wszystkim podróże kupców i pielgrzymów. Zarówno jedni jak i drudzy korzystają nadal z ochrony bądź zwyczajowej, bądź też prawnej. To samo dotyczy podróży o charakterze politycznym, podejmowanych przez wysłanników różnych władców czy posłów. Występują także wędrówki rzemieślników, a od czasu powstania i rozwoju uniwersytetów - wędrówki studentów.

Bardzo nieliczne są natomiast w tym okresie podróże, które nazwalibyśmy dzisiaj typowo turystycznymi. Do wyjątków należy na przykład podjęta już na przełomie średniowiecza i renesansu (1336) górska wyprawa Francesco Petrarki (opisuje ją w bardzo interesujący sposób Jan Parandowski w książce pt. Petrarka). Szczególne miejsce w historii turystyki należy też przypisać podróżom Marco Polo, który w 1271 roku wyruszył w długą podróż na Wschód i dotarł aż do Chin (polskie wydanie dzieła opisującego tę podróż ukazało się w 1954 r. pt.: Opisanie świata). Marco Polo był tym, który - jak podaje biografia podróżników włoskich - pierwszy wytyczył drogę przez całą Azję. Był także pierwszym, który odkrył Chiny.

W tym okresie można także, w pewnym sensie, mówić o początkach turystyki w Polsce. Podobnie, jak w innych krajach Europy, pierwsze wędrówki w Polsce - to wędrówki posłów, kupców, pielgrzymów, a w miarę powstawania i rozwoju uniwersytetów w Europie - wyjazdy młodzieży na studia.

TURYSTYKA W CZASACH RENESANSU

Jean Delumeau (1987) jest zdania, że w tym okresie rozwija się „turystyka humanistyczna”, a więc zbliżona już do jej współczesnego rozumienia. Pielgrzymi udający się do Rzymu, starają się też zwiedzać Wieczne Miasto. W ówczesnych księgarniach ukazują się plany Rzymu. Organizowane są „przechadzki archeologiczne”. Delumeau podaje, iż w 1575 r. odwiedziło Wieczne Miasto ok. 400 tys. pielgrzymów, a w 1600 roku już 600 tys. W 1517 r. było w Rzymie 171 zajazdów, a w 1526 już - 236. W Padwie powstaje w XIV wieku słynne „Hospitium Bovis”, uważane za chlubę miasta.

Odkrycie „Nowego Świata” oraz postęp w nawigacji morskiej umożliwiły w XIV i XV w. dalszy rozwój podróży okrętami.

TURYSTYKA W CZASACH NOWOŻYTNYCH

Na przełomie XVI i XVII wieku notujemy pierwsze podróże o charakterze wyraźnie poznawczym. W XVI w Montaigne pisze swój Dziennik podróży do Włoch. W wieku XVII upowszechnia się wśród klas posiadających zwyczaj „wyjazdów do wód”. W XVII stuleciu powstają pierwsze przewodniki wydawane z myślą o turystach. W roku 1672 ukazuje się pierwszy przewodnik po Francji: Guide de Saint-Morice. Jak podaje K. Libera, Saint-Morice napisał go dlatego, że: Panowie Cudzoziemcy przejeżdżają przez miasta, w których są setki rzeczy ciekawych, a na które nie zwracają uwagi nie będąc o nich uprzedzeni. Przeto będą chyba zadowoleni, że ich tam zaprowadzę i będę im służył za przewodnika w ich podróży (Libera 1969: 219).

W końcu XVII wieku spotykamy już także osoby pełniące rolę przewodników. Na przełomie XVII i XVIII wieku upowszechnia się zwyczaj podróży z Anglii na kontynent. Turyści odbywają grand tour po Europie. Rodzi się pojęcie turysty. W XVII wieku w niektórych krajach wprowadzane już są paszporty. W wieku XVII I XVIII następują pierwsze ograniczenia w ruchu osobowym pomiędzy państwami.

Pod koniec XIX stulecia zaczyna się rozwijać turystyka współczesna.

Podobnie jak w innych krajach, pierwsze wędrówki w Polsce to wędrówki posłów, kupców, pielgrzymów oraz wyjazdy młodzieży na studia. W tych czasach wyjazdy dla celów przyjemnościowych raczej się nie zdarzały. Do nielicznych znanych w tym okresie wyjątków należy wyprawa Beaty Łaskiej w Tatry, w okolice Zielonego Stawu Kieżmarskiego, podjęta w 1563 roku.

W roku 1614 ukazuje się w Krakowie praca pt. Pielgrzym Polski albo krótkie Rzymu i miast pomniejszych włoskich opisanie, mająca ułatwić podróże do Włoch, zaś w 1643 - Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej autorstwa Adama Jarzębskiego.

W wieku XVII i XVIII, w związku z ogólną sytuacją moralno-polityczną kraju, następuje zanik zainteresowań podróżniczych; sytuacja zmienia się dopiero pod koniec wieku XVIII. Słynne są w tym okresie podróże Jana hr. Potockiego autora Rękopisu znalezionego w Saragossie. Był on, jak pisze Zbigniew Sudolski, „podróżnikiem ciekawym, niepowierzchownym, interesującym się nie tylko życiem politycznym i społecznym, ale także obyczajowym i kulturalnym oglądanych krajów” (Sudolski 1954).

Inny podróżnik tej epoki Józef Szymanowski jest zdania, że „Dwojaki jest więc sens zagranicznych podróży - wzmocnienie zdrowia, dzięki któremu można być użytecznym «sobie i drugim», oraz zwiedzanie obcych krajów dla dopełnienia edukacji, poznania «rzeczy i ludzi»„ (jw. s.8-9).

Zacytujmy jeszcze Ignacego Krasickiego:

Pitagoras i Tales, i Platon, i inni,

Za których wielkim zdaniem poszli ludzie gminni,

Niżeli swej nauki cuda rozpostarli,

W kraju się właściwego cieśni nie zawarli

Lecz chcąc ludzi oświecić w błędach, w których trwali,

Do innych się, najdalszych, w pielgrzymstwo udali.

Tam czerpiąc u źródeł, w wiadomości bogaci,

Z niezmiernym nauk trzosem wrócili do braci.

(Satyra IX - Podróż)

Wiek XIX i początek XX to okres intensywnego rozwoju środków transportu, rozbudowy hoteli, tworzenia się biur podróży i organizacji turystycznych. Turystyka w tym okresie przestaje być elitarna. Powoli rodzi się turystyka masowa, turystyka zorganizowana. Rozpoczynają się masowe wędrówki młodzieży. Powstają różne formy turystyki kwalifikowanej.

W roku 1830 lokomotywa Stephensona przebyła odległość Liverpool - Manchester rozwijając szybkość 26 km/godz. W dwadzieścia lat później było w Europie 23000 km linii kolejowych. 7

W roku 1857 powstaje angielski Alpin Club, w 1862 - Oesterreichischer Alpenverein, w 1863 - Schweizer Alpen Club oraz Alpino Italiano, w 1869 - Deutscher Alpenverein, w 1874 - Magyar Karpat Egyesfuet oraz Club Alpin Francais. Jak wiadomo, w 1873 powstaje także w Polsce Towarzystwo Tatrzańskie.

W XIX wieku ogromne zasługi dla rozwoju turystyki położył Tomasz Cook - pionier organizacji podróży; rozwijając koncepcję turystyki demokratycznej, obniżał systematycznie koszta podróży, doskonalił transport. W roku 1841 uruchomił specjalny pociąg świąteczny do przewożenia studentów pomiędzy Leicester a Lughborough. W roku 1873 ruszają pierwsze wagony sypialne na trasie Berlin-Ostenda, Paryż-Kolonia, Paryż-Wiedeń. W 1883 roku uruchomiony zostaje Orient-Express łączący Paryż z Konstantynopolem. W roku 1885 powstaje Międzynarodowe Stowarzyszenie Kompanii Kolejowych.

W 1924 roku powstaje Międzynarodowe Stowarzyszenie Wielkich Organizacji Turystycznych (AGOT), zaś w 1929 r. organizuje się w Anglii Stowarzyszenie Schronisk Młodzieżowych (Youth Hostel Association).

Turystyka w XIX wieku była jednak przede wszystkim turystyką arystokratyczną, związaną - jak pisze Marc Boyer - z epoką romantyczną. Była to w dużym stopniu turystyka sezonowa rentierów, udających się na miesiące zimowe na południe - turystyka rezydencjalna (Boyer 1972).

Hotele ówczesne nie powinny mieścić ponad czterysta osób - gospodarz musiał osobiście znać gości i ich zwyczaje oraz gusta kulinarne.

Na przełomie XIX i XX w. znacznie zmniejszyły się ograniczenia podróżowania. Nazywa się ten okres „złotym wiekiem” turystyki międzynarodowej. Stare prawo swobody podróżowania zdawało się ostatecznie odzyskiwać utracone pozycje. W coraz szerszej mierze państwa zaczęły znowu je uznawać i stosować.

Pierwsza wojna światowa zmieniła sytuację w sposób zasadniczy. Swoboda ruchu osobowego, która mogła być uważana za definitywne osiągnięcie drugiej połowy XIX wieku, nagle i całkowicie znikła. Przywrócono obowiązek paszportowy, wprowadzono w wielu krajach różne utrudnienia w zakresie przyjazdów i wyjazdów.

W okresie międzywojennym następują dalsze intensywne procesy demokratyzacji turystyki. Rozwija się tzw. turystyka socjalna. Zaczyna się rozwój turystyki masowej.

Zainteresowanie turystyką wzrasta szczególnie w wieku XIX. Coraz częstsze są wyjazdy do uzdrowisk - rozwijają się m. in. Szczawnica, Busko, Krynica. Pod koniec XIX w. upowszechnia się zwyczaj wyjazdów do miejscowości letniskowych, odkrywa się uroki tzw. „willegiatury”.

Ale przede wszystkim rozwija się turystyka o charakterze poznawczym. Kształtują się podstawy ruchu krajoznawczego. Szczególna rola przypada w tym okresie m. in. takim postaciom, jak Staszic, Niemcewicz, Pol.

Stanisław Staszic był - jak pisze Kulczycki - „pierwszym badaczem, który przewędrował dyliżansem, konno lub nawet pieszo ogromne połacie kraju. Przewędrował Włochy, Francję, Niemcy, a w kraju Beskidy i Tatry. Był na szczycie Babiej Góry, a w sierpniu 1805 r. wszedł jako pierwszy Polak na szczyt Łomnicy, uważanej wówczas za najwyższy tatrzański wierch” (Kulczycki 1968: 26). Krajoznawstwem interesował się nie tylko dla przyjemności poznawania - prowadził, jak wiemy, także szeroką działalność gospodarczą oraz naukową. Obserwował też bacznie stosunki społeczne i sądzę, że socjologia turystyki mogłaby go traktować jako swego prekursora.

Julian Ursyn Niemcewicz wędruje po Polsce, po Europie, nawet po Stanach Zjednoczonych. W Pamiętnikach czasów moich daje opis tych podróży, nawiązując zresztą stale do historii.

Wincenty Pol, autor Pieśni o ziemi naszej, podejmuje staszicowski apel do młodzieży, „by nikt nie ubiegł jej w poznaniu własnej ziemi” (tamże: 29). Bardzo aktualne i dla nas hasło.

Prekursorami ruchu krajoznawczego byli także filareci. Za twórcę tego ruchu uważa się Aleksandra Janowskiego. On to położył szczególne zasługi przy utworzeniu w 1906 r. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego celem, jak głosi, było: „zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu oraz gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich, organizowanie wycieczek po kraju, tworzenie oddziałów prowincjonalnych, urządzanie wystaw krajoznawczych, roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody” (tamże: 89-90).

Innym szczególnie zasłużonym dla rozwoju turystyki polskiej człowiekiem, autorem licznych przewodników, pisarzem - którego niedawno wydane pośmiertnie pamiętniki ilustrują szmat historii turystyki polskiej - był Mieczysław Orłowicz.

Turystyka polska XIX i XX wieku jest chyba w szczególny sposób związana z „odkryciem” przez Tytusa Chałubińskiego Zakopanego, w którym zamieszkał on w roku 1873 - roku powstania Towarzystwa Tatrzańskiego. Odkrył on piękno gór oraz lecznicze właściwości klimatu tatrzańskiego. Wraz ze swym przyjacielem Sabałą, który spoczywa obok niego na Cmentarzu dla Zasłużonych na Pęksowym Brzysku w Zakopanem, urządzał dalekie górskie wyprawy.

Towarzystwo Tatrzańskie powstało najpierw jako „Galicyjskie” i do 1918 r. miało charakter organizacji naukowej. Jego zasługą jest między innymi zorganizowanie w Zakopanem Muzeum Tatrzańskiego. W roku 1918 uzyskuje nazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Według Zbigniewa Kulczyckiego rok 1873, czyU rok powstania Towarzystwa, należy traktować jako datę przełomową w rozwoju turystyki polskiej.

Statut Towarzystwa Tatrzańskiego zakreślał cztery cele: badania naukowe gór i ich popularyzację, zwiedzanie gór i ułatwianie ich zwiedzania, ochronę przyrody oraz wspieranie przemysłu górskiego, który to punkt, jak stwierdza prof. Walery Goetel w roczniku jubileuszowym „Wierchy” z 1948 r., oznaczał i w intencji, i w praktyce również dopomaganie ludności miejscowej.

Wspomnieć jeszcze trzeba, że w 1909 r. powstało i funkcjonuje do dziś, utworzone przez Mariusza Zaruskiego Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (obecnie Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe - GOPR).

1.2. Świat współczesny

Powiedzieliśmy, że nie można zrozumieć świata współczesnego bez uwzględnienia procesu „turystyfikacji”. Nie można jednak też dobrze zrozumieć istoty rozwoju turystyki bez przypomnienia ogólnego obrazu naszego świata pod koniec XX-go wieku. Z konieczności będzie to obraz bardzo uproszczony.

Naszą analizę rozpocząć więc trzeba od uświadomienia sobie najważniejszych procesów charakteryzujących drugą połowę dwudziestego stulecia. A ponieważ we „Wstępie” wspomniałem postać i idee P. Teilharda de Chardin, spróbujmy zastanowić się nad tym, jak przedstawia się nasz świat w czterdzieści lat po śmierci Teilharda? Które z zachodzących obecnie procesów wydają się prowadzić - zgodnie z Jego wizją - do dalszego jednoczenia się świata, do rozbudowy „noosfery”, a które, przeciwnie, stanowią czynnik dezintegrujący?

Spróbujmy dokonać pobieżnego zestawienia tych - znanych przecież - procesów, proponując jako narzędzie analizy przyjmowaną przez niektórych filozofów hierarchię wartości.

Jeżeli przyjąć, że człowiek jest istotą zorientowaną na wartości - to sprawą kluczową staje się ich hierarchia. Wartości uznane za ważniejsze nie powinny ustępować wartościom uznanym za mniej ważne. Otóż wśród proponowanych hierarchii wartości interesującą i przekonywującą wydaje mi się ta, która powiada, że wartości „materialne”, tj. służące przede wszystkim temu, aby życie uczynić wygodniejszym lub przyjemniejszym, a także wartości służące ochronie zdrowia bywają mniej ważne od takich wartości jak ludzka godność, jak zdobywanie wiedzy, czy szeroko rozumiana kultura. Chciałbym też zgodzić się z tymi, którzy powiadają, że jeszcze ważniejszą sprawą jest czynić dobro, a unikać zła - nawet za cenę życia. Stawiają więc oni najwyżej wartości moralne. Ludzie religijni będą ponadto wiązać te wartości z istnieniem rzeczywistości ponadludzkiej.

Przyjmując takie rozumowanie otrzymujemy w efekcie taką oto propozycję hierarchii wartości:

• wartości „materialne” i związane ze zdrowiem;

• wartości godnościowe i kulturowe;

• wartości moralne i religijne.

Czy to oznacza, że zawsze wartości niższego rzędu powinny ustępować wartościom wyższego rzędu? Na ogół tak, ale z pewnymi wyjątkami. Zgodzimy się bowiem zapewne, że bez elementarnego zaspokojenia potrzeb związanych z wartościami „niższego rzędu” trudno w ogóle nieraz mówić o zaspokajaniu potrzeb „wyższych”. Już Rzymianie powiadali: „Primum edere deinde philosophari” - „najpierw jeść, potem filozofować”. Ale z tego też nie wynika, (co się czasem w praktyce zdarza), żeby najpierw dbać o najwyższy poziom standardu życia, a potem dopiero rozwijać szkolnictwo czy sztukę.

Niektórzy nazywają wartości związane z czynieniem życia wygodniejszym oraz z ochroną zdrowia - wartościami poziomu życia, wartości kulturowe i godnościowe - wartościami jakości życia, a wartości moralne i religijne - wartościami sensu życia. Pozostańmy przy tych nazwach.

Zanim przejdziemy do krótkiego przypomnienia tych przemian zachodzących we współczesnym świecie, które są związane z poziomem życia, zwróćmy naszą uwagę na to, że zjawiska i procesy, o których będzie w dalszym ciągu mowa, dokonują się jakby „na tle” dwu procesów szczególnie charakterystycznych dla XX-go wieku. Jednym z nich jest to, co niektórzy nazywają „eksplozją demograficzną”, drugim zaś - niespotykane dotychczas przyspieszenie tempa przemian w różnych dziedzinach.

Skracają się okresy podwajania liczby ludności na Ziemi. Jeszcze w 1920 roku żyło na całym globie około 1,8 miliarda ludzi. Liczba ta podwoiła się w okresie mniej więcej pięćdziesięciu lat. Ale już w symbolicznym roku 2000 będzie nas prawdopodobnie około sześciu miliardów. Ta „eksplozja demograficzna” stawia przed ludźmi ogromne zadania w zakresie budowy mieszkań, szkół, szpitali, tworzenia nowych miejsc pracy, itp. Sytuacja jest szczególnie trudna dlatego, że tempo przyrostu ludności jest najwyższe w krajach tzw. „trzeciego świata”, a więc w krajach w dużym stopniu na ogół najuboższych.

Tempo, w jakim zachodzą przemiany, coraz krótsze okresy „podwajania się” zasobów wiedzy (przynajmniej w niektórych dziedzinach) stają się jedną z przyczyn trudności adaptacyjnych wielu ludzi, psychologicznych stresów, a także społecznych konfliktów.

Po tym krótkim wstępie przejdźmy więc teraz do przypomnienia najważniejszych przemian, jakie zachodzą we współczesnym świecie w zakresie: poziomu życia, jakości życia i sensu życia.

Przemiany w zakresie poziomu życia. Można tu przypomnieć przede wszystkim rozwój nauki i techniki, oraz „światową ekonomię”. Kierunek tego rozwoju wydaje się potwierdzać tezę Teilharda de Chardin o dalszym jednoczeniu się świata. Osiągnięcia XX stulecia w zakresie nauki i techniki, to - jak wiemy - nie tylko podróże i sondy kosmiczne, nie tylko rozbicie atomu, ale także rozwój mikrobiologii, wspaniałe rezultaty w różnych dziedzinach medycyny, „bank tkanek ludzkich”, przeszczepy, itp. To także odkrycie dna oceanu, zagospodarowanie Arktyki, wielki rozwój motoryzacji. Ale to przede wszystkim mikroelektronika i te wszystkie zjawiska, które pozwalają nazwać ten wiek „wiekiem”, czy „społeczeństwem informatycznym”.

Tak jak przewidywał Teilhard coraz więcej problemów współczesności musi być rozwiązywanych w drodze współdziałania państw i narodów w skali całego globu. Dotyczy to w pierwszej mierze problemów ekonomicznych. Żaden kraj nie może w prowadzeniu swej gospodarki być całkowicie samowystarczalny i niezależny od ekonomiki światowej.

Ale równolegle do tych niewątpliwych osiągnięć mamy do czynienia ze zjawiskami niepokojącymi, które zaliczyć należy raczej do czynników dezintegrujących. Są to m. in. wypadki samolotowe, drogowe czy kolejowe, w których zginęło więcej ludzi niż w czasie II. wojny światowej, są to różnego rodzaju zagrożenia, jakie stwarzają nam komputery, są to nowe choroby, których nie potrafimy jeszcze opanować, a wśród nich przede wszystkim w skali globalnej problem AIDS.

Są to następnie zjawiska, o których pisze m. in. Jan Paweł II w Encyklice „Sollicitudo rei socialis” mówiąc zwłaszcza o dysproporcji między bogatą Północą i biednym Południem: głód, zwłaszcza dziesiątki milionów głodujących dzieci, brak dostatecznej pomocy lekarskiej, brak mieszkań, duża ilość bezdomnych dzieci, bezrobocie, nędza, a także zjawisko ogromnego zadłużenia międzynarodowego. Niektórzy mówią o kryzysie gospodarki światowej, o braku programów zaspokojenia elementarnych potrzeb w skali globu. W Encyklice „Centesimus Annus” Papież pisze o „bezlitosnym kapitalizmie” i jego konsekwencjach.

Przemiany w zakresie jakości życia. Wyliczmy - w sposób na pewno nie wyczerpujący - pięć podstawowych: rozwój oświaty, powstawanie tzw. „kultury masowej”, procesy urbanizacji, procesy problemy związane ze zwiększaniem się zasobów tzw. „czasu wolnego” wreszcie przemiany w zakresie obyczajów i życia rodzinnego. O każdym z nich można by napisać i napisano wiele książek. Dlatego przypominam je tutaj w „stylu telegraficznym”.

Upowszechniono na świecie szkołę podstawową. Rozwinęło się kształcenie dorosłych. W wielu krajach znacznie rozbudowano szkolnictwo zawodowe i wyższe. Do historii należą podziały na nieliczną garstkę „wtajemniczonych” i nieoświecony lud. Radykalnie zmniejszył się dystans pomiędzy uczonym i resztą społeczeństwa. Wprowadzono pojęcie „kształcenia ustawicznego”.

„Środki masowego przekazu” nadały specyficzne piętno „masowej ku! tury” współczesnemu społeczeństwu. Telewizja, radio, prasa informują ^ bardzo krótkim czasie o wydarzeniach dziejących się w różnych częściach Globu. Równocześnie charakteryzują się one, jak dobrze wiemy, brakiem bezpośredniego kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą, jednokierunkowym w zasadzie oddziaływaniem, liczną, zróżnicowaną i rozproszoną pul licznością. Związane są z tym problemy, nad którymi zastanawiają się socjologowie, wychowawcy i politycy społeczni. Pisze się o tym, że zwłaszcza telewizja kształtuje nieraz fałszywą wizję świata. W jednych krajach dlatego, że środki masowego przekazu podporządkowane są ośrodkom centralnej dyspozycji politycznej czy ideologicznej. W innych dlatego, że dobór treści podporządkowany jest przede wszystkim chęci zysku. Pisze się dużym wpływie zwłaszcza telewizji amerykańskiej, stanowiącej potężny środek „amerykanizacji” kultury, zwłaszcza w krajach trzeciego świata.

Procesy urbanizacji charakteryzują się nie tylko wzrastającą liczbą miast i wielkich aglomeracji, konurbacji, stref metropolitarnych, wzrostem procentu ludności miejskiej, ale także wkraczaniem miejskiego stylu życia na wieś i całym szeregiem przemian zachodzących na wsi w wyniku upowszechniania się tam miejskiego stylu życia.

Społeczeństwo współczesne nazywają niektórzy nie tylko „learning society”, ale także, lub raczej: „leisure-society”. Wraz z upowszechnieniem się w okresie międzywojennym płatnych urlopów, wraz ze skracaniem czasu pracy w skali roku, w skali tygodnia i w skali dnia, wraz z upowszechnieniem szybkich środków komunikacji technicznej, wraz z narastającymi uciążliwościami życia w wielkich miastach, narodziła się problematyka „czasu wolnego” (leisure, loisir), interesująca zarówno polityków społecznych, jak socjologów czy pedagogów. Zaczyna powstawać cały przemysł „czasu wolnego”. Rozwija się turystyka, o której szerzej piszemy w podrozdziale trzecim.

Wreszcie zachodzą, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, ogromne przemiany w obyczajach, w pozycji kobiety, w życiu rodzinnym. Następuje liberalizacja procesu wychowania dzieci w rodzinie. Tworzy się „podkultura” młodzieżowa. Następują zmiany postaw wobec zagadnień współżycia seksualnego.

I znowu, podobnie jak poprzednio, obok tych zjawisk i procesów przyczyniających się w jakimś stopniu do unifikacji świata, możemy wskazać na zjawiska niepokojące, utrudniające dążenie do jedności.

Po pierwsze - zaliczyć tu trzeba analfabetyzm dużych grup ludności świata i wtórny analfabetyzm niektórych. Zaliczyć tu trzeba także praktyczny brak dostępu do wykształcenia (zwłaszcza do wyższego) dla wielu jednostek w różnych krajach.

Po drugie - dodać do tego należy nierówności w dostępie do kultury.

Po trzecie - opisywana w tak wielu książkach tzw. patologia wielkiego miasta oraz to, co chyba stanowi w chwili obecnej zagrożenie numer jeden dla naszego globu - zanieczyszczenie środowiska naturalnego. W coraz większej liczbie regionów świata brak jest czystej wody, powietrza i gleby. W skrajnych przypadkach (np. rabunkowa gospodarka na terenach Amazonii) nierozsądna działalność człowieka stanowi zagrożenie dla całego świata.

Po czwarte - występują wielkie nierówności w zakresie posiadania tzw. wolnego czasu i w zakresie dostępu do turystyki.

Po piąte - wreszcie - mówi się o światowym kryzysie wychowania, wskazuje się na „patologię rodziny”, na negatywne skutki nadmiernej swobody seksualnej.

Trzecia dziedzina, gdzie zachodzą intensywne przemiany, to dziedzina zjawisk związanych z tzw. sensem życia.

Przemiany w zakresie sensu życia. Wymieńmy tutaj - może raczej tytułem przykładu - trzy takie kategorie zagadnień: renesans religii, przemiany polityczne, oraz wzrost poziomu świadomości ludzi.

Pomimo różnych przewidywań dotyczących postępujących procesów ateizacji, w ostatnich latach obserwujemy w skali światowej wyraźny wzrost zainteresowań religijnych i odradzanie się wielu religii. Dotyczy to zarówno wielkich religii Wschodu: hinduizmu i buddyzmu (w ich różnych odmianach) jak islamu, a także chrześcijaństwa, zwłaszcza katolicyzmu.

XX wiek to także, jak wiadomo, wiek wielu znaczących wydarzeń politycznych. Wiek dwu okrutnych wojen światowych, narodzenia i upadku faszyzmu i hitleryzmu, narodzin i upadku komunizmu, ale także nieustających wojen lokalnych, w tym ostatnio wojny w byłej Jugosławii.

A jeszcze tak niedawno pisano o wielkim odprężeniu w sytuacji międzynarodowej i o - pierwszy raz w historii ludzkości - dobrowolnym niszczeniu zasobów broni!

W drugiej połowie naszego stulecia możemy też zaobserwować zjawisko, które w sposób szczególny potwierdzałoby słuszność wizji Teilharda de Chardin: wzrost świadomości społecznej w takich dziedzinach jak poczucie ogólnoludzkiej solidarności - w sensie przekonania, że żadnego z ważnych problemów tego świata nie da się rozwiązać bez współpracy międzynarodowej, coraz bardziej wyraźne uświadamianie sobie praw człowieka i międzynarodowa kontrola nad ich przestrzeganiem, zrozumienie znaczenia zagrożenia ekologicznego, a także coraz większe dążenie do poszanowania życia ludzkiego.

Tym zjawiskom i procesom jednoczącym towarzyszą, także i w tej dziedzinie, zjawiska dezintegrujące.

Wymieńmy tylko niektóre z nich: materializm praktyczny, konsumizm, narkomania. Następnie szczególnie niebezpieczne zjawisko terroryzmu, dalej w wielu krajach brak demokracji, nieprzestrzeganie praw człowieka. Dalej: handel bronią. Wreszcie tak często występujące postawy dążenia do maksymalnego zysku, do władzy za wszelką cenę, do przyjemności, jako głównego celu życia. Dlatego Jan Paweł II w Encyklice „Sollicitudo rei socialis” używa pojęcia „struktur grzechu”.

Taki wydaje się - niewątpliwie przedstawiony w sposób szkicowy jedynie - obraz współczesnego świata. Jest obraz konfliktu, konfliktu, w którym zaangażowane są „po obu stronach” jednostki i grupy społeczne, tak formalne, jak zwłaszcza nieformalne, jedne reprezentujące siły dążące do coraz większej jedności świata, drugie - do jej rozbijania. Działanie tych sił wynika z przyjęcia zasadniczo odmiennego systemu wartości. Jakkolwiek głębsza analiza jest w tym przypadku bardzo utrudniona, ponieważ występuje wielkie wzajemne „przemieszanie” działań jednego i drugiego typu. Dlatego tylko z ogromnym uproszczeniem można zaryzykować takie przypuszczenie, że działania sił dążących do jedności, do pokoju na świecie, do coraz głębszego porozumienia między ludźmi, walczących o realizację takich wartości podstawowych jak dobro człowieka, miłość - przejawiają się w funkcjonowaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych, UNESCO czy innych organizacji międzynarodowych, w dążeniach różnych grup do jedności Europy czy Afryki, w funkcjonowaniu grup religijnych, w ruchu ekumenicznym, w funkcjonowaniu tych wszystkich grup nieformalnych i jednostek (takich np. jak Matka Teresa z Kalkuty), które starają się realizować pokój, prawa człowieka i porozumienie między ludźmi.

Przeciwko nim występują siły rozbicia, realizujące zupełnie inne wartości. To one - często nie wprost - podważają sens takich wartości jak prawda czy miłość, poddając w wątpliwość potrzebę istnienia jakiejkolwiek etyki. One chętnie zamiast prawdy posługują się dezinformacją i indoktrynacją. One stawiają rzeczy ponad osobą, technikę ponad etyką, „mieć” ponad „być”. One uznają, że cel uświęca środki.

Podział na jedne i drugie siły nie dokonuje się ani według ustrojów społecznych (aczkolwiek w niektórych systemach społecznych są już jakby implicite wspomniane „struktury grzechu”), ani według państw, ani - w zasadzie - według jakichkolwiek organizacji formalnych. Podział dokonuje się, według postaw realizowanych wobec wartości podstawowych przez poszczególne jednostki, zwłaszcza tzw. jednostki znaczące, oraz przez poszczególne grupy społeczne czy wspólnoty. Mogą tu wchodzić w grę zarówno przywódcy polityczni, jak religijni, intelektualiści, ale także osoby posiadające władzę w sferze ekonomicznej, szefowie gangów, przywódcy mafii; mogą to być grupy rządzące, ale także lobby ekonomiczne, gangi przestępcze. Mogą to być zarówno grupy działające w małej skali, jak i w wymiarze światowym. Ich władza może dotyczyć sfery politycznej (siły), ekonomicznej (pieniądze) lub intelektualnej (wiedza). „Przeciwwagę” stanowić mogą wielkie autorytety moralne.

Dodajmy w tym miejscu jeszcze, że w kulturze współczesnej występują dwa, w zasadzie przeciwstawne sobie, procesy: jeden - to dążenie do zachowania odrębności i tożsamości narodowej, przekształcający się często, jak wiadomo, w bardzo gwałtowne nawet ruchy nacjonalistyczne - i drugi - to proces różnicowania się wewnętrznego społeczeństw, powstawanie państw wielonarodowych, czy nawet wieloetnicznych. Obecność ludzi różnych ras i narodów, czy to urodzonych w danym kraju, czy imigrantów, rzuca się w oczy w coraz większej liczbie krajów, a przede wszystkim w wielkich miastach, takich jak Paryż, Londyn, Nowy Jork czy Berlin.

Jeżeli w tych konfliktach przewagę osiągną siły dezintegracji - może nastąpić katastrofa globalna, bądź w formie wojny nuklearnej, bądź w formie zniszczenia środowiska naturalnego, które uniemożliwi życie człowieka na dużych obszarach Ziemi.

Jeżeli przewagę osiągną siły jedności - ludzkość może wkroczyć w epokę znacznie wyższego poziomu życia i lepszej jego jakości niż obecnie, dzięki racjonalnemu wykorzystaniu tych ogromnych możliwości technicznych, do posiadania których już doszła.

1.3. Turystyka współczesna

Po epoce industrializacji i urbanizacji, po epoce „kultury masowej”, wkroczyliśmy w „erę informatyki”, a obecnie wkraczamy w epokę „turystyfikacji” świata.

Coraz więcej ludzi podróżuje, coraz więcej krajów i miejscowości przyjmuje turystów. I chociaż dominującą ilościowo formą turystyki jest ta, związana z „czasem wolnym”, a więc z urlopami czy wakacjami, to mnożą się także podróże związane z załatwianiem spraw służbowych, z udziałem w konferencjach czy kongresach, z działalnością naukową czy ze studiami, z aktywnością sportową, a także z kultem religijnym.

Podróże i związane z nimi wydatki stanowią coraz istotniejszy element życia współczesnego człowieka. Po pracy i mieszkaniu, turystyka stała się trzecim z kolei miernikiem jakości życia. W takich krajach jak Japonia, Niemcy, Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania wydatki na podróże stanowią od 14 do 16% wszystkich wydatków domowych.

Dane dotyczące turystyki międzynarodowej na świecie w okresie ostatnich 40 lat informują, że liczba przyjazdów wyniosła: w r. 1950 - 25 282 tys.

1960 - 69 296 tys.

1970 - 159 590 tys.

1980 - 214 357 tys.

1990 - 429 250 tys.

Ponad 60% przyjazdów - to przyjazdy do Europy. Prognozy do końca XX wieku przewidują ogólną liczbę przyjazdów na 637 mln. osób z wyraźną tendencją wzrostu do krajów Południowo-Wschodniej Azji i Pacyfiku (Alejziak, 1992).

Wiele przyczyn złożyło się na tak dynamiczny rozwój turystyki. Do najważniejszych można zaliczyć takie jak: szybki rozwój nauki i techniki, umożliwiający zwłaszcza komunikację lotniczą, ale ostatnio także rywalizującą z nią szybką komunikację kolejową, jak procesy urbanizacji i związane z nimi zanieczyszczenie środowiska naturalnego, jak rozwój upowszechnienie oświaty, wzrost poziomu życia w wielu krajach, wzrost ilości czasu wolnego, a także upowszechnianie się stereotypów spędzania urlopu poza miejscem zamieszkania. Oprócz tych przyczyn „pośrednich” można wskazać na pewne przyczyny bardziej bezpośrednie rozwoju turystyki, jak: ułatwienia paszportowe, dewizowe i celne, rozwój infrastruktury turystycznej, oraz działalność wielu wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych. Nie bez znaczenia jest też propaganda i reklama wyjazdów turystycznych.

W artykule Bożeny Radkowskiej, opublikowanym na podstawie danych WTO czytamy m. in.: W ostatnich dziesięciu latach mieliśmy do czynienia ze stałym 5,6% rocznie, wzrostem podróży turystycznych. Jednocześnie wpływy z turystyki (wyłączając transport) rosły 12,7% rocznie” (Radkowska 1996). I dalej: Od ponad trzech lat przeciętny wzrost dochodów w turystyce międzynarodowej był szybszy niż wzrost w całym sektorze usług (Ibidem).

Najczęściej odwiedzanym regionem świata jest Europa. Pewien spadek odnotowano „po raz pierwszy od 1986 roku” w Afryce. „W krajach Środkowego Wschodu wzrost liczby podróży związany jest głównie z podróżami biznesowymi, podróże urlopowo-wypoczynkowe odgrywają mniejszą rolę” (Tamże). Najszybciej natomiast wzrasta liczba podróży na terenach Azji Wschodniej i Pacyfiku. Odnotowano także wzrost w odniesieniu do obu Ameryk. I w dalszym ciągu pisze Radkowska: Turystyka światowa odznacza się znaczną koncentracją. Dziesięć najczęściej odwiedzanych krajów skupia 55% wszystkich podróży. Zdecydowanym liderem jest tu Francja, która przyjmuje ponad 10% wszystkich podróży na świecie. W ostatnich dziesięciu latach oprócz Francji prym wiodą Stany Zjednoczone, Hiszpania i Włochy. W pierwszej dziesiątce utrzymała się też Wielka Brytania, Austria i Meksyk (Tamże). Najczęściej podróżują Niemcy, po nich Amerykanie, Holendrzy, Włosi, Kanadyjczycy i Francuzi (Radkowska 1996).

W wydanej w 1995 r. książce pt. Global Paradox, John Naisbitt pisze o podróżach jako o największym przemyśle świata. Twierdzi, że zatrudnia on 204 min osób, tworzy 10,2% globalnego narodowego produktu światowego, jest też największym „producentem podatków”. Według Naisbitt'a do roku 2005 turystyka utworzy 144 min dodatkowych miejsc pracy.

Autor wymienia niektóre cechy charakterystyczne współczesnej turystyki, takie jak: wzrost liczby podróżujących emerytów, „podróże przygodowe” („Adwenture Travel”), „Risk Recreation”. Podkreśla wzrost znaczenia „ekoturyzmu”, powrotu do natury - „szukania nadzwyczajności”. Naisbitt pisze, iż „Turystyka jest siłą, która globalną wioskę uczyni rzeczywiście jednym Światem” (Naisbitt 1995: 183).

A co można powiedzieć na temat perspektyw i szans rozwoju turystyki w Europie Środkowej i Wschodniej w najbliższych latach? Zdania na ten temat są podzielone.

Jedni - można ich nazwać „pesymistami” - sądzą, iż nie ma ona większych szans, czy to z przyczyn długotrwałego kryzysu ekonomicznego, czy z braku dostatecznego zainteresowania. Inni - „optymiści” - twierdzą jednak, że nie tylko coraz większa liczba ludzi z krajów wschodnio-europejskich korzystać będzie z wyjazdów zagranicznych, ale że coraz więcej turystów zainteresowanych będzie wyjazdami z Zachodu na Wschód. Będą to oczywiście nie tylko turyści w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale także ludzie interesu.

Być może przewidywania „optymistów” się sprawdzą, a jeżeli tak, to kraje Europy Wschodniej powinny być na to przygotowane. Powinny być przygotowane na to, aby wykorzystać tę szansę, jaką dać może rozwój turystyki zarówno dla wzrostu dochodu narodowego, dla stworzenia nowych miejsc pracy, dla aktywizacji regionów i samorządów lokalnych, jak też szansę dla szybkiego zintegrowania Europy Wschodniej z Zachodem.

Wiele krajów wschodnio-europejskich charakteryzuje się podstawowymi brakami w infrastrukturze turystycznej. Mało jest hoteli, a jeszcze mniej dobrze funkcjonujących, mało jest miejsc gastronomicznych, zły stan dróg, źle funkcjonuje komunikacja telefoniczna, źle funkcjonujący system bankowy - i tak dalej. Osobną sprawą, bardzo ważną, jest brak wykształconej kadry w turystyce.

Przygotowanie krajów Europy Wschodniej do rozwoju turystyki w tym regionie oznacza więc przede wszystkim potrzebę poprawy stanu infrastruktury. Budowy hoteli i moteli, ale także małych, stosunkowo tanich pensjonatów typu „bed and breakfast”. Budowy dróg i parkingów. Stworzenia zintegrowanego systemu komputerowego. Poprawy jakości usług i dostosowanie ich do standardów zachodnich. Zorganizowania systemu łączności i bankowości. Istotne wydaje się, aby te przedsięwzięcia, które nie mogą być dokonane bez kapitału zagranicznego, aktywizowały także ludność miejscową, pobudzały rozwój gospodarczy krajów, w których się dokonują.

Jest sprawą szczególnej wagi, aby samorząd terytorialny, władze gmin i miast zainteresowane były rozwojem turystyki i dostrzegały rolę turystyki w całokształcie rozwoju społecznego i ekonomicznego danego terenu. Potrzebne są m. in. także studia opinii ludności dotyczące przewidywanych inwestycji turystycznych w danym terenie.

Konieczna jest nowoczesna promocja turystyki do krajów Europy Wschodniej. Wiele walorów turystycznych w tym regionie pozostaje prawie zupełnie nieznanych mieszkańcom Europy Zachodniej.

Turystyka powinna wejść szerszym frontem do programów szkolnych. Należy korzystać z wielu przykładów krajów zachodnich ukazujących możliwość nauczania niektórych przedmiotów w sposób bardziej efektywny w trakcie wyjazdu turystycznego. Przede wszystkim należy jednak opracować system kształcenia nauczycieli - organizatorów turystyki dzieci i młodzieży w szkole. Dotyczy to także przewodników turystycznych wyspecjalizowanych w prowadzeniu wycieczek młodzieży. Być może w jednym z krajów post socjalistycznych powinien powstać wzorcowy ośrodek kształcenia kadr dla turystyki młodzieży, coś w rodzaju szkoły przeznaczonej dla tych osób - które jako przyszła kadra - zakładać będą lokalne szkoły dla organizatorów turystyki w szkole.

Nie można też nie docenić wielkiej roli środków masowego przekazu, a zwłaszcza telewizji w propagowaniu i uczeniu wzorów najlepszej turystyki. W założeniach polityki rozwoju turystyki w krajach Europy Wschodniej trzeba też o tym koniecznie pamiętać.

Turystyka w Europie Środkowo-Wschodniej najprawdopodobniej będzie się w najbliższych latach intensywnie rozwijać. Świadczą o tym już zarysowane tendencje. Dla turystów z Zachodu kraje wschodnio-europejskie reprezentują wiele walorów, tak przyrodniczych jak kulturowych i społecznych. Dla turystów wschodnio-europejskich w ogromnej większości odciętych przez dziesiątki łat od możliwości swobodnego podróżowania, Zachód stanowi niewątpliwą atrakcję.

Ta turystyka może stać się czynnikiem ekonomicznego i kulturowego uzależnienia byłych krajów socjalistycznych od krajów zachodnio-europejskich. Może stać się nawet pewnym czynnikiem tego, co nazywa się neokolonializmem.

Może jednak i powinno być inaczej. Turystyka do - i z Europy Wschodniej może stać się jednym z ważnych czynników przyspieszających reintegrację krajów post-socjalistycznych z Europą. Może stać się czynnikiem dialogu, porozumienia i współpracy.

Wydaje się, że szczególne miejsce w tych założeniach polityki rozwoju turystyki z - i do krajów Europy Wschodniej należy się polityce rozwoju turystyki młodzieży. Turystyka po roku 2000 w Europie będzie w dużej mierze taka, jakiej nauczy się obecna młodzież.

Inicjacja turystyczna dokonuje się na ogół albo w rodzinie, albo -tam, gdzie brak odpowiednich tradycji rodzinnych - w szkole lub grupie rówieśniczej. Tymczasem szkoły w minimalnym stopniu realizują przygotowanie dzieci do uprawiania turystyki. W programach szkolnych niewiele jest miejsca na turystykę, a trudności ekonomiczne krajów Europy Wschodniej sprawiają, że coraz trudniej jest o organizowanie wycieczek turystycznych przez szkołę. Poza tym nauczyciele na ogół nie są odpowiednio przygotowani, a trudno „zarazić kogoś bakcylem turystyki” jeżeli samemu się turystyki nie uprawia.

Banalnym jest powtarzanie, że jednak o wszystkim decydują kadry. Rozwój turystyki w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wymaga przede wszystkim pilnego opracowania i wprowadzenia w życie systemu kształcenia kadr dla turystyki tak na poziomie zawodowym, jak półwyższym i wyższym. Wymagają też jasnego systemu szkolenia i dokształcania kadr.

Obecny system kształcenia kadr w Polsce obejmuje, jak wiadomo, trzy szczeble:

• tzw. trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe (gastronomiczne);

• średnie szkoły zawodowe (pięcioletnie szkoły hotelarskie);

• kształcenie pomaturalne i wyższe.

Obecnie obserwuje się tendencję zmierzającą do przekształcenia pomaturalnych szkół hotelarskich i turystycznych w trzyletnie szkoły wyższe kończące się licencjatem i dające możliwość podjęcia studiów magisterskich. Turystyka występuje też w różnych uczelniach jako przedmiot dodatkowy lub specjalizacja. Organizowane są różne formy dokształcania i szkolenia, także w formie studiów podyplomowych.

Od wielu lat toczą się dyskusje na temat optymalnego systemu kształcenia na różnych szczeblach dla potrzeb turystyki. W dyskusji tej niezbędne jest zastanowienie się nad kilkoma pytaniami:

• na jaki rodzaj wykwalifikowanej kadry istnieje zapotrzebowanie w turystyce?

• na jakich poziomach winna być ta kadra kształcona?

• jaka powinna być treść programów kształcenia?

• jaki powinien być optymalny system kształcenia?

Pierwsze zagadnienie jest o tyle skomplikowane, że nie mamy jasności co do tego, które zawody są zawodami ściśle związanymi z turystyką. Na ogół bierze się pod uwagę pięć takich kategorii zawodowych. Są to:

• pracownicy zatrudnieni w hotelarstwie: robotnicy, technicy, recepcjoniści, administracja hoteli i moteli;

• pracownicy gastronomii: robotnicy, technicy, kucharze, kelnerzy, administracje;

• pracownicy biur podróży: obsługa klientów, przewodnicy, osoby zajmujące się marketingiem;

• pracownicy centralnej, regionalnej oraz lokalnej administracji turystycznej oraz samorządów lokalnych;

• nauczyciele, nauczyciele akademiccy i administracja w szkołach różnych szczebli.

Drugie zagadnienie - to refleksja nad tym, jaki poziom wykształcenia (zawodowy, „półwyższy”, wyższy) jest niezbędny dla poszczególnych zawodów i stanowisk pracy. W związku z tym bardzo ważna jest też refleksja nad tym, jakie będzie zapotrzebowanie społeczne w okresie najbliższych i dalszych lat na pracowników w poszczególnych kategoriach. Jedną z propozycji do dalszej dyskusji może być następująca:

• najniższy poziom wykształcenia potrzebny jest tzw. robotnikom wykwalifikowanym, kucharzom, kelnerom,

• poziom wykształcenia wyższego (licencjat) - technikom, recepcjonistom, pracownikom biur podróży, administracji hotelowej i gastronomicznej, administracji państwowej na szczeblu niższym; także

• kierownictwu hoteli, biur podróży, pracownikom marketingu.

Magisterium wydaje się niezbędne dla pracowników administracji państwowej szczebla wyższego, przewodników, nauczycieli i nauczycieli akademickich.

Trzecie zagadnienie dotyczy optymalnego systemu kształcenia. Otóż należy zastanowić się, czy wraz ze wzrastającą rolą wy kształcenia nie należy w najbliższej przyszłości zrezygnować z zasadniczych szkół zawodowych, przyjmując jako obowiązkowy dla wszystkich, przynajmniej pierwszy etap wykształcenia średniego (dawne gimnazjum). Wtedy ukierunkowanie zawodowe odbywałoby się nieco później. Niewątpliwie słuszne jest rozbudowanie szkół wyższych typu college, ale koniecznie z tworzeniem możliwości studiów magisterskich.

Konieczne jest utworzenie w Polsce na początek przynajmniej wydziału turystyki z pełnym programem studiów magisterskich (magisterium z turystyki). Jest nieporozumieniem, że kształcenie dla potrzeb turystyki na poziomie magisterskim dokonywane jest obecnie jedynie w dwóch uczelniach wychowania fizycznego. Szkoda, że dotychczas nie został zrealizowany konkretny projekt powstania takiego wydziału na bazie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Ekonomicznej i Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.

Istnieje także konieczność zorganizowania w jednym z krajów Europy Środkowej międzynarodowej szkoły turystyki na poziomie wyższym, z możliwością uzyskiwania tytułu magistra tury styki, przeznaczonej dla kadry (w pewnym sensie elitarnej) tzn. dla osób, które następnie będą organizować w poszczególnych krajach kształcenie dla potrzeb turystyki.

I jeszcze jedna uwaga. Kształcenie dla turystyki, zwłaszcza na poziomie wyższym - nie może być wąsko specjalistyczne. Musi ono ułatwić rozumienie turystyki w jej szerszym, kulturowym kontekście. Turystyka - to nie tylko przemysł. To także, a może przede wszystkim, zjawisko społeczne. Konieczne jest zrozumienie wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem, społeczeństwem, kulturą, a turystyką. Dlatego niezbędne jest uwzględnienie w programach kształcenia dla turystyki nie tylko ekonomii, marketingu, zarządzania itd., ale też socjologii, psychologii, nauk o kulturze, etyki, a nawet filozofii turystyki. Sprawa jest szczególnie ważna dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej, które przeżywając intensywny rozwój turystyki, stają się coraz bardziej zorientowane wyłącznie na gospodarkę turystyczną. Natomiast w niektórych krajach zachodnich, przeciwnie kładzie się dzisiaj coraz większy nacisk na aspekty społeczne i kulturowe turystyki.

Dodajmy, że kształcenie dla turystyki - to nie tylko przekazywanie wiedzy i umiejętności. To także kształtowanie postaw: postawy gościnności i służby. Ten aspekt zależy jednak nie tylko od programu nauczania, ale od osobowości nauczyciela i atmosfery, jaka panuje w szkole czy uczelni

Rozdział II

POJĘCIA, PODZIAŁY I FUNKCJE TURYSTYKI

2.1. Spór o definicję

Podejmowano wiele prób zdefiniowania turystyki. Niestety jak dotąd brak jest definicji powszechnie przyjętej, a nawet spotyka się opinie, że taka definicja jest niemożliwa do skonstruowania.

Jak wiadomo, klasyczna już dzisiaj definicja powiadała, że „przez turystykę rozumiemy zespół stosunków i zjawisk, które wynikają z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlenie i podjęcie działalności zarobkowej” (Hunziker 1951).

L. Nettekoven definicję tę nieco rozszerza pisząc: „Turystyka masowa stanowi całość zjawisk społecznych i gospodarczych, wynikających z dobrowolnej i czasowo ograniczonej zmiany miejsca pobytu, która podejmowana jest przez obcych dla zaspokojenia potrzeb niematerialnych, przy czym użytkuje się przede wszystkim urządzenia przeznaczone dla dużej liczby ludzi” (Nettekoven 1972).

Natomiast Marc Boyer zdecydowanie zalicza turystykę do typu aktywności czasu wolnego - „loisir”. Twierdzi, że turystyka to aktywność czasu wolnego zakładająca zmianę miejsca pobytu. I dodaje: „Ruch, poruszanie się jest tym, co czyni turystę” (Boyer 1972).

Podobnie Valene Smith, chociaż przyznaje - że trudno jest zdefiniować turystykę, zaliczają w zasadzie też do sfery „leisure” pisząc: „ogólnie biorąc, turysta jest osobą czasowo wolną od obowiązków, („leisured person”) która dobrowolnie odwiedza miejsce z dala od domu w celu doświadczenia zmiany” (Smith V. 1989).

R. W. Mcintosh i Ch. R. Goeldner piszą, iż: „turystykę można zdefiniować jako sumę zjawisk i stosunków, wyrastających z interakcji turystów, usługodawców, rządów przyjmujących i społeczności przyjmujących w procesie przyciągania i goszczenia tych turystów i innych odwiedzających”. Natomiast turysta, to: osoba podróżująca z miejsca na miejsce dla celów nie związanych z pracą” (Mcintosh 1986).

W podręczniku St. L. Smith'a czytamy zaś: po przytoczeniu wielu różnych definicji turystyki; że: Istnieje wiele trudności w definiowaniu słów turysta, podróż, turystyka, odwiedzający i podobnych terminów. Te trudności stają się szczególnie wyraźne, kiedy zaczyna się porównywa definicje stosowane przez różne rządy. Dokonano postępu w kierunku uzgadniania definicji międzynarodowych, ale istnieje nadal zróżnicowanie w odniesieniu do terminologii turystyki krajowej. Analiza może kłaść nacisk na podróżującego albo na podróż, w zależności od szczegółowych problemów stanowiących przedmiot studiów (Smith St. 1989).

Na ogół turystyka definiowana jest przez specjalistów z różnych gałęzi wiedzy z ich specjalistycznego punktu widzenia. Inaczej postrzegają ekonomista, inaczej urbanista, jeszcze inaczej socjolog. Ponadto niektóre definicje nie oddzielają dość jasno samej istoty zjawiska turystyki, od jej skutków, które też są wielorakie: przestrzenne, gospodarcze, kulturowe, społeczne, wychowawcze.

Jednak w większości definicji znaleźć można pewną ilość elementów wspólnych, na które w zasadzie wszyscy się zgadzają. Są to elementy następujące:

Turystyka jest zmianą miejsca pobytu, zmianą miejsca w przestrzeni, jest podróżą i pobytem czasowym w miejscu nie będącym miejscem stałego zamieszkania.

Turystyka jest dobrowolną zmianą miejsca czasowego pobytu.

Ale w dalszym ciągu zarysowują się już różnice w podejściu poszczególnych autorów. Niektóre typy podróży wyklucza się z pojęcia turystyki. Dotyczy to zwłaszcza celu podróży. Większość autorów wyklucza cel zarobkowy. Inne różnice dotyczą elementów, które przez niektórych autorów są dodawane. Np. dla niektórych turystyka - to przede wszystkim podróże podejmowane dla przyjemności, albo dla celów poznawczych, albo dla wypoczynku bądź leczenia.

W marcu 1993 r. Komisja do spraw Statystyki przy ONZ przyjęła „Zalecenia do statystyki turystyki” opracowane przez Światową Organizację Turystyki (WTO) jako rezultat międzynarodowej konferencji poświęconej statystyce turystyki, która odbyła się w Ottawie w czerwcu 1991 r. Informuje o tym broszura WTO, wydana przez Instytut Turystyki w tłumaczeniu Teresy Buczak (Terminologia Turystyczna 1993).

Komisja zaleca rozumienie terminu „turystyka” jako „czynności osób podróżujących w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych i pozostających poza swoim codziennym środowiskiem nie dłużej niż przez rok”. Wyróżnia się trzy formy turystyki: krajową, przyjazdową i wyjazdową.

„Wszystkie kategorie podróżnych, które mieszczą się w zakresie pojęcia „turystyka” są określane mianem odwiedzających. Odwiedzający dzielą się na „turystów” i „odwiedzających jednodniowych”. „Odwiedzający międzynarodowy” to „każda osoba, która podróżuje do kraju nie będącego miejscem jej stałego pobytu na okres nie przekraczający 12 miesięcy, przy czym głównym celem wizyty nie jest podjęcie działalności zarobkowej w odwiedzanym kraju”. Zaś „turysta”, to odwiedzający, który spędza co najmniej jedną noc w publicznych bądź prywatnych obiektach noclegowych w odwiedzanym kraju”. „Odwiedzający jednodniowy” natomiast to taki, który nie nocuje w odwiedzanym kraju. Podobnie dzieli się „odwiedzających krajowych”. Proponuje się przy tym podział celów wizyty na:

• wypoczynek, rekreacja, wakacje;

• odwiedziny u znajomych i krewnych;

• sprawy zawodowe, interesy;

• cele zdrowotne;

• cele religijne (pielgrzymki);

• inne.

Środki transportu dzieli się na komunikację powietrzną (loty regularne, czarterowe i inne), wodną (linie pasażerskie, statki wycieczkowe i inne) oraz lądową (kolej, autobusy i inne środki publicznego transportu drogowego, samochody prywatne (do 8 miejsc), pojazdy wynajęte i inne środki transportu lądowego).

Aby więc odpowiedzieć napytanie, czym w istocie jest turystyka, trzeba najpierw zastanowić się nad tym, do jakiego typu zjawisk ona należy. Nawarstwiło się tu bowiem dużo nieporozumień.

Dość często turystykę łączy się ze sportem lub kulturą fizyczną. Nasuwa się jednak wątpliwość czy sport i turystyka, kultura fizyczna i turystyka - choć niewątpliwie mają ze sobą wiele wspólnego - należą do tej samej klasy zjawisk. Przez sport rozumiemy bowiem działalność mającą na celu podnoszenie sprawności fizycznej i jej manifestację, uprawianą systematycznie, według pewnych reguł, w której występuje pierwiastek współzawodnictwa i dążenie do osiągnięcia jak najlepszych wyników (Humen i Gołębiowski 1967). Celem turystyki zaś jest z pewnością nie tylko podnoszenie sprawności fizycznej. W turystyce nie występuje też pierwiastek współzawodnictwa.

Turystykę łączy się też - jak to widzieliśmy wyżej - z pojęciem czasu wolnego („leisure”). Konsekwentnie socjologię turystyki traktuje się jako dziedzinę socjologii czasu wolnego. „Leisure” określa się jako dziedzinę działalności nieobowiązkowej, niezarobkowej i przyjemnościowej. Powstaje jednak wątpliwość, czy turystyka musi mieć zawsze charakter nieobowiązkowy, niezarobkowy i przyjemnościowy? Chyba nie musi. Traktowanie więc turystyki jedynie jako formy „leisure” nie jest dostatecznie uzasadnione.

Ostatecznie więc specyfiki turystyki jako zjawiska, szukać należy w kategoriach stosunku człowieka do przestrzeni. Rozpatrywać ją trzeba jako element szerszego procesu przestrzennej ruchliwości człowieka. Ale nie tylko. W przypadku turystyki mamy do czynienia z czasową zmianą miejsca pobytu, a więc nie należą do turystyki migracje (zmiana miejsca stałego zamieszkania), ani sezonowe wyjazdy zarobkowe. W przypadku turystyki mamy następnie do czynienia także ze zmianą codziennego rytmu życia - nie należą więc do turystyki dojazdy do pracy. Wreszcie trudno zaliczyć do turystyki wyjazdy o charakterze przymusowym (np. służbę wojskową).

Natomiast wbrew wielu funkcjonującym definicjom nie ma dostatecznych podstaw aby z turystyki wykluczyć wyjazdy powiązane także z działalnością zarobkową. Osobnik udający się w ramach tzw. delegacji służbowej do innego miasta czy kraju korzysta, podobnie jak inni turyści z hoteli, z restauracji, środków komunikacji - a więc trzeba przewidzieć dla niego odpowiednie usługi - a następnie, w wolnej chwili, może odwiedzić muzea czy zabytki.

Można natomiast zgodzić się z tym, że turystyką w większym stopniu jest podróżowanie dla celów poznawczych niż dla celów zarobkowych, w większym stopniu podróżowanie dla wypoczynku niż dla załatwiania spraw służbowych czy rodzinnych.

Tak więc turystyką - w szerokim słowa tego znaczeniu - jest: całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym) (Przecławski 1973). Proponowaną definicję można przedstawić za pomocą następującego schematu:

Schemat nr 1. Miejsce turystyki na tle całokształtu zjawisk ruchliwości przestrzennej

Ruchliwość przestrzenna (podróżowanie)

Migracje Czasowa zmiana miejsca pobytu Dojazd do pracy

środowiska i rytmu życia

Dobrowolna Przymusowa

TURYSTYKA (np. służba

w celu: wojskowa)

- rekreacyjnym

znaczenie wąskie - poznawczym

- zdrowotnym

- studiowania

- pracy twórczej

- sportowym - znaczenie szerokie

- uczestnictwo

w konferencjach

- kultu religijnego

- załatwianie spraw

rodzinnych

- zarobkowym

Źródło: K. Przecławski, Socjologiczne problemy turystyki, IW CRZZ, Warszawa, 1979, s. 44

Turystyka jest przede wszystkim zachowaniem człowieka. Jest więc zjawiskiem odnoszącym się w pierwszej mierze do człowieka. Stąd wyjaśnienia jej istoty szukać musimy głównie w nauce o człowieku, w naukach humanistycznych.

Nie ulega wątpliwości, że mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo złożonym. Spróbujmy się więc temu trochę bliżej przyjrzeć

Turystyka jest równocześnie zjawiskiem psychologicznym, społecznym, ekonomicznym, przestrzennym, kulturowym.

Turystyka jest zjawiskiem psychologicznym - ponieważ to człowiek, jednostka ludzka, charakteryzująca się określoną psychiką, jest podmiotem podróżowania. Jeszcze przed rozpoczęciem podróży człowiek odczuwa jakąś potrzebę wyjazdu, kształtującą motyw udania się w podróż. Człowiek formułuje ceł tej podróży, związany z jakąś wartością. Człowiek także z reguły wyobraża sobie tę podróż, a więc w jej trakcie i po powrocie porównuje rzeczywistość z owymi wyobrażeniami.

W trakcie podróży człowiek przeżywa ją intelektualnie i emocjonalnie oraz zachowuje się w określony sposób. Po powrocie przypomina sobie to, co widział, słyszał i przeżył. Przywiezione pamiątki pozwalają mu jakby ponownie przeżywać odbytą podróż. Dlatego nieraz mówimy, że możemy stracić różne przedmioty materialne, ale tego, co widzieliśmy i przeżywaliśmy w czasie podróży turystycznej nikt nie jest w stanie nam odebrać.

Turystyka jest zjawiskiem społecznym, ponieważ człowiek w trakcie podróży wchodzi w rolę społeczną podróżującego, turysty. Miewa mniej lub bardziej liczne styczności społeczne. Są to styczności bądź ze współ-podróżującymi, bądź z organizatorami podróży czy przewodnikami, bądź z mieszkańcami terenów odwiedzanych. W wyniku tych styczności mogą powstać głębsze więzi społeczne. Ponadto człowiek podróżujący jest mniej lub bardziej społecznie uwarunkowany w zakresie motywacji do podróży, w wyborze celu podróży, jej formy, a więc środków transportu, sposobu zakwaterowania itd. Uwarunkowany jest nie tylko przez takie cechy jak wiek, płeć, wykształcenie, zawód czy stan majątkowy, ale także przez społeczne wyobrażenia i stereotypy związane z turystyką.

Turystyka jest zjawiskiem ekonomicznym, dla wielu niestety przede wszystkim zjawiskiem ekonomicznym, ponieważ kieruje się prawami ekonomicznymi zwłaszcza podaży i popytu. Turystykę organizują w dużym stopniu przedsiębiorstwa turystyczne, oferujące usługi, czerpiące określone zyski z turystyki. Turystyka staje się biznesem. Mówimy o funkcjonowaniu rynku turystycznego, o produkcie turystycznym. W niektórych krajach dochody z turystyki stanowią podstawowe źródło wyrównania bilansu płatniczego. Można bez przesady powiedzieć, że aspekt ekonomiczny turystyki jest teoretycznie i praktycznie stosunkowo najlepiej znany i spopularyzowany. Wielu ludzi myśląc o turystyce nie potrafi jej postrzegać inaczej niż w kategoriach ekonomicznych.

Turystyka jest następnie zjawiskiem przestrzennym, ponieważ pod jej wpływem zmienia się krajobraz, dla jej potrzeb opracowuje się plany zagospodarowania określonych terenów. Dla potrzeb turystyki buduje się drogi, autostrady, linie kolejowe, lotniska. Tworzy się tzw. infrastrukturę turystyczną. Buduje się hotele, obiekty gastronomiczne i inne. Turystyka może stawać się czynnikiem ładu przestrzennego, ale może też ten ład burzyć przyczyniając się do degradacji środowiska naturalnego i kulturowego (a także społecznego).

Najszerzej sprawę ujmując można powiedzieć, że turystyka jest zjawiskiem kulturowym. Nie wchodząc tu w rozliczne i skomplikowane nieraz definicje kultury pozostańmy przy założeniu, że w zasadzie do kultury możemy zaliczać to wszystko, co człowiek wytworzył. W swoje klasycznej już definicji kultury Stefan Czarnowski powiada, że jest nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych wielu grupom i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych się rozprzestrzeniać (Czarnowski 1956).

W praktyce stosujemy jednak pojęcie „kultura” także do części tego dorobku, np. wspólnego danej epoce, danemu narodowi czy danej grupie społecznej. Mówimy o kulturze greckiej czy rzymskiej, kulturze regionalnej, a także kulturze „masowej”.

Turystyka niewątpliwie należy do kultury. Kultura jako dorobek społeczny jest dziełem człowieka, wynika z jego intencjonalnego działania. Podobnie turystyka, jak już o tym była mowa, jest przede wszystkim za chowaniem człowieka. W jaki więc sposób można bliżej przedstawić związki turystyki z kulturą? Sądzę, że można zaobserwować pięć rodzajów takich związków. Oto propozycja:

1) Turystyka jest funkcją kultury. To znaczy, że turystyka jest na ogół w pewnym sensie wyrazem danej kultury. Jeśli pragniemy na przykład zrozumieć dlaczego ludzie w trakcie podróży turystycznej zachowują się w określony sposób, to przyczyny szukać musimy nie tylko (czy nie tyle) w turystyce, ile w uwarunkowaniach kulturalnych. Inaczej mówiąc: nie można zrozumieć turystyki współczesnej bez próby zrozumienia tego, co dzieje się we współczesnej kulturze. W dalszej części pracy spróbujmy na takie związki wskazać.

2) Turystyka jest elementem kultury. Turystyka wpisała się na trwałe w kulturę współczesną. Inaczej mówiąc: nie można w pełni zrozumieć kultury współczesnej, nie można jej opisać bez uwzględnienia zjawiska, jakim jest turystyka, bez omówienia roli, jaką pełni turystyka w kulturze współczesnej.

3) Turystyka jest też przekazem kultury. Określone wartości kulturowe przenoszone są współcześnie nie tylko przez procesy urbanizacji, nie tylko przez środki masowego przekazu, ale także przez turystykę.

4) Turystyka jest więc w pewnym sensie spotkaniem kultur, czy - jak niektórzy mówią - „zderzeniem” kultur. Jest wymianą wartości przede wszystkim pomiędzy turystami a ludnością miejscową, ludnością terenów odwiedzanych przez turystów. Im różnica kulturowa między nimi jest większa tym to „zderzenie” kultur pozostawia trwalsze ślady.

5) Turystyka może być wreszcie czynnikiem przemian kulturowych. Nie przypadkowo międzynarodowy program badań, koordynowany przez Ośrodek Nauk Społecznych w Wiedniu, nazwany został: „Turystyka, w jej kontekście społeczno-kulturowym, jako czynnik przemian”.

Takie wydają się być związki pomiędzy turystyką a kulturą. A ponieważ zjawiska kultury współczesnej są bardzo złożone, ponieważ w pewnym sensie można mówić o różnych „kulturach” czy „podkulturach” - dlatego też uzasadnione jest chyba przypuszczenie, że można mówić o różnych „turystykach”.

Powtórzmy to jeszcze raz - turystyka jest przede wszystkim zachowaniem człowieka. Człowiek jest jej podmiotem. Nie można zrozumieć prawidłowości rządzących zjawiskiem turystyki bez zrozumienia człowieka. Człowieka jako jednostki myślącej, poznającej, czującej, twórczej, dokonującej wyborów. Człowieka w grupie i jego roli społecznej, człowieka gospodarującego i organizującego przestrzeń. Po prostu - człowieka tworzącego kulturę.

Albowiem tak jak sądzę, że człowiek, chociaż z przyrodą nierozerwalnie związany, zajmuje w niej jednak pozycję wyjątkową, tak też przychylam się do stanowiska tych, którzy nie traktują społeczeństwa i kultury jako bytów samoistnych, ale rozumieją grupę społeczną jako system powiązań, system relacji osób. A więc nie istnieje coś takiego jak „społeczeństwo” w sensie ontologicznym, jako byt ponadjednostkowy. Podobnie, jak wspomniałem, sądzę, że źródła kultury są intencjonalnie ludzkie. Człowiek ją tworzy, a nie prawa przyrody. Społeczeństwo i kultura - to sposób życia człowieka, osoby ludzkiej będącej podmiotem poznania, wyborów i działań.

Turystyka staje się współcześnie sposobem życia człowieka. Sposobem realizowania przez niego różnych wartości. Turystyka jest nie tylko i nie tyle, jedną z form spędzania czasu wolnego, ale stanowi sposób realizowania różnych celów.

Turystyka jest sposobem poznawania świata, przeżywania świata, jest sposobem bycia z innymi. Jest realizacją wolności. Może być także sposobem twórczości.

2.2. Typologie turystyki i turystów

TYPY TURYSTYKI

Mówiąc o turystyce, mamy często na myśli dość różne zjawiska. Jedni mają przed oczami samotnego wędrowca, przemierzającego z plecakiem tatrzańskie ścieżki, inni - bogatego Amerykanina na pokładzie samolotu, inni - posiadacza samochodu, którym udaje się on szukać samotności na Mazury, ktoś wreszcie - wycieczkę młodzieży szkolnej, przebiegającą w odpowiednim tempie sale pałacu w Wilanowie.

Turystyka współczesna staje się bowiem coraz bardziej zróżnicowana, różne są jej formy i niejednakowe znaczenie wychowawcze każdej z tych form. Inne są konsekwencje społeczne np. turystyki krajowej, a inne zagranicznej. Dlatego na wstępie warto się zastanowić nad tą różnorodnością.

Nie mamy dotychczas naukowo opracowanej typologii form turystyki współczesnej. Dokonanie takiej typologii będzie możliwe dopiero po uzyskaniu wyników większej niż dotychczas liczby badań empirycznych nad turystyką. Dlatego ograniczamy się tylko do pewnego uporządkowania - o znaczeniu czysto roboczym - istniejących form turystyki. Uporządkowania tego dokonać możemy według kilku podstawowych kryteriów, ujętych w kilka prostych pytań, a mianowicie:

1. Kto uprawia turystykę? (Osoby lub grupy społeczne, uprawiające turystykę)

2. Jak długo i w jakiej porze roku? (Czas uprawiania turystyki)

3. Indywidualne czy w grupie? (Indywidualny lub zbiorowy charakter turystyki)

4. W jaki sposób?

5. Kto organizuje wyjazd?

6. Jaki jest przebieg wyjazdu?

7. Jaki jest koszt wyjazdu i kto go pokrywa?

8. Jaki jest sposób zakwaterowania?

9. Skąd lub dokąd się udaje? (Geografia turystyki wyjazdowej lub przyjazdowej)

10. Po co? (Cel turystyki)

11. Za pomocą jakich środków transportu?

1. Kto uprawia turystykę?

Typologia turystyki według tego kryterium odpowiada proponowanej w innym miejscu teoretycznej typologii turystów (patrz: „Typy turystów”), nie będziemy więc jej tutaj powtarzać. (Turystyka dzieci, turystyka młodzieży, dorosłych, starych, turystyka mężczyzn, kobiet itd.)

2. Jak długo i w jakiej porze roku?

Drugie kryterium dotyczy czasu uprawiania turystyki. Odpowiadając na pierwszy człon pytania (jak długo?), rozróżniamy zwykle turystykę krótkoterminową i długoterminową, przy czym przez tę pierwszą rozumiemy na ogół wyjazdy turystyczne trwające do jednego tygodnia. Dotyczy to przede wszystkim tak zwanych wyjazdów weekendowych, wypoczynku świątecznego i wycieczek kilkudniowych. Turystyka długoterminowa to przede wszystkim turystyka wakacyjna czy urlopowa, a także wyjazdy wielomiesięczne. Ze względu na porę roku, w jakiej uprawia się turystykę, rozróżniamy zwykle turystykę letnią, jesienną, zimową oraz wiosenną.

3. Indywidualnie czy w grupie?

Trzecie kryterium to liczba osób uprawiających turystykę. Można wy-odrębnie trzy podstawowe formy: turystykę w dużych grupach, turystykę w małych grupach i turystykę samotną bądź we dwoje. Przez małą grupę będziemy w tym przypadku rozumieć grupę do dziesięciu osób. Podkategorię tej formy stanowić będzie turystyka rodzinna.

4. W jaki sposób?

Czwarte kryterium dotyczy sposobu uprawiania turystyki. Z tego punktu widzenia turystykę dzielimy na kwalifikowaną (inaczej zwaną specjalistyczną) i niekwalifikowaną.

Przez turystykę kwalifikowaną rozumie się zwykle te rodzaje turystyki, w których trzeba się wykazać pewną kondycją fizyczną i psychiczną oraz określoną biegłością techniczną w sposobie poruszania się lub posługiwania się niezbędnym sprzętem. Ten rodzaj turystyki wymaga więc określonego przygotowania, nie tylko pewnej kondycji fizycznej, ale także psychicznej. Z turystyką kwalifikowaną wiąże się zwykle możliwość zdobywania różnego rodzaju odznak. Ta forma turystyki będzie nas szczególnie interesować z wychowawczego punktu widzenia.

5. Kto organizuje wyjazd?

Możemy tu wyodrębnić turystykę organizowaną przez instytucje i tak zwaną indywidualną. Z tym podziałem wiąże się wiele problemów, którymi zajmiemy się w dalszej części pracy.

6. Jaki jest przebieg wyjazdu?

Rozróżniamy w tym wypadku turystykę pobytową oraz turystykę wędrowną, a także formę pośrednią: stały pobyt w jednym miejscu, połączony z wycieczkami.

7. Jaki jest koszt wyjazdu i kto go pokrywa?

Kryterium to pozwala rozróżnić turystykę wymagającą stosunkowo dużych nakładów finansowych i turystykę tanią, zwłaszcza subwencjonowaną. Tutaj mieści się tak zwana turystyka socjalna.

8. Jaki jest sposób zakwaterowania?

Istotne jest rozróżnienie według kryterium sposobu zakwaterowania: hotel (luksusowy lub tani), dom wypoczynkowy, camping, karawaning, mieszkanie wynajęte u gospodarzy. Według Marca Boyera formą, która w ostatnich latach wyraźnie się rozwija - przynajmniej we Francji - jest turystyka campingowa, karawaning oraz pokoje wynajmowane u gospodarzy.

9. Skąd lub dokąd się udaje?

Rozróżniamy przede wszystkim turystykę pomiędzy krajami bogatymi, następnie turystykę z krajów rozwiniętych do krajów rozwijających się. W mniejszym stopniu praktykowana jest turystyka z krajów rozwijających się do krajów bogatych. Zaczyna się też turystyka pomiędzy krajami rozwijającymi się.

W odpowiedzi na pytanie „dokąd” możemy też rozróżnić turystykę daleką lub bliską, aczkolwiek kryterium „bliskości” wymagać będzie tu każdorazowego uściślenia.

W odpowiedzi na pytanie „dokąd” można wyodrębnić też różne kierunki. W turystyce zagranicznej możemy posługiwać się podziałem na kontynenty, grupy krajów (np. kraje skandynawskie) lub mówić konkretnie o poszczególnych krajach. W turystyce krajowej można wyodrębnić pewne kategorie regionów, np. turystyka nadmorska, podgórska, górska, nizinna, nad jeziora, lub posługiwać się konkretnymi nazwami regionów i miast.

10. Po co?

Szóste kryterium podziału - cci wyjazdu turystycznego - wymaga rozróżnienia kilku form:

• turystyka uprawiana dla zarobku, wszelkiego typu wyjazdy o charakterze służbowym, tzw. delegacje, oraz wyjazdy prywatne o charakterze przede wszystkim zarobkowym. Zaliczyć tu trzeba także wyjazdy organizowane przez organizacje turystyczne, ale w świadomości turysty związane przede wszystkim z celem zarobkowym;

• turystyka uprawiana dla różnych innych, pozazarobkowych celów. Wymienić tu można: sprawy rodzinne, zdrowotne (wyjazdy sanatoryjne), dokształcanie (stypendia), sportowe, religijne (pielgrzymki), polityczne, naukowe i inne. Utarła się nawet nazwa „turystyka konferencyjna” (kongresowa);

• turystyka typu „loisir” - to, co w sensie ścisłym rozumie przez turystykę wielu autorów. I tutaj - stosownie do omawianych wyżej podziałów - można wyodrębnić:

• turystykę poznawczą (intelektualną, artystyczną);

• turystykę społeczną (kontakt z ludnością);

• turystykę praktyczną (wg M. Boyera);

• turystykę wypoczynkową (kontakt z naturą);

• turystykę rozrywkową;

• turystykę „twórczą”, której omówienia dokonamy później. Jest to turystyka nastawiona na pomoc ludności terenów odwiedzanych.

11. Za pomocą jakich środków transportu?

Ostatnie kryterium - to kryterium środków transportu. Z tego punktu widzenia dzieli się tradycyjnie turystykę na: drogową, wodną, kolejową i lotniczą. Nie jest to oczywiście podział pełny. Na przykład turystykę drogową można podzielić na pieszą, rowerową, motocyklową, samochodową, autokarową.

Przytoczona typologia ma charakter czysto teoretyczny. Konstrukcja poprawnej typologii wymagałaby - w oparciu o rezultaty badań empirycznych - opracowania pewnych zestawów cech odpowiadających rzeczywistym, najbardziej reprezentatywnym nurtom współczesnej turystyki.

Tytułem przykładu takiej próby przytoczyć tu można wielokrotnie już cytowanego Marca Boyera. Rozróżnia on trzy podstawowe typy turystyki:

1. „tourisme-decouverte” - turystyka „odkrywcza” charakteryzująca raczej etapy historii niż współczesność;

2. „tourisme-depense ostentatoire” - turystyka klasy „próżniaczej” (wg. Veblena), charakteryzująca szeroki nurt współczesnej turystyki „loisir”;

3. „tourisme de la participation” - turystyka „uczestnictwa”, uprawiana przez nielicznych, raczej przez młodzież, turystyka - „nadzieja przyszłości”.

Dodajmy na marginesie, że Marc Boyer rozróżnia trzy czasy każdej podróży: podróż wyobrażoną, podróż przeżywaną i podróż przedłużoną.

„Podróż - pisze on - to są trzy podróże, trzy etapy myśli, to jest najpierw to, czego się pragnęło, co się przeczuwało i często nieświadomie, przed wyjazdem nazywało; to są na miejscu widziane rzeczy, a później, po powrocie, to jest to, co zatrzymujemy, co naprawdę pozostało w nas z tego doświadczenia” (Boyer 1972). Tym trzem etapom podróży odpowiadają trzy rodzaje literatury: ta, która zaprasza do podróży (foldery, informatory), ta która towarzyszy podróżnikowi (przewodniki), i ta, która pozostaje po podróży (albumy, dzienniki z podróży).

TYPY TURYSTÓW

Przejdźmy teraz do przedstawienia niektórych prób typologii turystów, opartych na rezultatach badań empirycznych. Tytułem przykładu przedstawimy tutaj typologię M. Bassanda oraz E. Cohena - w odniesieniu do turystyki międzynarodowej. Uzupełnimy te rozważania także niektórymi uwagami Marca Boyera.

M. Bassand wyróżnia trzy podstawowe typy turysty:

1. Le sportif - zorientowany na rozrywkę, zabawę;

2. Le connaisseur - zorientowany na poznanie, na kontakt z dziełami sztuki;

3. Le solitaire - zorientowany na kontakt z przyrodą.

M. Bassand dodaje jeszcze do tych trzech typów czwarty, charakterystyczny dla przeciętnego turysty amerykańskiego: Le voyeur - zorganizowany na „zaliczenie” jak największej liczby miejsc, ale w sposób bardzo powierzchowny (Bassand 1968).

Typologię zaproponowaną przez M. Bassanda można by nieco rozszerzyć. Myślę, że wyodrębnić należałoby jeszcze kilka typów:

• typ poznawczy:

a) nastawiony na obcowanie z naturą;

b) nastawiony na obcowanie z kulturą;

c) nastawiony na obcowanie z ludźmi.

• typ integratywny - nastawiony na współżycie z grupą;

• typ zadaniowy - nastawiony na konkretne działania;

• typ rozrywkowy czy rozrywkowo-wypoczynkowy;

• typ wyczynowy (turystyka kwalifikowana);

• typ kontemplacyjny;

• typ „zdrowotny” - nastawiony na ochronę zdrowia.

Różne postawy wobec turystyki mogą bowiem być uzależnione od tego, czy poprzez uprawianie turystyki ktoś stara się przede wszystkim zaspokoić swe potrzeby poznawcze, czy raczej potrzeby współżycia społecznego, potrzebę działania, czy po prostu potrzebę wypoczynku bądź rozrywki.

Wydaje się więc, że można wyróżnić tutaj kilka charakterystycznych typów postaw. Pierwszą kategorię cechuje postawa poznawcza. Wyróżniamy tu tych, którzy pragną przede wszystkim poznawać przyrodę, i tych, którzy nastawieni są głównie na poznawanie zabytków, a więc historii odwiedzanego narodu; tych, którzy nastawieni są na poznawanie obiektów kultury współczesnej, i tych, którzy pragną poznać aktualne stosunki społeczne, zwyczaje i obyczaje ludzi. Druga kategoria to turyści, którzy nastawieni są przede wszystkim na współżycie w grupie, w której wyjeżdżają. Interesuje ich nie tyle to, co w czasie wyjazdu będą mogli poznać, ile raczej fakt, że będą mogli ten wyjazd przeżyć razem w pewnej grupie społecznej, w grupie kolegów, przyjaciół, znajomych. Trzecia kategoria to turyści nastawieni na działanie. Jadą oni w oni kreślonym celu, dla wykonania określonego zadania. Czwarta kategoria to turyści szukający w czasie wyjazdu wypoczynku, bądź rozrywki. Piąta kategoria, to uprawiający turystykę kwalifikowaną. Szósta - to wyjeżdżający dla zaspokojenia potrzeb religijno-kontemplacyjnych. I wreszcie siódma, to ci turyści, których wyjazd motywowany jest przede wszystkim względami zdrowotnymi.

Szczególnie interesująca wydaje się typologia zaproponowana przez Erica Cohena. Jest to swojego rodzaju continuum postaw przechodzące od „familiarity” do „novelty” - od kontaktu powierzchownego do maksymalnej integracji ze środowiskiem odwiedzanym. E. Cohen - stosując kryterium „głębokości” kontaktu z kulturą zbiorowości odwiedzanej - wyodrębnia cztery podstawowe typy turystów:

1) organized mass tourist - turysta masowy, podróżujący w sposób zorganizowany. Cechuje go „maximum familiarity”, tzn. zachowuje on i wszystkie zwyczaje i obyczaje swojego środowiska. Wrażenia z podróży można w tym przypadku porównać do wrażeń z filmu;

2) individual mass tourist - turysta masowy, ale podróżujący indywidualnie. Wynosi on z podróży więcej doświadczeń, ale dzieje się to w sposób zrutynizowany;

3) explorer - w tym przypadku dominuje to, co nowe. Jednak ten typ turysty zachowuje podstawowe wymagania komfortu, do którego jest przyzwyczajony;

4) drifter - zanika tu „familiarity”, turysta rezygnuje ze zwyczajów swojego środowiska i integruje się prawie całkowicie z kulturą środowiska odwiedzanego (Cohen 1972).

Marc Boyer nie proponuje odrębnej typologii turystów, analizując jednak motywy wyjazdu, dochodzi do wniosku, że można wyodrębnić „loisirs physiques et pratiąues” oraz „loisirs artistiąues et intellectuels”, przy czym rozróżnienie to ilustruje danymi statystycznymi dotyczącymi Francji. Tak więc - jego zdaniem - można mówić o turystach wyjeżdżających:

1. dla odpoczynku aktywnego, uprawiania sportu;

2. dla wykonania prac rzemieślniczych („do it yourself”) w domu lub pracy w ogródku;

3. dla poznania kultury, kontaktów ze sztuką.

Jak z tego krótkiego przeglądu widać, dalecy jesteśmy od zadowalającej, empirycznie ugruntowanej typologii turystów. Trudność ta wynika nie tylko z braku badań, które pozwoliłyby na dostatecznie szeroką generalizację, ale także z braku ustalonych kryteriów takiej typologii. M. Bassand za kryterium takie uznaje zachowanie turysty, wynikające z jego motywacji. Podobną drogą rozumowania idzie Boyer. U E. Cohena kryterium tym jest też zachowanie, ale rozpatrywane - jak wspomniałem - przede wszystkim pod kątem „głębokości”, rodzaju kontaktu z kulturą i życiem społecznym zbiorowości odwiedzanej. Dlatego ze względu na charakter tej książki typologia E. Cohena jest może najbardziej przydatna.

2.3. Motywy podróży

Jednym z czynników współdeterminujących zachowania turystów są motywy turystycznego wyjazdu.

Przez motywy możemy rozumieć - za Ossowską - „czynnik psychiczny, wyznaczający postępowanie w danej sytuacji”, lub też możemy przyjąć - wiążąc motywację z potrzebami człowieka - że motyw to mechanizm lub zespół mechanizmów wewnętrznych, powodujących i organizujących działania ludzkie ze względu na zaspokajanie potrzeb.

Studia nad motywami należą do najtrudniejszych w psychologii i socjologii. Brak jest nam jeszcze narzędzi pozwalających w sposób pewny określić motywy, jakimi jednostka kieruje się, podejmując określone zachowania. Na ogół wnioskować możemy o motywach wtórnie, na podstawie znacznie łatwiejszych do zaobserwowania zewnętrznych zachowań. Niemniej rację ma M. Boyer, kiedy twierdzi, że turystykę można zrozumieć tylko w jej kontekście kulturowym i że decyzja, wybór - choć jednostkowe - zawsze są społeczne i kulturowo uwarunkowane oraz, że kształtowanie turysty ma w tym sensie miejsce już przed jego wyjazdem.

Dlatego propozycja, którą przedstawiamy poniżej, ma znów z konieczności charakter czysto teoretyczny. Jest propozycją hipotetycznego uporządkowania motywów (pozwalającą - być może - na łatwiejsze ich weryfikowanie w praktyce badawczej).

I jeszcze jedna uwaga wstępna: w przyszłości konieczne stanie się poznanie nie tylko motywów skłaniających do wyjazdów turystycznych, ale także motywów wstrzymujących, blokujących decyzję wyjazdu turystycznego. Ale to już osobne zagadnienie.

Z tymi wszystkimi zastrzeżeniami spróbujmy obecnie rozważyć możliwość ugrupowania motywów wyjazdów turystycznych w dziewięć kategorii (Bocheńska 1975).

1. Motywy związane z pragnieniem udania się do określonego kraju lub miejscowości:

• motyw poznania przyrody;

• motyw poznania kultury (historycznej lub współczesnej);

• motyw poznania życia społecznego.

Mamy do czynienia z pragnieniem wyjazdu ze względu na kraj, okolicę czy miejscowość, przy czym to pragnienie udania się w określonym kierunku może być motywowane przez różne czynniki. Komuś może chodzić o poznanie lub wejście w osobisty, bezpośredni kontakt (często nie po raz pierwszy) z daną okolicą. Może to być pragnienie wejścia w kontakt z przyrodą - ktoś chce koniecznie zobaczyć góry. Może to być pragnienie kontaktu z kulturą - ktoś pragnie zwiedzić Wilanów. Może to wreszcie być przede wszystkim pragnienie kontaktu z ludźmi - ktoś chce poznać życie rybaków.

W jednym z wywiadów, przeprowadzonych przez Marie Franoise Lanfant w Paryżu, młoda dziewczyna tak mówi: Najlepszym wspomnieniem, jakie zachowałam z moich podróży, to naprawdę z podróży niezorganizowanych... Maszerowałam godzinami na piechotę. I spędziłam fantastyczne wakacje, ponieważ poznałam wielu ludzi... Myślę, że to jest bardzo, bardzo ważne z punktu widzenia turystyki, poznawać ludzi... Ludzi, którzy mieszkają na miejscu. Dla mnie podróżowanie to nie jest przemieszczanie się z miejsca na miejsce, ale to jest przemieszczanie się ze względu na innych ludzi... Może to być motyw ściśle poznawczy. Nie byliśmy jeszcze gdzieś, chcemy to poznać. Albo byliśmy już i chcemy poznać dokładniej. Ale może to być także przede wszystkim motyw doznania, przeżycia, nawet wielokrotnego. Często jedziemy w Tatry - znamy piękno dolin i szczytów, ale właśnie dlatego do nich wracamy. Nie po to, aby poznać coś nowego, ale po to, aby ponownie doznać piękna gór, wejść z tą przyrodą w kontakt osobisty.

Nie potrzebujemy dodawać, że w pracy wychowawczej chodzi o kształtowanie tych właśnie motywów. Jeżeli cel wyjazdu pokrywa się z nimi, sytuacja jest, można powiedzieć, optymalna.

2. Motywy związane z pragnieniem opuszczenia na jakiś czas miejsca swojego stałego pobytu:

• motyw opuszczenia środowiska społecznego w znaczeniu szerokim;

• motyw opuszczenia rodziny lub środowiska pracy;

• motyw opuszczenia środowiska lokalnego (w sensie ucieczki od hałasu miasta, zadymienia, wielorakich bodźców stresujących organizm).

Ludzie są często po prostu bardzo zmęczeni warunkami mieszkaniowymi, trudnościami czy przykrościami w miejscu pracy, uciążliwymi stosunkami towarzyskimi itd. Ich podstawowym pragnieniem staje się wyjechać, wyjechać za wszelką cenę, oderwać się od środowiska codziennego życia chociaż na jakiś czas. Wtedy znacznie mniej ważne staje się to, dokąd się jedzie - najważniejsze, żeby w ogóle wyjechać.

Innym, podobnym motywem, może bardziej ogólnym, ale chyba jeszcze powszechniejszym, przeważnie zresztą związanym z motywem ratowania zdrowia, jest pragnienie oderwania się od życia wielkomiejskiego jako takiego. Wiele kart książek zapisano już na temat „urban way of life” - miejskiego sposobu życia. Wiele filmów, wiele wierszy nawet ilustrowało ujemne cechy życia wielkomiejskiego. Wspomniałem już o tym, pisząc o hałasie, zanieczyszczeniu powietrza, stałym pośpiechu, nerwowym trybie życia itd. Od tego wszystkiego chcemy się wyrwać „na łono natury”. Zresztą nie tylko w epoce urbanizacji - od najdawniejszych już czasów przewijała się przez literaturę tęsknota za urokami życia wiejskiego. Od słów starożytnego poety: „Beatus ille qui procul negotiis, ut prisca gens mortalium, patema rura bubus exercet suis, solutus omni fenore”, poprzez naszego Kochanowskiego: „Wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła” - towarzyszy losom naszej cywilizacji tęsknota za życiem spokojniejszym niż życie stworzone przez miasto. Wakacje są spełnieniem całorocznych marzeń człowieka o wyrwaniu się z kręgu miejskich stosunków społecznych.

3. Motywy związane z pragnieniem spędzenia określonego czasu z kimś poza miejscem stałego zamieszkania:

• motyw wyjazdu z rodziną;

• motyw wyjazdu z człowiekiem kochanym;

• motyw wyjazdu z grupą przyjaciół.

Trzecia kategoria motywów to chęć spędzenia pewnego czasu w czyimś towarzystwie w inny sposób niż w zwykłych warunkach. Do tego typu turystyki zaliczyć możemy na przykład podróż poślubną, albo „wypady” w gronie przyjaciół, pragnących wspólnie doznać pewnych wrażeń. To pragnienie bycia razem w oderwaniu od warunków codziennych albo bycia razem w sposób niemożliwy do realizacji w miejscu stałego zamieszkania, bywa odrębną kategorią motywów wyjazdu.

4. Motywy związane z pragnieniem zawarcia nowych znajomości, pozyskania nowych przyjaciół.

W tym przypadku zależy nam przede wszystkim na nawiązaniu kontaktów społecznych bądź z tymi, z którymi wyjeżdżamy wspólnie, bądź z tymi, których - także jako turystów - poznamy na miejscu, bądź z mieszkańcami terenów odwiedzanych. W badaniach nad turystyczną aktywnością młodzieży motyw ten występuje dość często. Można o nim wnioskować na podstawie odpowiedzi na pytania dotyczące korzyści, które się wyniosło z wyjazdu turystycznego. („Poznałem nowych ludzi, zyskałem nowych przyjaciół” itp.).

5. Motywy związane z pragnieniem pozostawania w zgodzie ze stereotypami, z normami obowiązującymi w środowisku, do którego się należy.

Są to motywy, wcale nie tak rzadkie, płynące ze swoistego snobizmu, z chęci utrzymania lub podwyższenia prestiżu społecznego (np. przez chwalenie się pamiątkami czy innymi zakupami, dokonanymi w odwiedzanych krajach). Wielu ludziom nie chodzi o to, aby cokolwiek zwiedzać. Nie interesuje ich ani zdobywanie szczytów, ani zwiedzanie muzeów, ani też zwyczaje Hindusów. Chcą móc się pochwalić, że byli w Zakopanem, że zwiedzali Luwr, że wyjeżdżali do Indii. Zwłaszcza w środowiskach, w których upowszechniają się pewne określone stereotypy (np. stereotyp, że wakacje należy spędzać za granicą) wyjeżdża się często tylko po to, aby należeć do kategorii ludzi, którzy wyjeżdżają. A więc motywem wyjazdu jest często po prostu to, aby postępować tak, jak się postępuje w określonych środowiskach społecznych.

6. Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb emocjonalnych i estetycznych:

• motyw nawiązania lub odnowienia kontaktu z pięknem natury, z pięknem dziel ludzkich lub ludźmi, ich zwyczajami i kulturą;

• motyw przeżycia przygody lub ryzyka.

Analiza aktualnych tendencji i trendów występujących w turystyce wskazuje na bardzo wyraźny wzrost popytu na wyjazdy mające na celu przeżycie nowych doświadczeń. Coraz większą grupę wśród wyjeżdżających na wypoczynek stanowią turyści nastawieni na wysiłek i aktywne formy wypoczynku. Nic też dziwnego w tym, że w ofertach biur podróży coraz częściej pojawiają się takie formy aktywności jak: balloning (loty balonem), diving (nurkowanie), paragliding (szybowanie na specjalnych spadochronach), snowmobilong (jazda na śnieżnych skuterach), canoening (pływanie czółnem), survival (sztuka przetrwania), itp.

7. Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb twórczych:

• motyw pracy twórczej (np. artystycznej czy naukowej) poza miejscem zamieszkania;

• motyw pracy na rzecz ludności terenów odwiedzanych.

Można przytoczyć bardzo wiele przykładów wspaniałej twórczości artystycznej i naukowej, realizowanej w warunkach dostarczającej z jednej strony specjalnych bodźców (np. piękno przyrody), a z drugiej strony uwalniającej od stresów życia codziennego. Do zagadnienia pracy na rzecz ludności terenów odwiedzanych jako motywu turystycznego, a więc do tak zwanej „turystyki twórczej”, wrócimy jeszcze szerzej w dalszym ciągu naszych rozważań.

8. Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych:

• motywy związane z regeneracją sił i potęgowaniem zdrowia oraz leczeniem (wypoczynek, aktywne „loisir”, lecznictwo sanatoryjne i uzdrowiskowe);

• motywy związane z odczuwaniem potrzeby zmiany jako takiej, przyjemności podróżowania, przyjemności zmiany środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego, przyjemności zmiany rytmu życia (z tym, że można tu mieć istotne wątpliwości co do zaliczenia tych potrzeb wyłącznie do kategorii potrzeb biologicznych).

9. Motywy związane z uprawianiem turystyki w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc turystyki dla celów: zarobkowych, rodzinnych, kultu, konferencji, sportu, studiów i innych. W grupie rezydualnej „inne” mieścić się będzie np. cel oszczędzania. Są przypadki, że spędzenie przez rodzinę urlopu poza miejscem zamieszkania kosztuje taniej, niż pozostanie na miejscu zamieszkania - łącznie z kosztami podróży. Istnieją także motywy turystyki związane z pragnieniem odwiedzenia terenów, na których się kiedyś mieszkało (np. tereny byłych kolonii).

Rozdział III

PRZEDMIOT I ZAKRES SOCJOLOGII TURYSTYKI

3.1. Turystyka jako przedmiot badań naukowych

Zjawisko turystyki już od wielu lat jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Początkowo przede wszystkim nauk ekonomicznych, ale stopniowo także takich jak: geografia, socjologia, antropologia, psychologia, historia, prawo, zarządzanie, marketing, a nawet filozofia. W różnych krajach powstawały ośrodki badawcze, zakłady, katedry, instytuty, nawet uczelnie zajmujące się różnymi aspektami badań nad turystyką oraz dydaktyką w tym zakresie. W niektórych uczelniach nadawane są tytuły magistra turystyki, a także istnieje możliwość studiów podyplomowych.

Zainteresowanie turystyką jako przedmiotem badań ma miejsce zarówno ze strony tzw. nauk teoretycznych, jak i tzw. nauk stosowanych. Mówi się, że pod koniec dwudziestego wieku wkraczamy w fazę „turystyfikacji” świata. Podejmuje się próby zastosowania niektórych teorii, np. socjologicznych do wyjaśniania zachowań turystów, czy też relacji pomiędzy turystami, a mieszkańcami miejscowości odwiedzanych przez turystów, czy też do wyjaśniania zjawiska turystyki jako czynnika przemian społecznych (Cohen 1979 i 1984, Przecławski 1991). Nadal jednak dyskusyjną pozostaje kwestia, czy można zbudować ogólną teorię turystyki. W chwili obecnej wydaje się to raczej niemożliwe.

Nauki stosowane zajmują się badaniami nad różnymi aspektami turystki ze względu na potrzebę rozwiązywania wielu praktycznych problemów związanych z szybkim rozwojem turystyki.

Interesującą koncepcję rozwoju badań naukowych nad turystyką przed stawił przede wszystkim Jafar Jafari w artykule Towards Tourism Mitigation... (Jafari 1992). Wyróżnia on kilka „platform” tego rozwoju: „Platforma obronna reprezentuje wczesne pisarstwo, które związane jest z korzyściami ekonomicznymi”. Platforma ostrzegawcza wskazuje - przeciwnie - na to, że „rezultatem turystyki mogą być liczne społeczno-ekonomiczne straty”. Trzecia kolejna platforma - to platforma adaptacyjna stanowiąca „nową szkołę myślenia”, sugerująca rozwój turystyki alternatywnej. Wreszcie kształtuje się platforma oparta na wiedzy, która „dąży do systematycznego badania turystyki”.

Ten aktualny stan wiedzy o turystyce najlepiej chyba prezentuje numer „Annals of Tourism Research” pt. Tourism Social Science (Grabum, Jafari 1991). Przedstawiony jest tam stan badań związanych z turystyką w zakresie antropologii, ekologii, ekonomii, geografii, historii, czasu wolnego i rekreacji, marketingu i zarządzania, nauk politycznych, psychologii i socjologii. Już samo to wyliczenie ukazuje jak wielu nauk społecznych przedmiotem badań staje się ostatnio turystyka.

Podejmowane są także badania multidyscyplinarne i porównawcze międzynarodowe nad turystyką. Jednym z przykładów może być program badawczy „Tourism as a Factor of Change. A Sociocultural Study”, zainicjowany w 1983 r. i koordynowany w pierwszej fazie przez Ośrodek Badań i Dokumentacji w Naukach Społecznych, w Wiedniu (Bystrzanowski 1989). Badania te ukazały m. in. całą gamę trudności, jakie trzeba pokonać, by uzyskać poprawne rezultaty w tego typu przedsięwzięciach (Przecławski 1989).

Rozważana jest także potrzeba badań interdyscyplinarnych nad turystyką (Przecławski 1993). Każda z dyscyplin zajmujących się turystyką prezentuje raczej cząstkowy niż całościowy punkt widzenia na to zjawisko. Jeżeli, na przykład, specjaliści od marketingu powiadają, że „turystyka - to usługi” (Calantone i Mazanec 1991), to mają rację, ponieważ tak jest. Ale mają oni tylko częściowo rację, gdyż turystyka - to nie tylko usługi. Jeżeli ekonomiści podkreślają, że „turystyka to przemysł” (Eadington i Redman 1991) - to także jest prawdą, ale znów jedynie cząstkową, albowiem turystyka jest nie tylko „przemysłem”. I tak dalej.

Aby uzyskać bardziej całościowe rozumienie turystyki niezbędne jest podejście zintegrowane. Potrzebne jest podejście nie tylko multi- ale także interdyscyplinarne.

W badaniu multidyscyplinarnym każda z dyscyplin, biorących w nim udział, stosuje swoje własne pojęcia i metody badań. Tylko podstawowy przedmiot badań jest wspólny. Założenia filozoficzne badaczy, ich punkt widzenia na człowieka i społeczeństwo - mogą się różnić. Dlatego uzyskane rezultaty mogą być interpretowane tylko w języku danej dyscypliny. Porównanie całościowe, synteza ogólna - są praktycznie niemożliwe, albo pozostaną jedynie bardzo powierzchowne.

W badaniu interdyscyplinarnym pragniemy zbadać dany problem równocześnie z różnych punktów widzenia. Badanie interdyscyplinarne powinno być bardziej jednorodne w sensie możliwości uzyskania całościowych wniosków. W sytuacji idealnej, kierownik takiego interdyscyplinarnego programu badań powinien sformułować podstawowy problem badawczy i zaproponować teoretyczną podstawę badań. Organizując zespół badawczy powinien postarać się o to, aby nie tylko wszyscy uczestnicy badań przeprowadzali je - o ile to możliwe - na tej samej lub podobnej próbie badawczej, ale aby posługiwali się tym samym „meta-językiem”, to znaczy, aby - w sensie filozoficznym - posiadali tę samą, lub przynajmniej podobną wizję człowieka i społeczeństwa. Istnieje bowiem ścisła, chociaż nie zawsze do końca uświadomiona, zależność pomiędzy podłożem filozoficznym, a sposobem formułowania problemu badawczego, pytań badawczych oraz sposobem interpretowania wyników.

Jest sprawą oczywistą, że w badaniach naukowych obowiązuje jak najdalej posunięty „obiektywizm”. Ale trzeba uznać, że całkowita „obiektywność” badacza jest praktycznie w naukach społecznych niemożliwa do zrealizowania. Dlatego uczestnicy badania interdyscyplinarnego powinni w założeniu należeć do tej samej, lub zbliżonej „szkoły” filozoficznej.

W1988 r. powstała Międzynarodowa Akademia Studiów nad Turystyką (International Academy for the Study of Tourism). Stanowi ona w założeniu Wielodyscyplinarną Wspólnotę Badaczy Turystyki. Siedzibą Akademii jest Madryt. „Zadaniem akademii, jak to zostało stwierdzone w postanowieniach (constitution) jest popieranie badań naukowych i zawodowych dociekań w sferze turystyki... Członkostwo jest powierzane tym jednostkom, które mają znaczący wkład do nauki w dziedzinie turystyki i są aktywne w tej sferze”.

Pierwsze spotkanie odbyło się w Polsce, w Zakopanem, w 1989 r. Jego rezultatem jest publikacja Tourism Alternatives (Smith and Eadington 1992). Drugie spotkanie odbyło się w Kanadzie w Calgary w 1991 r. i w jego wyniku ukazała się publikacja pt. Tourism Research Critiąues and Challenges (Pearce and Butler 1993).

3.2. Turystyka jako przedmiot badań socjologicznych

MIEJSCE SOCJOLOGII WŚRÓD INNYCH NAUK

Socjologia jest jedną z nauk humanistycznych, tzn. nauk o człowieku. Od innych nauk o człowieku, takich jak np. psychologia czy pedagogika, odróżnia ją to, że jej przedmiotem nie jest człowiek jako jednostka, ale relacje jednostki z innymi ludźmi. „Socjologa interesuje to - pisze Jan T. Szczepański - co jest specyficznie »społeczne«, tzn. wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, obojętne czy są to oddziaływania spontanicznie, niezależne od woli i intencji jednostek, czy też celowe i zamierzone. Głównym przedmiotem zainteresowania socjologa są zawsze zbiorowości ludzkie, całości tworzące się ze wzajemnych oddziaływań ludzi...” (Elementarne pojęcia socjologii, 1972:26).

Socjologia jako nauka empiryczna wyodrębniła się spośród innych nauk stosunkowo późno. Jej historia liczy niewiele ponad 100 lat. Duży wkład w rozwój socjologii na świecie wnieśli socjologowie polscy: Ludwik Krzywicki, Florian Znaniecki, Bronisław Malinowski, Józef Chałasiński, Jan Szczepański, Stanisław Ossowski i wielu innych.

Socjologia jest nauką o:

- więziach społecznych,

- zbiorowościach społecznych,

- procesach społecznych,

- osobowości społecznej.

Badając więzi społeczne - socjolog zadaje sobie pytanie o przyczyny i formy styczności i stosunków społecznych, o tworzenie się instytucji społecznych, organizacji społecznych, struktury społecznej, o mechanizmy integracji i dezintegracji społecznej.

Badając zbiorowości społeczne - analizujemy mechanizmy tworzenia i różnicowania się grup społecznych, powstawania norm społecznych i mechanizmów kontroli społecznej, tworzenia się różnych środowisk społecznych.

Badania procesów społecznych - to np. badania mechanizmów społecznej integracji lub dezintegracji, badania procesów ruchliwości społecznej, rozwoju społecznego i wielu innych.

Badania osobowości społecznej - to studia nad wpływem grupy społecznej i stosunków społecznych na osobowość jednostki. W tym przypadku będziemy mieć do czynienia z analizą takich pojęć jak: jaźń subiektywna, jaźń odzwierciedlona, rola społeczna, czy kulturowy ideał osobowości.

Wszystkich tych elementarnych pojęć socjologicznych tutaj nie wyjaśniamy, odsyłając Czytelnika do lektury specjalistycznej, przede wszystkim do wspomnianej już książki Jana Szczepańskiego.

Dodajmy tylko, że pytania, jakie socjolog może stawiać, są przykładowo, następujące:

• w jakie grupy ludzie się łączą i dlaczego?

• dlaczego i jaką przewagę mają jedne grupy nad innymi?

• co stanowi o sile więzi pomiędzy ludźmi?

• które więzi są silniejsze od innych lub trwalsze i dlaczego?

• jakie są źródła i przejawy konfliktów społecznych?

• w jaki sposób zmienia się jednostka pod wpływem pełnienia określonych ról społecznych - itd.

Człowiek jest określoną jednością. Podział nauk o człowieku, nauk humanistycznych, na poszczególne dyscypliny, utrudnia nieraz zrozumienie prawidłowości rządzących zachowaniem człowieka. Stąd potrzebna jest ścisła współpraca takich dyscyplin jak: socjologia, psychologia, historia, pedagogika, a także ekonomia, prawo i wiele innych. Potrzebne są, jak wspomniałem, badania interdyscyplinarne.

CZYM JEST SOCJOLOGIA TURYSTYKI

Kiedy przed laty Kazimierz Libera wprowadził do programu zajęć w kierowanym przez siebie Międzynarodowym Ośrodku Studiów Wyższych nad Turystyką w Turynie m. in. przedmiot „Socjologia turystyki” - wiele osób wyrażało zdziwienie i wątpliwości co do celowości istnienia takiej dyscypliny naukowej. Znana była już od dawna i posiadała prawo obywatelstwa ekonomika turystyki, także prawo czy zagospodarowanie przestrzenne i inne dyscypliny, których związku z turystyką nikt nie kwestionował. Ale socjologia?

Dzisiaj nikt takiej wątpliwości nie formułuje. Socjologia turystyki stała się integralną częścią nauk o turystyce. Jest przedmiotem nauczania w szkołach wyższych. W wielu krajach prowadzone są badania nad społecznymi aspektami turystyki. Ukazały się dziesiątki publikacji z tego zakresu. Już wiele lat temu odbyło się zorganizowane przez UNESCO i Bank Światowy seminarium w Waszyngtonie poświęcone problematyce społecznych i kulturowych skutków turystyki. Odbyty w Polsce w 1977 r. XXVII Kongres AIEST poświęcony był problematyce turystyki socjalnej.

PODSTAWOWE POJĘCIA

a) Więzi społeczne

W trakcie wyjazdu turystycznego powstają styczności i stosunki społeczne pomiędzy:

• turystami i pośrednikami (organizatorami wyjazdu, przewodnikami, pracownikami w recepcji w hotelu itd.);

• turystami i mieszkańcami terenów odwiedzanych;

• turystami i turystami.

Na ogół rzadko kiedy nawiązują się pomiędzy nimi bliższe więzi społeczne.

Natomiast w wyniku rozwoju turystyki tworzy się i rozwija wiele różnych instytucji i organizacji społecznych, dokonują się zmiany w strukturze społecznej miejscowości odwiedzanych, w niektórych przypadkach turystyka może stać się także przyczyną dezorganizacji społecznej w zbiorowości odwiedzanej.

b) Zbiorowości społeczne

Socjologia turystyki stawia sobie pytanie, czy w niektórych przypadkach możemy zaobserwować wyodrębnianie się pewnych określonych grup turystów? Czy możemy mówić o tworzeniu się grup mieszkańców w większym stopniu, niż pozostali, zainteresowanych recepcją turystów? Czy możemy też zaobserwować pewne mechanizmy zaniku kontroli społecznej, nie przestrzeganie określonych norm społecznych w przypadku wyjazdu turystycznego?

c) Procesy społeczne

„Turystyfikacja” jako taka jest jednym z bardziej charakterystycznych procesów społecznych końca XX wieku. Turystyka - to proces społeczny, polegający, jak wiemy, na czasowej zmianie miejsca w przestrzeni. Interesujące pytania badawcze - to przykładowo pytania o to, czy turystyka niekiedy nie staje się przyczyną dezintegracji społeczności lokalnej?

d) Osobowość społeczna

W tej kategorii zagadnień stawiamy pytanie o wpływ uprawiania turystyki na przemiany osobowości jednostki, o wychowawczą rolę turystyki.

PRZEDMIOT I ZAKRES BADAŃ

Przedmiotem badań socjologicznych turystyki są:

• turyści (motywy i przyczyny wyjazdów, typy zachowań, przemiany osobowości pod wpływem uprawiania turystyki);

• turystyka (jako system i jako proces, oraz jej funkcje);

• stosunki społeczne (przede wszystkim turyści - mieszkańcy, ale także turyści - turyści i turyści - organizatorzy turystyki).

Zjawisko turystyki można - z socjologicznego punktu widzenia - badać w dwojaki sposób. Można potraktować turystykę jako zmienną zależną i pytać o to, jakie czynniki determinują ilość wyjazdów, kategorię wyjeżdżających, typ turysty, typ turystyki, itp. Te czynniki determinujące, traktowane jako zmienne niezależne, znajdować się będą zarówno „po stronie” zbiorowości przyjmującej turystów, jak „po stronie” zbiorowości wysyłającej. Ilustruje to następujący schemat:

Schemat nr 2. Socjologiczna analiza turystyki jako zjawiska społecznego

Zmienne niezależne

1. Zbiorowość przyjmująca

(typ zbiorowości, organizacja recepcji,

polityka recepcji)

2. Zbiorowość wysyłająca

(typ zbiorowości, polityka wyjazdów)

Zmienne zależne

3. Turystyka

(ilość wyjazdów kategoria wyjeżdżających, typ turysty,
typ turystyki)

Można jednak też badać turystykę jako zmienną niezależną. W tym drugim przypadku przyjmujemy jako fakt istnienie określonej turystyki i pytamy o jej skutki. Badamy turystykę jako czynnik zmiany społecznej. Jej skutki mogą być dwojakiego rodzaju. Mogą odnosić się do przemian społecznych i kulturowych środowiska odwiedzanego przez turystów, mogą także odnosić się do przemian osobowości - i tu znów rozróżnienie: mieszkańców terenów odwiedzanych oraz - samych turystów. Przemiany środowiska odwiedzanego - to przemiany struktury społecznej, instytucji społecznych oraz przemiany w dziedzinie kultury. Przemiany w osobowości - to sfera systemów wartości, postaw i zachowań. Przyjmując jako punkt odniesienia określony model - tak rozwoju społecznego, jak rozwoju osobowości, możemy też dodać, że te - wywołane przez turystykę - przemiany, mają charakter funkcjonalny lub dysfunkcjonalny (jeżeli zastosować pojęcia analizy funkcjonalnej). Tak więc turystyka może być - w odniesieniu do środowiska odwiedzanego - czynnikiem pozytywnego rozwoju społecznego lub czynnikiem patologii społecznej. W odniesieniu do rozwoju osobowości mieszkańców terenów odwiedzanych (zwłaszcza mieszkańców młodych) może być czynnikiem socjalizacji lub też dewiacji. W odniesieniu do turystów także może być czynnikiem socjalizacji lub dewiacji, ale również może stanowić - w pewnych przypadkach - narzędzie resocjalizacji zwłaszcza młodzieży społecznie nie dostosowanej. Ilustruje to następujący schemat:

Schemat nr 3. Analiza socjologiczna turystyki jako czynnika przemian społeczno-kulturowych i wychowawczych

Zmienne niezależne Zmienne zależne

2. Skutki społeczno-kulturowe

(w zakresie struktury społecznej, instytucji społecznych, kultury - w kierunku rozwoju lub patologii)

1. Turystyka 3. Skutki wychowawcze

(system wartości, postawy, zachowania)

3.1. Odwiedzani

(w kierunku socjalizacji lub dewiacji)

3.2. Odwiedzający

(w kierunku socjalizacji, dewiacji, lub resocjalizacji)

Można też oba te punkty widzenia połączyć i zaproponować w następujący sposób postrzeganie przemian zachodzących za pośrednictwem turystyki w jeszcze inny sposób.

Schemat nr 4. Analiza socjologiczna przemian społeczno-kulturowych i wychowawczych zachodzących poprzez turystykę

Zmienne niezależne Zmienne pośredniczące Zmienne zależne

1. Zbiorowość przyjmująca 4. Przemiany społeczno-kulturowe

zbiorowości przyjmującej

3. Turystyka

2. Zbiorowość wysyłająca 5. Przemiany osobowości

5.1. odwiedzanych

5.2. odwiedzających

Przemiany zbiorowości przyjmującej (4) powodują przekształcenie się tej zbiorowości (1). Podobnie przemiany osobowości odwiedzanych (5.1).

Przemiany osobowości odwiedzających (5.2) powodują przekształcenie się zbiorowości wysyłającej (2). To zaś przekształca dynamikę i typ turystyki (3). W ten sposób przemiany, o których mowa, mają charakter ciągły.

Nawiązując do przedstawionej wyżej propozycji (schemat 2, 3, 4) po wiedzieć można, - poza analizą turystyki jako zmiennej zależnej (schemat 2) - że podstawowe problemy badawcze koncentrować się powinny wokół funkcji turystyki w zakresie przemian w zbiorowości odwiedzanej (schemat 3, pkt. 2) i przemian w osobowości (schemat 3, pkt. 3). W pierwszym przypadku funkcja turystyki rozważana być może dychotomicznie: turystyka czynnikiem rozwoju społecznego i kulturowego zbiorowości odwiedzanej, czy też czynnikiem wzrostu patologii życia społecznego. W drugim przypadku: turystyka czynnikiem socjalizacji, czy też dewiacji osobowości.

W przypadku pierwszym - rozpatrując przemiany w skali kraju czy regionu odwiedzanego (szczególnie widoczne na przykładzie niektórych krajów rozwijających się) pod wpływem turystyki międzynarodowej, ale także przemiany zachodzące w niektórych regionach kraju pod wpływem turystyki krajowej - zaproponować można podjęcie próby odpowiedzi na kilka podstawowych pytań:

Czy w wyniku oddziaływania turystyki następuje w zbiorowości odwiedzanej istotna zmiana modelu kultury, albo stylu życia? Jeżeli tak, to w jakim kierunku?

Czy przemiany w stylu życia nie idą czasami w kierunku wzrostu liczby elementów patologicznych?

Czy i w jakim sensie mówić można o przemianach w funkcjonowaniu rodziny i w kulturze życia rodzinnego w zbiorowości odwiedzanych? Jeżeli tak, to w jakim kierunku?

Czy można mówić o przemianach w podkulturze młodzieży? Wiadomo przecież, że młodzież jest tą kategorią społeczną, która najchętniej wychodzi naprzeciw innowacjom.

Czy można też mówić wpływie turystyki na funkcjonowanie szkoły w środowisku odwiedzanym?

Czy szkoła w swoich programach nauczania, a także metodach wychowawczych nie musi uwzględniać faktu napływu informacji od turystów oraz faktu przemian zachodzących w danej zbiorowości, z którymi w procesie kształcenia trzeba się poważnie liczyć?

Czy np. fakt, że zbiorowość jest odwiedzana przez turystów nie powoduje rodzenia się tendencji do uprawiania turystyki przez ludność miejscową, a więc nie musi stymulować szerszego uwzględnienia turystyki w programach szkolnych?

W drugim przypadku pytanie brzmi: czy spotkanie turystyczne może i w jakich warunkach prowadzić do trwałej zmiany postaw u osób (zwłaszcza młodych) odwiedzanych lub u turystów. Jeżeli tak, to w jakim kierunku: socjalizacji czy dewiacji? Zwłaszcza w odniesieniu do tzw. wychowawczej funkcji turystyki interesujące było by zbadanie, co turyści rzeczywiście wynoszą z wyjazdów turystycznych. W jakim stopniu wzbogacają rzeczywiście swoją wiedzę? W jakiej dziedzinie? Odróżniając zaś wiedzę od mądrości można też postawić pytanie czy i o ile wyjazdy turystyczne przyczyniają się do głębszego rozumienia świata? A w sferze postaw - jaka jest rzeczywista funkcja turystyki w kształtowaniu postaw etnicznych?.

Interesujące także byłoby zbadanie czy wpływ turystyki jest silniejszy w odniesieniu do zbiorowości odwiedzanej czy odwiedzającej, innymi słowami czy spotkanie turystyczne raczej zmienia postawy ludności miejscowej, czy raczej turystów (w obu przypadkach mając na myśli przede wszystkim młodzież).

Inna dziedzina badań - to badania nad resocjalizacyjną funkcją turystyki w odniesieniu do młodzieży społecznie niedostosowanej. Pytać można o to, czy turystyka wykorzystywana jest jako jedna z metod w procesie resocjalizacji i jeżeli tak - to jakie to daje efekty. Można próbować konstruować optymalny model resocjalizacji przez turystykę.

Warto też wskazać na celowość podejmowania badań nad rzeczywistą funkcją turystyki szkolnej. Wyniki takich badań mogłyby stanowić przyczynek dla skonstruowania programu integrowania wychowania przez turystykę w całokształt systemu wychowania. Badania takie mogłyby stanowić przyczynek dla skonstruowania programu integracji turystyki w system kształcenia w powszechnej szkole średniej.

Bardzo trudnym zagadnieniem wymagającym weryfikacji empirycznej jest zagadnienie oddzielenia wpływu turystyki od wpływu innych czynników na przemiany społeczne i kulturowe w zbiorowościach odwiedzanych, a także zagadnienie od czego przede wszystkim zależy szybkość i kierunek tych przemian. Czy od stopnia różnicy kulturowej pomiędzy odwiedzanymi i odwiedzającymi? Czy - nawiązując do Maxa Webera - od siły etosu zbiorowości odwiedzanej i zbiorowości odwiedzającej. Czy od dotychczasowego stopnia izolacji zbiorowości przyjmującej?

Badanie zależności pomiędzy turystyką, a przemianami osobowości (czy to młodzieży terenów odwiedzanych czy młodych turystów) wymagać będzie ustosunkowania się do istniejących teorii wychowania (osobowości), przynajmniej teorii socjologicznych, a także teorii postaw i czynników zmieniających postawy. Osobnych badań wymaga także kwestia znaczenia takich czynników jak: jaźń odzwierciedlona, rola społeczna, środowisko przyrodnicze i kulturowe, stosunki społeczne w małych i większych grupach oraz powiązania ich ze specyfiką spotkania turystycznego. Istota zagadnienia polegać bowiem będzie na tym, czym charakteryzuje się oraz na czym polega specyfika spotkania turystycznego, a także na czym polega specyfika przemian (w zbiorowości, czy w jednostce) przez to spotkanie wywoływanych.

Specyfika ta wiąże się bowiem z faktem, że spotkanie to jest ograniczone czasowo, ograniczone przestrzennie, a ponadto charakteryzuje je pewna nierówność szans obu spotykających się stron oraz ograniczone możliwości wzajemnego kontaktu. Turysta występuje w odmiennej roli, niż jego rola w życiu codziennym. Często z obu stron występują wyraźne „uprzedzenia” w sądach na temat partnera. W niektórych przypadkach spotkanie bywa „szokiem”, bywa zetknięciem się z czymś, co nosi wyraźnie cechy obcości, bywa nagłą (zwłaszcza w przypadku turystyki samolotowej) zmianą otoczenia. W wielu przypadkach ma miejsce duże zaangażowanie emocjonalne. Wiemy z psychologii społecznej, że niektóre z tych czynników odgrywają ważną rolę w oddziaływaniu wzajemnym ludzi.

Znaczenie mają także takie czynniki jak: możliwości bezpośredniego kontaktu (np. przez zamieszkanie u mieszkańców), nastawienie poznawcze (eksploracyjne), postawa wzajemnej życzliwości, itd. Z drugiej strony znana jest siła naśladownictwa zachowań innych nawet wtedy, kiedy ograniczone są stosunki osobiste.

Te i tym podobne problemy stanowić będą podstawę dla opracowania hipotez badawczych.

Oczywiście poszukiwania te będą musiały być podejmowane z określonych pozycji aksjologicznych. Kiedy bowiem wyrażamy się: rozwój czy patologia, socjalizacja czy dewiacja - to zakładamy jakiś punkt odniesienia.

W pierwszym przypadku odnosić się będziemy do określonego modelu społeczeństwa i rozwoju społecznego. W drugim - do modelu osobowości i rozwoju osobowości. Sądy oceniające wypowiadane więc będą zawsze z pewnego przyjętego punktu widzenia. Ten punkt widzenia też będzie wymagać uzasadnienia.

Rozwój socjologicznych badań nad turystyką przyczyni się nie tylko do wzbogacenia dyscypliny socjologicznej o nową ważną dziedzinę życia społecznego. Przyczyni się także do prowadzenia bardziej prawidłowej polityki, tak recepcji turystów, jak i organizacji wyjazdów. Rezultaty badań powinny więc stanowić istotny element kształtowania polityki turystycznej, zarówno w skali makro, jak i na szczeblu lokalnym.

METODY I NARZĘDZIA BADAWCZE

Metody i narzędzia badawcze w socjologii turystyki nie odbiegają od metod i technik ogólnie przyjętych w socjologii. Czytelnika odesłać więc należy do prac specjalistycznych w tym zakresie, zwłaszcza prac Stefana Nowaka (Metodologia badań socjologicznych, Warszawa, PWN 1970, bądź Metodologia badań społecznych, Warszawa, PWN 1985).

Zarówno metody jak i techniki badawcze mogą być bardzo zróżnicowane. Badania nad turystyką stanowią m.in. okazję do zastosowania metody - mającej w Polsce, od czasów Floriana Znanieckiego - znakomitą tradycję, mianowicie metody analizy treści pamiętników.

W odniesieniu do badań nad wychowawczą funkcją turystyki warto rozważyć celowość zastosowania metody studium przypadków skrajnych, studium najlepszych osiągnięć. Tego typu studium może mieć jednocześnie duże znaczenie dla praktyki turystycznej. Polecić należy badania powtarzalne - zwłaszcza w odniesieniu do analizy przemian zachodzących pod wpływem turystyki w społecznościach lokalnych.

3.3. Główne kierunki badań i socjologiczne teorie turystyki

Socjologia turystyki jest stosunkowo młodą dyscypliną naukową. Dlatego też jej dorobek teoretyczny jest znacznie skromniejszy niż np. ekonomii. Jednak w ostatnich kilkudziesięciu latach opublikowano wiele prac podejmujących próby socjologicznych wyjaśnień zjawiska turystyki. Trzeba jednak stwierdzić, że tak jak nie można zbudować ogólnej teorii tury styki, tak też nie istnieje ogólna socjologiczna teoria turystyki. Próby wyjaśnień odnoszą się jedynie do poszczególnych zakresów badań socjologicznych nad turystyką. I tak:

Badania nad turystami są (tylko przykładowo!) wyjaśniane w następujący sposób:

- Motywy i przyczyny wyjazdów - to poszukiwanie autentyczności poza własnym środowiskiem. Badacze odwołują się tutaj do teorii kompensacji (L. Turner i J. Ash 1975). Turysta porównywany jest do pielgrzyma poszukującego ośrodka kultu poza miejscem swojego zamieszkania („Center Out There”).

Dla innych badaczy odwrotnie - turystyka jest ucieczką w świat iluzji, stanowi „zamknięty system iluzji”. Wyjazdy turystyczne charakteryzują się właśnie brakiem autentyczności (dobry przykład może stanowić tutaj powodzenie Disneylandów jako atrakcji turystycznej). Ci badacze odwołują się do teorii zabawy.

Jeszcze dla innych motywem wyjazdu jest przede wszystkim pragnienie świętowania („świeckie pielgrzymowanie”). Turysta jest swego rodzaju „pielgrzymem ze współczesnego świata” (Mac Cannel 1973). Atrakcje turystyczne stają się w tym przypadku znaczącymi społecznymi symbolami.

Allcock modyfikuje nieco te koncepcję wprowadzają pojęcie „wewnętrznej religii” („implicit religion”). Wychodzi z założenia, że istnieje ogólna tendencja do indywidualizacji życia we współczesnym społeczeństwie i turystyka jest jednym z wyrazów tej tendencji (Allcock 1988).

Inne wyjaśnienia powołują się na teorię anomii, podkreślając przede wszystkim ten fakt, że turysta czuje się zwolniony od kontroli społecznej (Przecławski 1986, Dann 1977).

Zachowania turystów w trakcie wyjazdu wynikają w dużym stopniu z ich orientacji na wartości. Ale - dodajmy na marginesie - zrozumienie dlaczego człowiek kieruje się takimi a nie innymi wartościami, stanowi jeden z najtrudniejszych przedmiotów badań w naukach społecznych. Być może odpowiedzi trzeba poszukać w całości biografii danej jednostki. Dla tego wydaje się, że najbardziej płodnym odniesieniem teoretycznym dla wyjaśnienia zachowania turysty może być teoria socjalizacji.

W związku z tym, ważnym zagadnieniem wydają się próby typologii osobowości ze względu na dominujące wartości - i w konsekwencji -próby typologii turystów. M. in. bardzo interesująca wydaje się próba za proponowana przez Yalene Smith'a (1989), która wyróżnia pięć podstawowych typów turystyki: etniczną, kulturalną, historyczną, środowiskową i rekreacyjną. Jeżeli jednak przyjąć szerszą definicję turystyki, nie ograni czającą jej tylko do zajęć czasu wolnego - to ta typologia powinna zostać uzupełniona przez takie kategorie, jak turystyka naukowa, kongresowa, biznesowa, czy religijna. Badania nad turystami związane z teoriami kompensacji czy z teoriami dni uświęconych nawiązują w pewnym stopniu do tradycji Durkheima.

Badania nad turystyką (w tym zwłaszcza nad stosunkami społecznymi z nią związanymi) próbują interpretować to zjawisko albo w kategoriach systemu społecznego, albo w kategoriach procesu.

Pierwszą drogą idzie m. in. Jafar Jafari (1992) nawiązując do funkcjonalnej teorii systemów. Drugą - m. in. Hiller (1976) traktując rozwój turystyki jako konsekwencję procesu uprzemysłowienia, czy Lanfant (1975) - pisząc o procesie internacjonalizacji przez turystykę.

Jafari rozróżnia turystykę jako „Generating System” i „Receiving System”. W ramach systemu recepcyjnego rozróżnia kulturę turystów (gości), mieszkańców (gospodarzy) oraz pośredników (organizatorów). W efekcie kultura środowiska odwiedzanego staje się, jego zdaniem, kulturą „mieszaną”. Jafari wprowadza też pojęcie „megasystemu turystycznego”.

Z kolei Piotr Ostrowski nawiązując do teorii zbiorowego obcego pisząc, że „turystyka wprowadza do struktury społecznej odwiedzanej społeczności terytorialnej mniej lub bardziej zorganizowaną grupę obcych spoza terytorium”, w której każdy członek - turysta właśnie -jest tylko „...wędrowcem, który dziś przychodzi, jutro odchodzi” (G. Simmel 1969: 257). I pisze dalej „Proponuję nazwać zbiorowym obcym trwałe skupienie turystów w społecznościach odwiedzanych” (Ostrowski 1988:19). Badania nad stosunkami społecznymi związanymi z turystyką próbowały w wyjaśnieniach sięgnąć bądź do teorii konfliktu, bądź do teorii wymiany, a także do etnometodologii i teorii interakcjonizmu symbolicznego.

Dla zwolenników teorii konfliktu (Cohen, Nash 1989) turystyka jest pewną formą imperializmu. Pomiędzy interesami gości i gospodarzy, „konsumentów” i „producentów” występuje określony konflikt. Gościnność staje się skomercjalizowaną (Commercialized hospitality - Cohen 1988).

Dla zwolenników teorii wymiany - turystyka to przepływ ludzi, rzeczy, pieniędzy, informacji i wartości. (Bartoszewicz 1988). W wyniku tego przepływu gospodarze muszą przyswoić sobie fakt obecności obcych, których traktuje się już niejako „wrogów”, ale jako „usługobiorców”.

Zwolennicy wyjaśnień etnometodologicznych powołują się m. in. na Goffmana twierdząc, że turysta „gra rolę”, występuje jak gdyby na scenie. Podobnie postępuje mieszkaniec wobec turysty.

Najbardziej jednak chyba interesującą próbą wyjaśnień przedstawiają zwolennicy odwołania się do teorii interakcjonizmu symbolicznego. Np. Mac Cannell powiada, że niektóre pytania współczesnej nauki mogą uzyskać odpowiedź tylko w kategoriach semiotycznych, pozwalających na ścisłą analizę form i procesów komunikacji. Podkreśla też rolę odkrywania znaczenia znaków komunikacji z Wyższym Bytem (Mac Cannel 1989).

Ta ostatnia próba wyjaśnienia zasługuje na szczególną uwagę.

Przypomnieć wypada w tym miejscu niektóre podstawowe założenia interakcjonizmu symbolicznego. Kontynuuje on tradycję „socjologii rozumiejącej” Dilthey'a, Webera i Znanieckigo. Dla przedstawicieli socjologii humanistycznej właściwe jest stanowisko realizmu ontologicznego - przekonanie, że realnie istnieją tylko jednostki. Grupa społeczna jest systemem relacji zachodzących pomiędzy osobami ludzkimi. Ludzkie działania - to działania świadome, interpretujące działania partnerów, działania wolne. Poprzez akty komunikacji językowej jednostka wykracza poza obszar swej bezpośrednio praktycznej działalności. George Herbert Mead podkreśla, że tylko ludzie zdolni są do rozumienia znaczeń, rozumienia i stosowania symboli. Człowiek staje się osobą przez język, który jest nosicielem zbioru symboli. Przez doświadczenie siebie i innych formuje się jaźń. Teorię Meada rozwija dalej Herbert Blumer, pisząc o kreacyjnej naturze interakcji.

Otóż relacje pomiędzy turystami a mieszkańcami terenów odwiedzanych przez turystów najłatwiej chyba zrozumieć właśnie w kategoriach interakcjonizmu symbolicznego. Istotą turystyki jest bowiem spotkanie. Spotkanie z ludźmi, spotkanie z ich kulturą, a także z kulturą epok minionych. Turysta stara się poznać tych ludzi, te wytwory, stara się, a przynajmniej ma taką możliwość - je zrozumieć. Ma możliwość zrozumienia symboli, znaków, które są mu przekazywane bądź przez ludzi żyjących, których spotyka, bądź przez wytwory kultury. Turystyka jest więc doświadczeniem, jest w efekcie wzbogaceniem jaźni, o której mówi interakcjonizm symboliczny. Wszystko inne, cała gospodarka turystyczna, przemiany zachodzące w zbiorowości ach odwiedzanych, są już tylko konsekwencją tego pierwszego, podstawowego faktu symbolicznej interakcji.

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o możliwości wyjaśniania stosunków społecznych związanych z turystyką przez odwołanie się do teorii społecznej dezorganizacji i reorganizacji. Teorię tę stworzyli Thomas i Znaniecki (1976) w znanej pracy The Polish Peasant in Europe and America (Chłop polski w Europie i w Ameryce). Nie poruszali problemów turystyki, ale można postawić pytanie, czy turystyka nie wprowadza w pierwszym okresie pewnej dezorganizacji w społecznościach odwiedzanych i czy następnie nie dokonuje się w nich proces reorganizacji polegający na włączeniu obecności turystów jako trwałego już elementu systemu?

Podsumowując tę pobieżną analizę socjologicznych teorii turystyki można wyrazić pogląd, że w analizie przyczyn i motywów wyjazdów, zachowań turysty i kształtowania jego osobowości przez turystykę, najbardziej przydatną teorią wydaje się teoria socjalizacji i podejmowane próby myślenia typologicznego.

W analizie samego zjawiska turystyki i jej funkcji szczególną uwagę warto chyba zwrócić na teorię zbiorowego obcego, zaś w analizie stosunków turysta-mieszkaniec na teorię interakcjonizmu symbolicznego. W wielkim skrócie myślowym można by to tak ująć:

Typ turystyki zależy w dużym stopniu od uprzednio ukształtowanej u przyszłego turysty hierarchii wartości. Obecność turystów w danej miejscowości prowadzić może początkowo do konfliktu interesów pomiędzy ludnością miejscową a turystami i organizatorami turystyki. Interakcje mogą w pewnej mierze kształtować także samych turystów, modyfikując ich systemy wartości. Po przejściowym okresie społecznej dezorganizacji w miejscowości odwiedzanej następuje ponowna reorganizacja polegająca na asymilacji turystów jako stałego elementu środowiska.

Tak jak era rozwijającej się szybko techniki dostarczyła człowiekowi „protez osobowości” (jak samochód), tak era urbanizacji pozwoliła na „wyjście z zaścianka”, zaś epoka turystyfikacji pozwala coraz bardziej na „widzenie i doświadczenie” globalne. Przebieg i skutki tego procesu są jednak zróżnicowane, przede wszystkim w zależności od typu osobowości turysty i typu turystyki. Turystyka może polegać na próbie „ucieczki w iluzję” lub - odwrotnie - na poszukiwaniu autentyczności. Może też być poszukiwaniem wartości religijnych. W odniesieniu do ludności terenów odwiedzanych funkcja turystyki może polegać na próbach dominacji („neokolonializm”) lub na przyczynianiu się do równoprawnej wymiany gospodarczej i kulturowej, prowadząc w efekcie bądź do „pozytywnej reorganizacji” środowiska, bądź do dalszej dezorganizacji o charakterze patologicznym. Mac Cannell słusznie pisze (1989), iż w wyniku procesu turystyfikacji wyłania się nowa jakość: świat post-tradycyjny i post-nowoczesny. Kształt tej nowej jakości zależeć będzie w dużym stopniu od tego, w jakim kierunku pójdzie dalszy rozwój turystyki.

Badania socjologiczne nad turystyką rozpoczęli w Polsce w latach sześćdziesiątych: Zygmunt Skórzyński, Michał Strzeszewski, Andrzej Ziemilski i Marek Zurn. W 1958 r. ukazał się artykuł Andrzeja Ziemilskiego, wprowadzający po raz pierwszy termin „socjologia turystyki”. W 1971 r. wydano Wzory społeczne wakacji w Polsce (Skórzyński 1971), a w rok później Weekendy mieszkańców Krakowa (Saar 1972). W 1973 r. ukazała się Turystyka i wychowanie Krzysztofa Przecławskiego, w 1977 wydana przez Instytut Turystyki praca zbiorowa pt. Turystyka młodzieży, a w dwa lata później Socjologiczne problemy turystyki Krzysztofa Przecławskiego.

W 1972 r. prowadzone były w Instytucie Socjologii UJ (w ramach problemu węzłowego koordynowanego przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN) badania nad przemianami zbiorowości odwiedzanych przez turystów (przez zespół pod kierownictwem K. Przecławskiego).

W 1981 r. ukazała się rozprawa doktorska Stanisława Lisieckiego pt. Ruch turystyczny z RFN do Polski oraz w tym samym roku artykuł Krzysztofa Podemskiego pt. Turystyka zagraniczna jako przedmiot badań socjologii (Podemski 1981).

W latach 1985-1989 prowadzony był w Instytucie Turystyki szeroki program badań nad turystyką (tzw. CPBP - Centralny Program Badań Podstawowych) koordynowany przez Krzysztofa Przecławskiego, w ramach którego prowadzono także kilka badań z zakresu społeczności problemów turystyki.

Rozdział IV

TURYSTYKA JAKO CZYNNIK PRZEMIAN

4.1. Istota i zakres przemian

W naszych rozważaniach interesować się będziemy przede wszystkim problemami turystyki w związku ze środowiskiem społecznym, a także kulturowym.

Oddziaływanie turystyki nie jest oczywiście jednostronne. Środowisko społeczne i kulturowe (także przyrodnicze) oddziałuje równocześnie na aktorów turystyki. Mamy więc do czynienia z interakcjami, ze wzajemnym oddziaływaniem przede wszystkim turystów na mieszkańców terenów odwiedzanych i mieszkańców - na turystów, ale mamy także do czynienia z interakcjami turystów i turystów, oraz turystów i organizatorów wyjazdów turystycznych.

W trakcie tych interakcji ludzie przekazują sobie - nie zawsze świadomie - określone wartości. Przekazują je przez swój sposób ubierania się, sposób zachowania, przez to jak mówią i co mówią, przez swój sposób odnoszenia się do drugiego człowieka.

Ludzie przekazują sobie określone znaki. Otóż - jak będzie o tym dalej mowa - znaki te mogą być często mylące lub po prostu fałszywe. Mogą dezinformować. Mogą też być błędnie odczytywane z powodu braku odpowiedniego przygotowania ze strony tego, kto je odczytuje.

Funkcje turystyki podlegają także ocenie. O niektórych mówi się, że są pozytywne, dobre, o innych, że szkodliwe. Ale w takim przypadku, kiedy się dokonuje oceny - powinno się formułować najpierw kryteria, jakie się w tym celu stosuje. Dlatego spróbujmy zastosować do dalszych rozważań kryteria podziału na wartości poziomu życia, jakości życia i sensu życia.

Jeżeli się na to zgodzimy - to będziemy mogli powiedzieć, że turystyka spełnia funkcję pozytywną w stosunku do turysty wtedy kiedy:

• w zakresie poziomu życia - zapewnia mu wygodę podróży i pobytu, stwarza warunki do wypoczynku, dla rozrywki, dla poprawy zdrowia;

• w zakresie jakości życia - stwarza możliwość uczenia się, kształtuje wrażliwość na piękno, pozwala na uczestnictwo w kulturze;

• w zakresie sensu życia - pozwała lepiej poznać świat i siebie, postępować zgodnie z przekonaniami, daje poczucie wolności, jest okazją do refleksji.

W stosunku do ludności terenów odwiedzanych turystyka spełni swoją pozytywną funkcję wtedy gdy:

• w zakresie poziomu życia - sprzyjać będzie poprawie warunków życia ludności, przyczyni się do rozwoju gospodarczego odwiedzanej miejscowości,

• w zakresie jakości życia - sprzyjać będzie kształtowaniu prawidłowych stosunków międzyludzkich oraz rozwojowi oświaty i kultury,

• w zakresie sensu życia - przyczyni się do prawidłowego procesu socjalizacji młodzieży w miejscowościach odwiedzanych i do eliminowania zjawisk patologicznych.

Sposób realizowania funkcji turystyki, tak w odniesieniu do środowiska odwiedzanego, jak w odniesieniu do turystów, zależy od bardzo wielu czyn ników, zarówno „po stronie” tegoż odwiedzanego środowiska, jak też „po stronie” turystów i środowiska, z którego oni się wywodzą. Zachodzą tu rozmaite zależności. Metoda myślenia, sygnalizowana w poprzednim rozdziale jest - przypomnijmy - w skrócie następująca:

Turystyka jest - jak wspomniano - procesem zetknięcia się kultur: kultury ludności terenów odwiedzanych przez turystów i kultury ludności terenów, z których przybywają turyści. Ten proces zetknięcia się kultur powoduje określone skutki społeczne i wychowawcze dla zbiorowości odwiedzanej oraz dla turystów.

Na całokształt tego procesu składa się pięć istotnych elementów, których analiza może pozwolić na głębsze poznanie turystyki jako czynnika zmiany społecznej. Są to elementy następujące:

1. Cechy charakterystyczne kultury zbiorowości odwiedzanej przez tury stów (kraju w przypadku turystyki międzynarodowej; regionu czy miasta w przypadku tak turystyki międzynarodowej, jak krajowej).

2. Kultura zbiorowości, z której pochodzą turyści (kultura ludności danego kraju, kultura klas czy grup społecznych, do których należą turyści, cechy samych turystów).

3. Mechanizm zetknięcia się kultur.

4. Kierunki przemian społeczno-kulturowych, zachodzących w zbiorowości terenów odwiedzanych przez turystów.

5. Kierunki przemian, zachodzących w osobowości odwiedzających.

Przeprowadzenie prawidłowej analizy wymagałoby między innymi następujących zabiegów:

• W odniesieniu do cech charakterystycznych zbiorowości odwiedzanej przez turystów - należałoby dokonać pewnej typologii tych zbiorowości.

• W odniesieniu do cech charakterystycznych zbiorowości, z której pochodzą turyści - należałoby dokonać typologii tych zbiorowości, a także typologii turystów.

• W odniesieniu do mechanizmu zetknięcia celowe jest dokonanie typologii form turystyki oraz typologii spotkań.

Można to przedstawić w postaci następującego schematu:

Schemat nr 5. Zależności pomiędzy turystyką a przemianami społeczno-kulturowymi i przemianami osobowości

Zmienne niezależne Zmienne pośredniczące Zmienne zależne

A. Zbiorowość przyjmująca D. Przemiany społeczno-

-kulturowe

A-l. Typ kultury D-1. Struktura

A-2. Typ recepcji D-2. Instytucje

A-3. Typ polityki D-3. Postawy

D-4. Kultura

C. Typ zetknięcia

C-1. Typ turystyki

C-2. Typ spotkania

(A+B)

B. Zbiorowość wysyłająca E. Przemiany osobowości

B-1. Typ kultury E-1. Poznanie

B-2. Typ turysty E-2. Postawy

B-3. Typ polityki E-3. Emocje

E-4. Twórczość

Do tych rozważań konieczne jest dodanie jeszcze jednego czynnika - mianowicie czasu, tj. długotrwałości wpływu, rozumianej oczywiście nie tyle jako długotrwałość pobytu w danej miejscowości jednego turysty czy grupy turystów, lecz długotrwałość odwiedzania w ogóle przez turystów danej miejscowości czy kraju, a także długość sezonu turystycznego. Trzeba też wziąć pod uwagę zarówno częstotliwość wyjazdów turystycznych, jak też czas trwania poszczególnych wyjazdów.

Trwałość i głębokość przemian to jednak tylko pierwsze z dwu zagadnień. Drugie zagadnienie jest jeszcze ważniejsze z punktu widzenia polityki społecznej i edukacyjnej. Jest to zagadnienie kierunku przemian.

Ta sprawa wiąże się bezpośrednio z systemem wartości i z rozumieniem turystyki przede wszystkim jako spotkania kultur, w trakcie którego dokonuje się wymiana wartości. O tej wymianie wartości możemy mówić „na poziomie” jednostki, „na poziomie” grupy oraz „na poziomie” całej zbiorowości wysyłającej bądź przyjmującej turystów.

W tę wymianę wartości zaangażowane są całe zbiorowości wysyłające (np. naród) oraz poszczególne grupy w ramach tych zbiorowości (np. środowiska zawodowe, młodzież). Następnie zaangażowani są turyści jako jednostki, jako poszczególne grupy wyjeżdżające oraz - w pewnym sensie - jako cała zbiorowość wyjeżdżających (np. z danego kraju w danym okresie) turystów. Wreszcie zaangażowane są poszczególne jednostki, grupy oraz całe zbiorowości przyjmujące turystów (np. rodziny).

Wymiana wartości przy okazji wyjazdu turystycznego może się więc dokonać na „odcinku” jednostka--jednostka (turysta-gospodarz), na „odcinku” jednostka-grupa i grupa-jednostka (turysta-grupa przyjmujących, grupa turystów-gospodarz), na „odcinku” grupa-grupa - grupa (wartości szerszej grupy wysyłającej turystów, np. określonej klasy społecznej - wartości grupy wyjeżdżających turystów - wartości grupy gospodarzy) i wreszcie na „odcinku”: zbiorowość wysyłająca (naród) - jednostka lub grupa turystów - zbiorowość przyjmująca. Podstawowe pytania jakie należy tutaj postawić, byłyby następujące:

Turyści: Co wnoszą? W jaki sposób? Komu?

Gospodarze: Co odbierają? W jaki sposób? Od kogo?

Gospodarze: Co przekazują? W jaki sposób? Komu?

Turyści: Co odbierają? W jaki sposób? Od kogo?

Dotychczasowe rozważania na ten temat można schematycznie przedstawić w sposób następujący:

Analiza na poziomie	Zbiorowość wysyłająca	Turysta	Zbiorowość przyjmująca
jednostki grupy zbiorowość	grupa (wyobrażenia grupowe) grupa naród (przemiany zbiorowości)	jednostka (typ turysty) jednostka grupa (wzory zachowań) grupa jednostki (grupy)	jednostka (typ postawy wobec turysty) grupa (np. rodzina) jednostka grupa (wzory reakcji) naród (przemiany zbiorowości)

Zanim przystąpimy do bliższej analizy tego schematu, przypomnijmy jeszcze, za R. L. Bee, że istnieją następujące możliwości przemian - tak na poziomie jednostki, jak i grupy czy całej zbiorowości - w systemie wartości:

• incorporation - tzn. wcielenie nowych wartości do dotychczas uznawanego systemu wartości;

• replacement - czyli zastąpienie pewnych wartości innymi;

• fusion or syncretism - tzn. mechaniczne jakby połączenie wartości

• isolation (non integration) - czyli po prostu odrzucenie pewnych wartości.

Przypomnijmy wreszcie, że wartości przekazywane są bądź pośrednio, np. poprzez rozwój infrastruktury, rozwój przemysłu turystycznego pod wpływem przyjazdu turystów, co znów oddziałuje wtórnie na samych turystów, bądź poprzez styczność bezpośrednią (ale tylko wizualną) i działający tu mechanizm naśladownictwa, bądź wreszcie poprzez styczność osobistą, wymianę zachowań, rozmowę, a zwłaszcza kontakt emocjonalny.

Po tych wyjaśnieniach ilustrujących same mechanizmy, spróbujmy obecnie przejść do pogłębionych rozważań nad problemem wymiany wartości przez turystykę, a co za tym idzie - do analizy kierunku przemian, zachodzących zarówno w zbiorowościach odwiedzanych, jak w samych turystach.

Turyści - jak wszyscy ludzie - reprezentują określone orientacje na pewne wartości naczelne. Mogą to być wartości wynikające z ich przynależności do określonych systemów społeczno-politycznych, wartości podstawowe narodu, do którego należą, wartości grup odniesienia, których są członkami, lub też wartości wynikające po prostu z ich osobowości. Czasami te płaszczyzny się pokrywają, często się nie pokrywają.

Rozważmy po kolei problemy związane z wartościami jednostek, z wartościami grup i całych narodów czy kultur.

WARTOŚCI JEDNOSTEK

Wartości naczelne, orientujące ku sobie zachowania poszczególnych jednostek, umieścić można na pewnym continuum, na którego jednym końcu znajdują się wartości egocentryczne i konsumpcyjne, na drugim zaś - socjocentryczne i twórcze.

Wydaje się, że można wyodrębnić na tym continuum osiem podstawowych orientacji - pięć z nich zaliczyłbym do egocentrycznych, a trzy do socjocentrycznych - według następującego schematu:

Schemat nr 6. Wartości i orientacje jednostek

Orientacje:

egocentryczne konsumpcyjne - 1. hedonistyczna

2. biologiczna

3. poznawcza

twórcze - 4. perfekcjonistyczna

socjocentryczne 5. artystyczna

6. społeczna

konsumpcyjne - 7. twórcza

twórcze - 8. alterocentryczna

1. Orientacja hedonistyczna. Dla niektórych wartością naczelną jest życie przyjemne. Tę przyjemność życia jedni dostrzegać będą przede wszystkim w obfitym i smacznym jedzeniu i (lub) piciu, inni w życiu dostatnim, wolnym od niepokojów i niebezpieczeństw, jeszcze inni w urozmaiconych przeżyciach erotycznych, a są i tacy, dla których przyjemność stanowi przede wszystkim rządzenie innymi, sprawowanie władzy. Dla zaliczenia kogoś do tej właśnie orientacji nie jest istotne odczuwanie, czy nawet poszukiwanie przyjemności. Przyjemność towarzyszy bowiem wielu naszym działaniom i im bardziej jest z nimi związana, tym działanie jest efektywniejsze. Dla tej orientacji istotne jest to, że osiąganie przyjemności stanowi tu niejako cel ostateczny, cel sam w sobie jest wartością naczelną, do której się dąży.

2. Orientacja biologiczna. Dla innych (a liczne badania socjologiczne w uderzający sposób wykazują, jak ich jest dużo) wartością naczelną, najważniejszą, samą w sobie jest zdrowie i długie życie. Ludzie tej orientacji chcą przede wszystkim żyć długo i w zdrowiu. Boją się śmierci, boją się choroby i cierpień. Mniej zależy im na tym, jak i po co żyją, chcą przede wszystkim żyć.

3. Orientacja poznawcza. Następna kategoria ludzi - którą zaliczylibyśmy chętnie także do kategorii o orientacji egocentrycznej i konsumpcyjnej - to kategoria tych, dla których wartości naczelne to wartości intelektualne, takie jak wiedza, poznanie czy przeżycia estetyczne. Oczywiście można mieć od razu poważne wątpliwości, czy tę kategorię ludzi można zaliczyć do orientacji egocentrycznej i konsumpcyjnej. Różnią się oni bowiem w sposób zupełnie zasadniczy od poprzednio omówionych dwu orientacji: hedonistycznej i biologicznej. Wartości poznawcze i estetyczne są niewątpliwie „szlachetniejsze” od tamtych. Zagadnienie jest w tym przypadku niewątpliwie bardziej złożone i wszelkie uproszczone „szufladkowanie” jest niebezpieczne. Pomóc nam może rozróżnienie ostatecznej motywacji, dla której ludzie chcą coś poznać, kształcą się, podróżują, zwiedzają muzea, interesują się sztuką. Jeżeli wiedza, jaką gromadzą, ma służyć nie tylko im, ale ma być przez nich przekazywana innym, wtedy takich ludzi do omawianej tu orientacji nie zahaczymy. Natomiast są niewątpliwie ludzie, którzy pasję poznawczą traktują jako zaspokojenie jedynie własnych potrzeb, którzy szukają wiedzy tylko dla siebie, którzy przeżycia estetyczne traktują jedynie jako coś, z czego sami korzystają. Ten typ postawy zbliżony jest wtedy raczej do postawy hedonistycznej. W gruncie rzeczy bowiem szuka się przede wszystkim własnej przyjemności. Dlatego taka orientacja w nie których przypadkach, w zależności właśnie od najgłębszej motywacji, może być bliższa raczej orientacjom egoistycznym i konsumpcyjnym.

4. Orientacja perfekcjonistyczna. Wbrew pozorom do kategorii egocentrycznych dopisać jeszcze należałoby orientację perfekcjonistyczna, a więc nastawienie na realizację własnej doskonałości, poszukiwanie - czy to w sensie laickim, czy w sensie religijnym - własnej „świętości”. Jeżeli tego typu ludziom zależy nie tyle na tym, aby innym coś z siebie dać i przez to samemu stać się lepszym, ale zależy im przede wszystkim na tym drugim, na własnej doskonałości - jest to koncentracja na sobie, jest to, powiedzmy wyraźnie, nieraz bardzo głęboko pod pięknymi hasłami ukryty egoizm, czy przynajmniej egotyzm.

5. Orientacja artystyczna. Podobnie do kategorii egocentrycznych, chociaż twórczych, zaliczyć można orientację artystyczną w odniesieniu do tych, którzy tworzą, myśląc przede wszystkim o potrzebie ekspresji, o zyskaniu sławy, o byciu oryginalnym, a nie o wyrażaniu przez swą twórczość prawdy.

6. Orientacja społeczna. Dla jeszcze innych, wartości naczelne związane są w sposób szczególny z życiem społecznym. Jednak mamy tu na myśli przede wszystkim tych, którzy od społeczeństwa, od innych ludzi chcą raczej coś brać, niż dawać. To ci, którym zależy na uznaniu społecznym, jako na czymś najważniejszym. Gotowi są zrezygnować z wielu innych wartości, nawet z własnych przekonań po to, aby być akceptowanym w środowisku społecznym, w którym żyją. Wiemy z codziennego doświadczenia, jak wielu jest takich ludzi, wiemy, że do pewnego stopnia w każdym z nas jest coś z tej postawy. Nazywamy ją po prostu konformistyczną. Ale z innego punktu widzenia wartością także związaną z życiem społecznym jest wolność. Wolność stanowiąca dla wielu wartość szczególnie cenną. Tutaj jednak trzeba dokonać pewnego rozróżnienia. Znane jest bowiem rozumienie wolności od czegoś i wolności do czegoś. Otóż, o ile wolność do czegoś może charakteryzować raczej postawę twórczą, o tyle rozumienie wolności jako niczym nie ograniczonej swobody, zwolnienia od wszelkich norm społecznych, anarchii niemal, realizowania własnych celów bez względu na interes drugich - takie rozumienie wolności, dość często spotykane, charakteryzuje postawę raczej konsumpcyjną.

Tym sześciu kategoriom orientacji o tendencjach raczej egocentrycznych bądź konsumpcyjnych przeciwstawić można dwie podstawowe orientacje o tendencjach raczej socjocentrycznych i twórczych. Postawa „dla innych” przeważa w nich nad postawą „dla siebie”, a postawa „dawać” nad postawą „brać”, postawa „być” przeważa nad postawą „mieć”.

7. Orientacja twórcza. Są ludzie, dla których wartością najwyższą jest twórczość w szerokim rozumieniu tego pojęcia. Twórczość rozumiana nie tylko jako twórczość artystyczna, ale jako praca, praca zawodowa czy poza-zawodowa, ale zawsze praca wykonywana z pasją, z zainteresowaniem, ze świadomością jej społecznej przydatności.

8. Orientacja alterocentryczna. Są wreszcie ludzie, którzy uważają, że żyć warto przede wszystkim po to, aby pomagać innym. I tu od razu za strzeżenie: nie chodzi koniecznie o to, aby poświęcać się dla innych, aby „cierpieć za miliony”, aby zajmować postawę ofiary, wyrzeczenia się szczęścia osobistego, może postawę doktora Judyma. Współczesny człowiek rzadko kiedy taką postawę akceptuje. Orientację, o której mowa, nazwać można orientacją alterocentryczna. Jest to orientacja wyrażająca się w szukaniu dobra dla innych ludzi i realizowaniu przez to właśnie szczęścia czy doskonałości własnej. Wyrażająca się w zrozumieniu tej prawdy, iż tylko autentyczna postawa socjocentryczna i twórcza może być źródłem szczęścia dla nas samych.

Postawa mądrej dobroci, pomnażania szczęścia najbliższych: rodziny, przyjaciół, własnego narodu, a wreszcie całej ludzkości - to postawa znaj dująca się na tym drugim końcu wymienionych dotychczas orientacji na różne wartości naczelne. Jest to orientacja w najwyższym stopniu socjocentryczna i twórcza, a równocześnie w najwyższym stopniu zapewniająca realizację osobistego szczęścia w sposób trwały.

Przypomnijmy, co zostało powiedziane na początku - że przemiany społeczne, zachodzące w kraju lub miejscowości odwiedzanej przez tury stów, a także przemiany w osobowości samych turystów zależą od trzech podstawowych czynników:

A) od cech zbiorowości przyjmującej, a więc „od gospodarzy”; B) od cech zbiorowości turystów, a więc od „przybyszów”; C) od mechanizmu zetknięcia i od typu turystyki, a więc od przebiegu „spotkania”.

Zacznijmy naszą analizę od omówienia pierwszej z dwu kategorii zmiennych niezależnych - od „gospodarzy”.

4.2. Gospodarze

Czynniki, które w tej kategorii współwyznaczają przebieg „spotkania” oraz jego skutki dla gospodarzy (a pośrednio w dużej części dla obu stron)są przede wszystkim następujące:

A-l. Typ kultury;

A-2. Typ recepcji;

A-3. Typ polityki recepcyjnej.

Omówmy je kolejno.

A-l. Typ kultury. Różne mogą być kryteria typologii zbiorowości przyjmującej turystów, kryteria przynależności kulturowej tej zbiorowości. Na ogół stosuje się kryterium rozwoju ekonomiczno-społecznego i wtedy występuje podział na kraje gospodarczo rozwinięte i kraje rozwijające się (ze względu na pewną specyfikę wyodrębnia się kraje Europy Środkowo-Wschodniej, lub tzw. kraje postsocjalistyczne). Można stosować także kryterium geograficzne i mówić po prostu o przyjmujących turystów krajach Ameryki Północnej, Środkowej lub Południowej, Europy, Azji, Afryki, Australii. Z punktu widzenia potrzeb turystyki krajowej użyteczny bywa nieraz podział według kryterium stopnia urbanizacji na regiony czy miejscowości mniej lub bardziej zurbanizowane (lub po prostu wieś, małe miasto, duże miasto).

Wszystkie te podziały, aczkolwiek użyteczne, mają charakter dość formalny. Dla zaliczenia danego kraju do określonego typu kultury, mającego znaczenie jako zmienna niezależna przy wnioskowaniu co do ewentualnych przemian społeczno-kulturowych tej zbiorowości pod wpływem turystyki, należałoby przeprowadzić bardziej pogłębioną analizę tradycji i współczesnej kultury danej zbiorowości.

Z tego punktu widzenia najbardziej płodny mógłby być podział na zbiorowości o raczej małym i zbiorowości o raczej dużym stopniu izolacji kulturowej od innych zbiorowości, przy czym izolację tę można by rozumieć w dwojakim sensie: jako izolację zewnętrzną i jako izolację wewnętrzną.

W pierwszym przypadku wyodrębniliśmy jako szczególnie izolowane te zbiorowości, które w trakcie swego rozwoju historycznego miały minimalny kontakt z przedstawicielami innych kultur, nie leżały na szlakach podróży, nie brały udziału w wojnach, nie były odwiedzane przez obcych.

W przypadku tych zbiorowości turystyka równa się w dużej mierze pierwszemu kontaktowi z jakąkolwiek obcą kulturą. Można słusznie domniemywać, że w tym przypadku przemiany wywołane przybyciem tury stów będą duże, mogą w niektórych przypadkach wywołać nawet coś w rodzaju szoku.

Przez izolację wewnętrzną natomiast rozumielibyśmy tak silną integrację zbiorowości i tak silnie związanie jej z wartościami uznawanej kultury, że pomimo kontaktów z obcymi zbiorowość pozostaje „nieprzenikalna”, nie poddaje się (w każdym razie nie poddaje się łatwo) jakimkolwiek wpływom zewnętrznym. Tutaj - odwrotnie do sytuacji poprzedniej - przemiany wywołane przybyciem turystów mogą być raczej niewielkie i mało znaczące.

A-2. Typ recepcji. Składają się nań przede wszystkim cztery następujące czynniki:

1. Wartości, jakie gospodarze mają do zaoferowania:

• wartości naturalne: piękno i oryginalność przyrody, klimat (sprzyjający wypoczynkowi i potęgowaniu zdrowia);

• wartości kulturowe: pomniki kultury przeszłości, obiekty kultury współczesnej;

• wartości społeczne: system społeczno-polityczny, instytucje społeczne, zwyczaje i obyczaje ludności.

2. Organizacja recepcji:

• dostępność wartości: możliwości dojazdu (transport), możliwości zwiedzania, możliwości pobytu;

• cena: noclegów, transportu, wyżywienia, usług, przedmiotów zakupu;

• zakwaterowanie: komfort, higiena, bezpieczeństwo;

• wyżywienie: dostępność, jakość;

• usługi;

• rozrywki;

• organizacja: sprawność, szybkość, uprzejmość.

3. Reklama i propaganda w zakresie turystyki.

4. Zagospodarowanie przestrzenne dla potrzeb turystyki.

Każdy z tych elementów może mieć znaczenie dla kierunku przemian zbiorowości odwiedzanej oraz znaczenie wychowawcze dla turysty. Ni' jest na przykład obojętne, czy podstawowym walorem odwiedzanej miejscowości jest piękno przyrody, wspaniałe zabytki, czy też renomowane nocne kasyno. Nie jest obojętne, czy zagospodarowanie przestrzenne kraju, sieć komunikacyjna, różnorodność usług, dostępność terenu, ceny - ułatwiają, czy utrudniają korzystanie z ważnych wychowawczo walorów odwiedzanego terenu.

Sposób eksploatacji infrastruktury turystycznej (np. sposób prowadzenia schroniska turystycznego) może sprzyjać wyłącznie osiągnięciu najwyższego zysku, ale może również poprzez estetykę wnętrza, sprawność obsługi, stan urządzeń sanitarnych i świadomą aktywność kierownictw zwłaszcza w odniesieniu do młodego turysty - oddziaływać wychowawczo.

Informacja i propaganda turystyczna może eksponować atrakcyjno danej miejscowości z bardzo różnych punktów widzenia. Punkt widzeń wychowawczy znajduje się często na ostatnim miejscu.

W Polsce niewłaściwe zagospodarowanie terenów i miejscowości atrakcyjnych ze względów przyrodniczych, kulturowych czy społecznych, powoduje często ich zasadniczą dysfunkcjonalność w zakresie turystyki. Gospodarzom niektórych miast czy regionów turystycznych przez wiele lat po prostu nie zależało na rozwoju turystyki. Nie dostrzegali oni ani możliwości ekonomicznych, płynących z dochodów uzyskiwanych od turystów i stwarzających szansę rozwoju danego terenu, ani możliwości wychowawczego oddziaływania turystyki na miejscową ludność. W konsekwencji w wielu bardzo atrakcyjnych miejscowościach albo w sezonie brak było miejsc noclegowych i turysta (zwłaszcza indywidualny) po prostu nie miał gdzie spać, albo też warunki noclegu były bardzo złe. Szczególnie urządzenia sanitarne nadal są bardzo często na niskim poziomie.

Osobny rozdział stanowi sprawa kwalifikacji personelu oraz jego stosunku do turystów. Niestety w dalszym ciągu w wielu naszych schroniskach stosunek ten przypomina traktowanie klientów przez ekspedientki niektórych sklepów za czasów „realnego socjalizmu” - odnosi się wrażenie, że turysta po prostu przeszkadza obsłudze schroniska.

Z brakiem gospodarności powiązane jest swoiste zbiurokratyzowanie czynników odpowiedzialnych za organizację turystyki. Często nie ma nawet najprostszych tablic informacyjnych o tym, gdzie znajdują się interesujące obiekty, które warto zwiedzić. Jedną z przyczyn braku gospodarności ciągle jeszcze jest - jak się wydaje - brak właściwych ludzi na odpowiednich stanowiskach, inaczej - fakt zajmowania niektórych stanowisk w turystyce przez ludzi nie mających do tego niezbędnych kwalifikacji. Niedostrzeganie wychowawczej dysfunkcji niewłaściwej organizacji turystyki powoduje, że rzadko kiedy kwalifikacje wychowawcze są traktowane jako jedno z kryteriów objęcia np. stanowiska kierownika schroniska.

A-3. Typ polityki recepcyjnej. Polityka władz centralnych i lokalnych wobec rozwoju turystyki przyjazdowej może być raczej „otwarta” lub raczej „zamknięta”. Może też ograniczać możliwości dotarcia turystów tylko do nie których miejsc, obiektów czy środowisk społecznych w kraju (co w rezultacie może wywołać zafałszowanie obrazu kraju w oczach turysty).

4.3. Przybysze

Następujące czynniki współwyznaczają przede wszystkim przebieg spotkania „po stronie przybyszów”:

B-1. Typ kultury zbiorowości wysyłającej

B-2. Typ turysty, motywy podróży

B-3. Typ polityki dotyczącej turystyki wyjazdowej.

B-1. Typ kultury zbiorowości wysyłającej. Podobnie jak w przypadku zbiorowości przyjmującej różne mogą być kryteria typologii zbiorowości wysyłającej. Może to być także kryterium przynależności społeczno-ustrojowej oraz rozwoju społeczno gospodarczego. Z tego punktu widzenia krajami wysyłającymi są dzisiaj przede wszystkim, jak wspominaliśmy - wysoko rozwinięte kraje kapitalistyczne. Kraje te reprezentują jednak różne podsystemy ustrojowe, różne tradycje narodowe i różne tradycje turystyczne. Kryterium typologii może być więc także przynależność do określonego narodu. Stąd interesujące mogłyby być na przykład rozważania na temat zachowania się typowego turysty angielskiego w odróżnieniu od typowego turysty szwedzkiego czy francuskiego, reprezentujących różne systemy wychowania, czy różne systemy wartości. Ponadto pytanie, jakie wartości wnosi ze sobą turysta pochodzący z kraju o określonym systemie społeczno-politycznym i o określonych tradycjach, musi być zawsze rozważane w aspekcie dynamiki przemian. Stąd np. czasem znacznie bardziej reprezentatywne dla kierunku dokonujących się zmian może być obserwowanie turystyki i związanych z nią zachowań młodzieży.

Dla celów prezentowanego w tej książce kierunku rozważań szczególnie przydatne wydaje się jednak być przede wszystkim kryterium stopnia rozwoju zbiorowości wysyłającej. Innymi słowy najważniejsze są różnice wynikające z faktu pochodzenia turysty bądź z kraju rozwiniętego, bądź z kraju rozwijającego się, a także - zwłaszcza w odniesieniu do turystyki krajowej - ze zbiorowości zurbanizowanej lub zbiorowości o małym sto pniu zurbanizowania. Największe jednak znaczenie mają zagadnienia związane z przynależnością turysty do określonego typu oraz z określoną kategorią motywów wyjazdu.

B-2. Typ turysty, motywy podróży. Każda próba typologii turystów może mieć charakter bądź teoretyczny (służąc jako podstawa do konstruowania hipotez badawczych), bądź empiryczny (gdy stanowi podsumowanie rezultatów niektórych badań empirycznych). Rozważmy obie te kategorie typologii. W typologii skłonni jesteśmy wyodrębnić turystów według kryteriów społeczno-demograficznych, a więc brać pod uwagę:

• płeć;

• wiek;

• wykształcenie;

• zawód;

• dochód;

• status rodzinny;

• środowisko lokalne;

• narodowość;

• przynależność do określonego systemu społeczno-politycznego.

Płeć. Ograniczymy się tylko do jednego spostrzeżenia. Jak wykazuje F. Kołtun (1966), w okresie po drugiej wojnie światowej rozwija się szczególnie intensywnie turystyka kobiet. Podróżuje coraz więcej kobiet młodych i coraz więcej kobiet podróżuje samotnie. Kobieta staje się - jak zaznacza autorka - coraz ważniejszym konsumentem rynku turystycznego.

Wiek. Rozróżnić możemy turystykę młodzieży, dorosłych i ludzi „trzeciego wieku”. Rozróżnienie to może być pomocne o tyle, że cechą charakterystyczną turystyki współczesnej jest znaczne rozszerzenie się granic wieku zarówno w dół, jak i w górę. Wiadomo, że dwudzieste stulecie to epoka intensywnego rozwoju turystyki młodzieży, ale to także okres coraz liczniejszych przykładów uprawiania turystyki nawet przez dzieci - z ich opiekunami czy rodzicami. To wreszcie okres szczególnego rozwoju turystyki ludzi starszych, emerytów, rencistów. Według M. Boyera wielu ludziom przejście na emeryturę umożliwiło podróżowanie.

Wykształcenie. Stanowi ono jedną z najistotniejszych zmiennych, determinujących typ uprawianej turystyki. Potwierdzają to liczne spostrzeżenia badaczy, począwszy od badań przeprowadzonych przez Andrzeja Ziemilskiego. Oprócz stwierdzenia, że im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy poziom aktywności turystycznej, doszedł on m. in. do wniosku, mówiąc w skrócie, że „im wyższe - tym wyżej”, czyli że turystykę wysokogórską uprawiają ludzie z relatywnie wyższym wykształceniem. Zmienna wykształcenia pojawiła się także jako istotna w badaniach prowadzonych nad turystyką młodzieży.

Podobnie Marc Boyer stwierdza, że we Francji najwyższy procent wyjazdów dotyczy „cadres superieurs” i zawodów wolnych, a więc osób z relatywnie najwyższym wykształceniem, aczkolwiek w odniesieniu do Francji zmienną najważniejszą wydaje się pozostawać wysokość dochodów.

Zawód. Podziały zawodowe należy przyjąć według nomenklatury socjologicznej uznawanej w danym kraju. Jak już wyżej wspomniałem, we Francji „cadres superieurs”, a także - na drugim miejscu - „cadres moyens” wykazują najwyższy wskaźnik wyjazdów wakacyjnych.

Dochód. Poziom dochodów jest jednym z podstawowych wyznaczników aktywności turystycznej ludności. Wydatki na dobra i usługi turystyczne należą bowiem do tzw. konsumpcji swobodnej, co oznacza, że włączenie się do konsumpcji turystycznej najczęściej jest możliwe dopiero po prze kroczeniu pewnego poziomu dochodów, który pozwala nie tylko na zaspo kojenie potrzeb podstawowych, ale także na wydatki związane z uprawianiem turystyki.

Status rodzinny. Rozróżnić można turystów samotnych, żonatych lub mężatki, turystów mających jedno dziecko, turystów wielodzietnych. Pod tym względem dane francuskie są dość zaskakujące: najczęściej wyjeżdżają rodziny mające 1 lub 2 dzieci, częściej niż małżeństwa bezdzietne.

Środowisko lokalne. Pomimo postępów procesu urbanizacji, nadal utrzymują się w niektórych krajach istotne różnice w dostępie do turystyki mieszkańców miast (zwłaszcza wielkich miast) i mieszkańców wsi. Ciągle jeszcze turystyka jest przede wszystkim praktykowana przez mieszkańców miast.

Narodowość. Nawet potoczna obserwacja pozwala zauważyć różnice w zachowaniu przeciętnego turysty, w zależności od kraju jego pochodzenia (np. turysta amerykański przyzwyczajony jest na ogół do pewnego kom­fortu, turysta japoński dysponuje wysokiej klasy sprzętem fotograficznym, itp.). Ponadto ciągle jeszcze turyści rekrutują się przede wszystkim z krajów wyżej rozwiniętych.

System polityczny. W latach dziewięćdziesiątych ta zmienna przestała odgrywać (przynajmniej w odniesieniu do krajów europejskich) tak istotną rolę, jak w czasach podziału na dwa bloki polityczne. Utrzymuje się jednak podział na kraje biedniejsze - przede wszystkim recepcyjne oraz na kraje bogatsze, które dominują wśród uczestników ruchu turystycznego.

4.4. Spotkanie

Turystyka jest z reguły spotkaniem. Czasem bywa spotkaniem czło­wieka jedynie z przyrodą (wyprawa do lasu), najczęściej jest jednak spot­kaniem z ludźmi, ze społeczeństwem odwiedzanego kraju lub miejscowości i jego kulturą.

Jest więc zetknięciem kultur - kultury zbiorowości, z której pochodzą turyści, i kultury zbiorowości odwiedzanej. Obecnie wypada przeto zastanowić się nad samym przebiegiem spotkania, nad mechanizmem zetknięcia się dwu kultur: turysty i odwiedzanego, przybysza i gospodarza.

W przypadku turystyki krajowej bywa to albo spotkanie kultury miejskiej z kulturą wiejską (jako kulturą gospodarzy), albo odwrotnie: kultury wiejskiej z kulturą miejską (jako kulturą gospodarzy - w przypadku turystyki ze wsi do miast). Bywa to także spotkanie różnych kultur regionalnych, bądź też - w innym przekroju - różnych kultur klasowych.

W przypadku turystyki międzynarodowej jest to przede wszystkim spotkanie różnych kultur krajów rozwiniętych oraz kultury krajów rozwiniętych z kulturą krajów rozwijających się.

Spotkanie to ma z reguły pewne cechy charakterystyczne. Jest ono: przejściowe, ograniczone czasowo, ograniczone przestrzennie, a ponadto charakteryzuje je pewna nierówność szans obu „spotykających się stron” oraz brak początkowej bezinteresowności stosunków.

Jest przejściowe, ponieważ turysta tylko przez pewien (z reguły krótki czas) przebywa w danej miejscowości. Z tego też powodu jest ograniczone czasowo. Jest także ograniczone przestrzennie, bowiem turysta na ogół nie może dotrzeć wszędzie.

Szanse są nierówne, i to - zależnie od punktu widzenia - z jednej strony mniejsze dla turysty, z drugiej mniejsze dla mieszkańca odwiedzanego terenu.

Turysta poznaje jakiś wycinek odwiedzanego kraju. Z różnych przyczyn: bądź dlatego, że sam do tego nie dąży, bądź dlatego, że przyjmujący mu tego nie ułatwiają, bądź po prostu z braku czasu czy pieniędzy, nie jest w stanie poznać całego odwiedzanego kraju. Szczególnie tam, gdzie dla turystów buduje się wydzielone, izolowane od osiedli ludzkich ośrodki wypoczynkowe, tworząc swoiste getta turystyczne, poznanie codziennego życia mieszkańców jest bardzo utrudnione. Dodać do tego należy fakt, że turyści są na ogół mało poinformowani o kraju, do którego wyjeżdżają (co zresztą nie oznacza, że przyjeżdżają bez żadnych uprzedzeń). Najczęściej informatorami są po prostu znajomi lub koledzy, którzy już dany kraj odwiedzili.

W efekcie turysta poznaje fragment (czasem bardzo mały) odwiedzanego kraju i na tej podstawie wyrabia sobie wyobrażenie - nieraz z gruntu błędne - o całym kraju. Dlatego właśnie niektórzy młodzi turyści, próbując to zjawisko przezwyciężyć organizują wyprawy, które mają na celu dotrzeć jak najgłębiej i nawiązać jak najbardziej bezpośredni kontakt z mieszkańcami odwiedzanych terenów, poznać ich życie codzienne. Stąd pewien rozpowszechniający się w niektórych krajach typ turystyki młodzieżowej, różni się zasadniczo od „tradycyjnej” wypoczynkowej turystyki dorosłych, zwłaszcza z klas posiadających. = . ^ ,

Ale mieszkańcy terenów recepcyjnych też rzadko kiedy mogą sobie wyrobić obiektywny sąd o kraju, z którego turysta przyjeżdża, na podstawie obserwacji jego zachowania. Po pierwsze dlatego - że z racji wspomnianej przejściowości spotkania - na ogół nie ma okazji do dłuższej, wyczerpującej rozmowy. Po drugie dlatego, że turyści reprezentują tylko niektóre klasy czy warstwy społeczne: te, które wyjeżdżają za granicę. Są to więc już wyselekcjonowani przedstawiciele zbiorowości. W odniesieniu do masowej turystyki międzynarodowej są to ciągle jeszcze przede wszystkim mieszkańcy dużych miast i reprezentanci wyższych klas społecznych.

Pomiędzy tym obrazem, a rzeczywistością w jakiej żyje mieszkaniec odwiedzanego terenu, bardzo często jeszcze istnieje rażący kontrast. Brak bezinteresowności stosunków polega na tym, że turysta przyjeżdża dla realizacji określonego celu i oczekuje od mieszkańca określonych świadczeń, za które płaci. Szybko wytwarza się stosunek: klient - sprzedawca, do którego omówienia powrócimy w rozdziale następnym.

Spotkanie, jego charakter i typ, wyznaczone są zespołem omówionych dotychczas czynników „po stronie” zbiorowości przyjmującej (w naszym schemacie oznaczone jako „A”), oraz po stronie zbiorowości wysyłającej („B”). Stanowi więc jakby wypadkową „A” i „B”.

4.5. Przemiany w miejscowości recepcyjnej

W tym rozdziale zajmiemy się przemianami społecznymi i kulturowymi, zachodzącymi w zbiorowości ach odwiedzanych przez turystów.

Trzy sprawy wymagają jednak dyskusji wstępnej. Pierwsza - to możliwość wyodrębnienia turystyki jako czynnika zmiany społecznej spośród innych czynników, a przede wszystkim możliwość wykazania samoistnego wpływu turystyki, różnego od wpływów procesów urbanizacji.

W literaturze światowej dość dokładnie przeanalizowane są przemiany społeczności lokalnych czy większych zbiorowości terytorialnych, zachodzące pod wpływem urbanizacji.

Przypomnijmy najważniejsze.

Wraz z postępem urbanizacji zmienia się typ więzi społecznej. Styczności społeczne w coraz większej mierze mają charakter styczności rzeczowych i przelotnych, a nie osobistych i trwałych. Więź sąsiedzka zanika. Więzi społeczne kształtują się coraz bardziej niezależnie od bliskości przestrzennej.

Na niewielkim obszarze wsi czy małego miasteczka, w zasadzie wszyscy znali się osobiście. Mieszkaniec wsi nieraz przez całe życie nie oddalał się od niej na odległość większą niż kilkadziesiąt kilometrów. Bliskość przestrzenna powodowała bliskość społeczną - podstawę kształtowania się stosunków społecznych stanowił teren wspólnego zamieszkania. Styczności i stosunki społeczne miały więc tutaj charakter głównie osobisty i raczej długotrwały. Wszyscy o sobie nawzajem wszystko wiedzieli - kochali się lub nienawidzili, ale nie byli dla siebie tylko egzemplarzami tego samego gatunku. Pojawienie się we wsi czy w miasteczku obcego przybysza, bywało natychmiast zaobserwowane i interpretowane przez wszystkich. Podstawowe typy więzi społecznej w środowiskach niezurbanizowanych stanowiły więź rodzinna i więź sąsiedzka. Wspólnota interesów, potrzeba pomocy lub też kolizja interesów, osławione spory o miedzę - powodowały, że sąsiedzi szczególnie dużo o sobie wiedzieli i w określony sposób - pozytywny lub negatywny - do siebie się ustosunkowywali. W społeczności zurbanizowanej styczności stają się raczej stycznościami ze względu na pełnione role społeczne. Sjoerd Groenman stwierdza, że dla współczesnego mieszkańca miasta, główną rolę odgrywa więź z najbliższą rodziną, a następnie dopiero więź ze zbiorowościami szerszymi, nie związanymi z najbliższym terenem - z grupą zawodową, klasą społeczną, organizacją polityczną, narodem. Pomiędzy rodziną, a tymi szerszymi zbiorowościami, wykraczającymi często w ogóle poza teren miasta, istnieje coś, co S. Groenman nazywa „strefą pustą”. Mieszkańcy tego samego bloku wielkomiejskiego, mieszkańcy sąsiednich ulic czy całej dzielnicy - z punktu widzenia kontaktów społecznych - znajdują się jakby w „pustej strefie”. W codziennej drodze do pracy mijamy te domy i ulice, interesując się nimi może z technicznego czy estetycznego, ale nie społecznego punktu widzenia.

Wraz z postępem urbanizacji dokonuje się coraz większe zróżnicowanie wzorów kulturowych oraz zanika tradycyjna forma kontroli społecznej. W środowiskach niezurbanizowanych podstawową rolę w kształtowaniu wzorów kulturowych grała tradycja. W związku z tym były one w zasadzie jednolite dla całej społeczności lokalnej. Powszechna była postawa nietolerancji wobec zachowań sprzecznych z tymi wzorami. W miarę postępu urbanizacji znaczenie tradycji staje się coraz bardziej ograniczone. Mieszkaniec strefy zurbanizowanej dokonuje wyboru wśród wielu zróżnicowanych i stale zmieniających się wzorów kulturowych. Jest wolny lub prawie wolny od tradycyjnych form kontroli. Podlega nowym formom kontroli pośredniej, dokonywanej przez wyspecjalizowane instytucje. Jest skłonny do zajmowania postawy tolerancji wobec zachowań innych, ponieważ tej postawy żąda w stosunku do zachowania własnego. Na wsi obowiązywały wzory zachowania ustalone „od wieków”. Wychowanie polegało na przekazywaniu z ojca na syna tego, co poprzednie pokolenia ustaliły jako dobre i słuszne. Tradycyjna wiara, tradycyjne kryteria rozróżniania dobra i zła, tradycyjne wzory estetyczne i obyczajowe powodowały, że poglądy mieszkańców wsi i ich normy postępowania były jednolite, obowiązujące wszystkich.

W miarę narastającej urbanizacji jednorodna struktura klasowo-zawodowa zastąpiona zostaje różnorodnością zawodów, postępującą specjalizacją, przedłużonym okresem kształcenia. Życie w środowisku zurbanizowanym stwarza konieczność dostosowania się do nowych sytuacji.

Postępowi urbanizacji towarzyszą procesy dezorganizacji społecznej. Ustalone „od wieków” poglądy, wierzenia, normy postępowania, ścisła kontrola społeczna, stojąca na straży ich przestrzegania, związana z nią często nietolerancja - powodowały, że styczności społeczne na wsi nie napotykały większych zakłóceń. Charakterystyczne dla środowisk zurbanizowanych: wolność od tradycji i kontroli, różnorodność norm postępowania, wielorakość ról społecznych, trudności adaptacyjne - przyczyniają się do powstawania w dużych miastach różnych przejawów dezorganizacji społecznej, przyjmującej różne formy, do ognisk przestępczości włącznie. Zjawiska dezorganizacji społecznej zwróciły uwagę socjologów na miasto współczesne i jego społeczne problemy. Z tymi przejawami mamy zawsze do czynienia w szczególny sposób, kiedy następuje raptowne zetknięcie kultury miejskiej z kulturą wiejską.

Postępy urbanizacji powodują wzrost możliwości awansu młodzieży i nie tylko młodzieży. Syn rolnika na wsi przeznaczony był z góry do zawodu rolnika i do życia w klasie chłopskiej. Urbanizacja stworzyła możliwość awansu i konieczność liczenia na własne siły. Otworzyła perspektywy na przyszłość.

Postęp urbanizacji sprzyja zwiększaniu się ruchliwości społecznej. Mieszkaniec dużego miasta często zmienia miejsce pobytu i miejsce zamieszkania, a także przynależność zawodową, klasową czy miejsce w strukturze zawodowo-klasowej.

Wraz z postępem urbanizacji zanotować jednak można zjawisko, które nazwałbym rozprzestrzenianiem się postawy konsumpcyjnej. Prymitywne warunki życia wiejskiego sprawiały, że mieszkaniec wsi na ogół umiał pokonywać trudności dnia codziennego, odznaczał się pracowitością i wytrwałością. Mieszkaniec miasta szybko przyzwyczaja się do ułatwienia życia, często do stosunkowo łatwego zarobku. Miejska cywilizacja jest cywilizacją ludzi nieco wygodnych; stwarza niebezpieczeństwo bierności. Ta teza szczególnie wyraźnie potwierdza się w badaniach empirycznych.

Postępy urbanizacji powodują głębokie zmiany zwłaszcza w życiu współczesnej rodziny. Rodzina „trójpokoleniowa”, o dużej liczbie dzieci, zastąpiona zostaje dwupokoleniową - o małej liczbie dzieci. Rodzina przestaje być „jednostką produkcyjną”. W związku z rozpoczęciem przez kobietę pracy zawodowej zmieniają się role społeczne męża i żony. Ograniczeniu ulegają podstawowe funkcje rodziny: wychowawcza, opiekuńcza i wypoczynkowa. Zmieniają się motywy zawierania małżeństw. Zwiększa się liczba rozwodów. Zmienia się układ wzajemnych stosunków pomiędzy rodzicami a dziećmi.

Otóż powstaje pytanie, czy przemiany zachodzące w zbiorowościach odwiedzanych przez turystów są w zasadzie identyczne jak te zachodzące pod wpływem urbanizacji, czy też od nich różne? Innymi słowami, czy turystyka nie jest może tylko „nośnikiem” urbanizacji, czynnikiem wzmacniającym niejako (czy przyspieszającym) efekty urbanizacji, ale działającym w tym samym kierunku? Czy też może wpływy turystyki mają charakter swoisty, różniący się trochę (lub bardzo) od wpływów urbanizacji?

Nie jest łatwo na te pytania odpowiedzieć jednoznacznie w oparciu o dotychczas zgromadzony materiał empiryczny. Nie ulega wątpliwości, że turystyka jest „nośnikiem” wartości miejskiego stylu życia. Ale obserwacja potoczna pozwala na sformułowanie hipotezy o istnieniu swoistego wpływu turystyki na przemiany w zbiorowościach odwiedzanych. Ten swoisty wpływ wyrażałby się przede wszystkim w tym, że o ile przemiany pod wpływem urbanizacji zachodzą stopniowo i odnoszą się w zasadzie do całej zbiorowości, o tyle przemiany pod wpływem kontaktu z turystyką zachodzą znacznie szybciej i dotyczą często tylko części zbiorowości, powodując i^ współistnienie na danym obszarze dwu różniących się od siebie dość znacznie środowisk, wywołując więc swoistą polaryzację odwiedzanej przez turystów zbiorowości. Zetknięcie kultur w przypadku turystyki ma charakter znacznie bardziej konfliktowy niż w przypadku urbanizacji.

Są to jednak tylko hipotezy. Ich weryfikacja wymagałaby wieloletniej obserwacji przemian, zachodzących w dwu typach względnie identycznych i w procesie wyjściowym zbiorowości: jednej podlegającej procesom urbanizacji, ale nie odwiedzanej przez turystów, i drugiej - odwiedzanej, ale w zasadzie nie urbanizującej się. Wtedy dopiero można by porównać charakter i kierunek przemian.

Pewną próbą - nieco uproszczoną - rozwiązania tego problemu była koncepcja metodologiczna badań nad społecznymi efektami turystyki w regionie krakowskim, podjętych przez Instytut Socjologii UJ (w ramach problemu węzłowego 11. 2. 2, koordynowanego przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN).

Dla celów badawczych wyodrębniono przy tej okazji cztery pary miejscowości według następujących kryteriów:

• miejscowości odwiedzane przez turystów i zurbanizowane;

• miejscowości nie odwiedzane przez turystów, ale zurbanizowane;

• miejscowości odwiedzane, ale niezurbanizowane;

• miejscowości nie odwiedzane i niezurbanizowane.

Następnie porównano wyniki badań w odniesieniu do przemian zachodzących w strukturze społecznej, w instytucjach społecznych oraz postawach młodzieży.

Wyniki w zasadzie potwierdziły przekonanie o istnieniu swoistego wpływu turystyki, przynajmniej w niektórych z tych dziedzin. f-''^ Należy jednak pamiętać, że wyodrębnienie wpływu jednego czynnika spośród innych (w tym wypadku turystyki) pozostaje zawsze zabiegiem metodologicznie niełatwym.

Druga sprawa, wymagająca dyskusji wstępnej, to sprawa kierunku przemian. Najprościej rzecz ujmując, rodzi się pytanie, czy przemiany zachodzące w zbiorowościach odwiedzanych pod wpływem turystyki są dobre, czy złe, pozytywne czy negatywne? Czy turystyka przyjazdowa jest czynnikiem eufunkcjonalnym, czy dysfunkcjonalnym w zbiorowości odwiedzanej, postrzeganej jako system społeczny?

Odpowiedź na to pytanie zależy zarówno od oceny faktów, jak i przyjętego punktu odniesienia.

W ocenie faktów występują duże rozbieżności pomiędzy specjalistami (UNESCO, Nettekoven, Young, M. F. Lanfant). Jedni skłonni są twierdzić, że turystyka międzynarodowa jest - zwłaszcza w odniesieniu do krajów rozwijających się - czynnikiem wybitnie dysfunkcjonalnym z punktu widzenia systemu społecznego i kulturowego tych krajów. Posługują się nawet pojęciem „neokolonializmu”. Inni są zdania, że sądy te i obawy cechuje duża przesada, że nie tylko dominują korzyści ekonomiczne, płynące z rozwoju turystyki przyjazdowej - co jest oczywiste dla wszystkich - ale że także korzyści społeczne i kulturowe znacznie przewyższają ewentualne straty w tym zakresie.

Nie zawsze też jest jasny punkt odniesienia. Aby bowiem kompetentnie rozważać pozytywy czy negatywy, trzeba przyjąć najpierw pewien postulowany optymalny model społeczeństwa oraz optymalny model rozwoju społecznego i dopiero z tego punktu widzenia ocenić kierunek zachodzących przemian.

Trzecia - i najtrudniejsza - sprawa to problem samego mechanizmu przemian. W jaki sposób zachodzą przemiany pod wpływem turystyki? Jakie elementy „składowe” turystyki oddziałują i na co konkretnie?

Na czym polega ten „mechanizm zetknięcia” turystów z ludnością miejscową? Wstępnie można powiedzieć, że mechanizm zetknięcia turystów i ludności odwiedzanej może mieć dwojaki charakter: bezpośredni i pośredni.

Zetknięcie bezpośrednie - to wejście w styczności i stosunki społeczne przybyszów z gospodarzami. Zetknięcie pośrednie - to oddziaływanie samej obecności turystów, bez wchodzenia w stosunki społeczne z gospodarzami.

Wejście w stosunki społeczne może z kolei polegać na nawiązaniu styczności i stosunków jedynie rzeczowych, o podłożu przede wszystkim ekonomicznym, lub też na nawiązywaniu stosunków osobistych.

Oddziaływanie obecności turystów polega przede wszystkim na dyfuzji określonych modeli i wzorów zachowań turystów.

Styczności i stosunki rzeczowe o podłożu ekonomicznym zmierzają do zaspokojenia potrzeb turystów - w zakresie zakwaterowania, wyżywienia, transportu, zwiedzania, rozrywki, itp. Rezultatem tej styczności jest rozwój określonego przemysłu w kraju lub miejscowości odwiedzanej, prowadzący do zmiany struktury społecznej, do powstawania lub rozwoju określonych instytucji społecznych, do powstawania lub intensyfikowania określonych procesów społecznych.

Ten rozwój przemysłu - to przekształcenie się kraju lub miejscowości pod względem gospodarczym - powoduje wtórnie przemiany zachodzące w postawach i zachowaniach miejscowej ludności.

Styczności i stosunki osobiste nawiązywane są przez turystów z ludnością miejscową przede wszystkim wtedy, gdy istnieją warunki sprzyjające bezpośrednim kontaktom turystów z ludnością odwiedzaną (np. gdy sposób zakwaterowania polega na wynajmowaniu pokoju czy mieszkania u ludności miejscowej). Jest to zjawisko częste zwłaszcza w przypadku turystyki krajowej, występuje ono jednak także w turystyce międzynarodowej, przede wszystkim w odniesieniu do turystów młodych. Styczności i stosunki osobiste nawiązywane są także wtedy, gdy w danej miejscowości wynajmowanie kwater prywatnych stanowi margines wśród różnorodnych form zakwaterowania. Turystyka stwarza bowiem wiele okazji do bezpośredniego kontaktu przybyszów z ludnością miejscową. Ich intensywność zależy, zarówno od odpowiedniej polityki miejscowych władz, jak też od postaw ludności i nastawienia turystów, szukających takich właśnie bezpośrednich styczności osobistych.

W przypadku zaistnienia tego typu styczności znacznie wzrastają możliwości obustronnego oddziaływania na kształtowanie postaw i zachowań, tak ludności miejscowej pod wpływem turystów, jak i odwrotnie.

Zmiany postaw i zachowań ludności miejscowej mogą jednak zachodzić także w przypadku braku jakichkolwiek stosunków i styczności osobistych z turystami - poprzez oddziaływanie modelu kultury kraju wysyłającego, jak też przez oddziaływanie wzorów zachowań turystów odwiedzających. To oddziaływanie wzorów polega na pobudzaniu mechanizmu naśladownictwa zachowań turystów, ich systemu wartości, manifestującego się w tych zachowaniach.

Czynnikami, które w tym mechanizmie zetknięcia odgrywają najważniejszą rolę, wydają się być:

• dystans kulturowy, różnica występująca pomiędzy kulturą rodzimą a kulturą importowaną;

• długotrwałość oddziaływania (zarówno w sensie długości okresu odwiedzania danej miejscowości przez turystów w ogóle, jak i długości przeciętnego pobytu jednorazowego turystów);

• dystans ekonomiczny i możliwości wyrównania go poprzez wpływy z turystyki;

• typ stosunków społecznych z ludnością (omówione wyżej styczności społeczne rzeczowe, styczności społeczne osobiste, styczności pośrednie).

I tak można przypuścić, że im większy jest dystans kulturowy i ekonomiczny, tym głębsze przemiany społeczno-kulturowe zachodzące na terenie odwiedzanym. Im dłuższe oddziaływanie - tym głębsze przemiany. Im więcej styczności społecznych osobistych, tym większe (obustronne) możliwości kształtowania postaw i zachowań, a więc tym poważniejsza funkcja turystyki w odniesieniu do kształtowania osobowości zarówno turystów, jak i ludności kraju odwiedzanego.

Skutki rozwoju turystyki przyjazdowej dla zbiorowości terenów odwiedzanych rozpatrywać można w wielu płaszczyznach. Do najważniejszych należą skutki: ekonomiczne, polityczne i administracyjne, społeczno-kulturowe oraz w zakresie zagospodarowania przestrzennego.

Nasze rozważania celowo ograniczamy do przemian zachodzących w dziedzinie społeczno-kulturowej, jakkolwiek uznajemy ich ścisły związek z pozostałymi, i dlatego z konieczności dotykamy także innych aspektów.

Przemiany, o których mowa, zachodzą w czterech podstawowych dziedzinach:

• w strukturze społecznej;

• w funkcjonowaniu instytucji społecznych;

• w postawach i zachowaniach ludności oraz procesach społecznych;

• w kulturze zbiorowości odwiedzanej.

PRZEMIANY STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Przemiany w zbiorowościach społecznych odwiedzanych przez turystów zachodzą zarówno w strukturze demograficznej, jak w strukturze zawodowej, wykształcenia i dochodów, a także w strukturze prestiżu i w strukturze władzy.

Struktura społeczna staje się bardziej zróżnicowana. W miejscowościach i regionach turystycznych obserwujemy mniejszy niż gdzie indziej odpływ młodzieży do wielkich miast. Część młodzieży pozostaje na miejscu, ponieważ stosunkowo łatwo znaleźć tu może zatrudnienie. Obserwuje się też napływ ludności „w wieku produkcyjnym” z innych miejscowości i regionów kraju do miejscowości turystycznych ze względu na stosunkowo dużą łatwość zarobku. Powoduje to nieraz wypieranie ludności miejscowej z dzielnic centralnych miejscowości. W krajach kapitalistycznych są to często bezrobotni, przyjeżdżający w poszukiwaniu pracy, stanowiący tanią siłę roboczą i wypierający ludność miejscową. Ich przybycie staje się źródłem konfliktów społecznych m. in. na tle rasowym (Young, UNESCO).

Przemiany w strukturze społecznej polegają następnie na przechodzeniu od dotychczas wykonywanych zajęć i zawodów do innych zawodów i na powstawaniu nowych zawodów (np. zawód przewodnika). Polegają przede wszystkim na zmniejszaniu się liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie. Uwidacznia się to z jednej strony w odchodzeniu od gospodarki rolnej i przechodzeniu ludności do zajęć w sektorze trzecim, związanym z obsługą turystów, z coraz szerzej rozpowszechnionym w wielu krajach wynajmowaniem kwater prywatnych włącznie. Z drugiej zaś strony zmiany w strukturze społecznej polegają na modernizacji rolnictwa, pozwalającej bądź na zatrudnienie mniejszej liczby pracowników, bądź na oszczędność czasu, który można poświęcić pracy w sektorze trzecim. „Wieśniacy przekształcili się już dawno w sprzedawców loisirs, albo przynajmniej w wynajmujących i prowadzących usługi turystyczne” - pisze M. Boyer o Stanach Zjednoczonych (Boyer 1972).

W Hiszpanii np. wiejska ludność miejscowa opuszcza ziemię i podejmuje pracę w budownictwie lub usługach. Rozwija się też mała lokalna burżuazja handlowa, pochodząca z imigracji z innych krajów.

W miejscowościach odwiedzanych przez turystów powszechnie obserwuje się też intensywny rozwój rękodzieła.

W podsumowaniu wyników badań nad przemianami struktury społeczno-zawodowej w regionie krakowskim Zygmunt Seręga stwierdza m. in., że miejscowości niezurbanizowane, ale odwiedzane przez turystów uzyskują przeciętnie wyższe wskaźniki ilościowe urbanizacji zawodowej w porównaniu z miejscowościami nie odwiedzanymi. Inaczej mówiąc, turystyka staje się czynnikiem aktywizującym działalność zawodową. Wpływ turystyki widoczny jest także w tym, że coraz więcej osób podejmuje pracę w sektorze usług.

Przemiany w strukturze zawodowej powodują przemiany w strukturze dochodów. Dla ludności wielu miejscowości i regionów turystyka stała się źródłem dochodów i podniesienia stopy życiowej. Dla wielu regionów i krajów stała się istotnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego.

Wzrost dochodów nie jest jednak równomierny. Zarówno w regionach, w których przeważa turystyka krajowa, jak i w regionach o przeważającej turystyce międzynarodowej (zwłaszcza w okresie wstępnego rozwoju ruchu turystycznego) obserwuje się wyraźną polaryzację w strukturze dochodów. Wzrastają szybko dochody tej kategorii ludności, która swą gospodarkę „przestawia na turystów”, która ma możliwość bezpośredniego lub pośredniego „sprzedawania” usług turystom. Bez zmian pozostają dochody tej kategorii, która bądź nastawiona jest tradycjonalistycznie i mało podatna na innowacje, bądź nie ma możliwości żadnego, nawet pośredniego sprzedawania swych usług turystom. Ta polaryzacja struktury dochodów bywa często przyczyną konfliktów społecznych w miejscowościach turystycznych, przyczyną dezintegracji społecznej tej zbiorowości.

Wzrost dochodów uwarunkowany jest w niektórych przypadkach koniecznością zdobycia wykształcenia, kwalifikacji.

Stąd też obserwuje się korzystne zmiany w strukturze wykształcenia: wzrost liczby ludności z wykształceniem średnim, zwłaszcza zawodowym, a także wykształceniem półwyższym. W miejscowościach odwiedzanych przez turystów zagranicznych widoczny jest też wzrost liczby ludności znającej języki obce.

Zjawiska te jednak nie są powszechne, nie stanowią bezwzględnej prawidłowości. Bowiem miejscowości turystyczne to równocześnie teren, gdzie można łatwo zarobić, nie dysponując prawie żadnymi, a w każdym razie formalnymi kwalifikacjami. Zaryzykowałbym więc hipotezę, że w niektórych układach rozwój turystyki stanowi antybodziec dla rozwoju wykształcenia.

Przemiany zachodzą też w strukturze prestiżu i w strukturze władzy.

Źródłem prestiżu przestaje być posiadanie ziemi. Hipotezę tę potwierdza m. in. Salutiano del Campo w odniesieniu do Hiszpanii, pisząc że źródłem prestiżu staje się dochód z pracy w „sektorze turystycznym”. W wielu wsiach jego symbolem jest wysoki standard domu mieszkalnego, w którym wynajmuje się pokoje turystom. W niektórych miejscowościach o prestiżu decyduje przyjmowanie przez wiele lat tych samych „gości”, podczas gdy opuszczenie przez turystów jednego gospodarza i wynajęcie mieszkania u jego sąsiada staje się źródłem dyshonoru.

Władza administracyjna i polityczna przechodzi często w miejscowościach turystycznych w ręce osób z zewnątrz. Dzieje się to zwłaszcza tam, gdzie autochtoni zbyt późno zdali sobie sprawę z konieczności prowadzenia odpowiednio aktywnej polityki recepcyjnej. Potwierdza to Marc Boyer w odniesieniu do Francji, przytaczając konkretne przykłady. Turystyka bywa też czynnikiem demokratyzacji władzy - znów nasuwa się przede wszystkim przykład przemian zachodzących w Hiszpanii.

Przemianom w strukturze społecznej, demograficznej i zawodowej, w strukturze dochodów, wykształcenia, prestiżu i władzy - towarzyszą przemiany w funkcjonowaniu instytucji społecznych bądź zjawisko powstawania zupełnie nowych instytucji. Przemiany dotyczą zarówno instytucji związanych bezpośrednio z turystyką, jak i innych instytucji społecznych.

PRZEMIANY INSTYTUCJI SPOŁECZNYCH

W miejscowościach i regionach turystycznych rozwijają się już istniejące, lub powstają nowe instytucje społeczne. Są to przede wszystkim instytucje bezpośrednio obsługujące turystów; hotele i inne placówki, związane z zakwaterowaniem turystów (campingi, domy wczasowe, mieszkania wynajęte), przemysł turystyczny, handel, transport, różnego rodzaju usługi, różnego typu biura turystyczne, powstają też szkoły przygotowujące do zawodów, o których była mowa w poprzednim punkcie.

Przemianom podlegają jednak także instytucje społeczne nie związane bezpośrednio z turystyką, w tym instytucje o znaczeniu podstawowym dla życia społecznego.

Przemianom podlega rodzina, sąsiedztwo, grupy rówieśnicze, kontrola społeczna. Rezultaty prowadzonych w tym zakresie - aczkolwiek nielicznych jeszcze - badań empirycznych wskazują na procesy demokratyzacji zachodzące w rodzinie, zwłaszcza w stosunkach rodzice-dzieci. Wskazują także na nową pozycję społeczną kobiety w tradycyjnej rodzinie wiejskiej - kobiety, która odpowiada za realizację umowy pomiędzy gospodarzami a letnikami. Reprezentuje ona w tym zakresie rodzinę na zewnątrz i w dużym zakresie przejmuje pod tym względem rolę „głowy rodziny”. Dom, w którym wynajmuje się turystom mieszkania, nastawia się w swoim funkcjonowaniu na gości, życie rodziny koncentruje się niejako - przynajmniej w sezonie - wokół letników.

Inni badacze wskazuj ą też na wzrost postaw tolerancji wobec zachowań dzieci, swoistą liberalizację procesu wychowania, zwłaszcza w dziedzinie wychowania seksualnego.

Także wzrost liczby rozwodów - znana konsekwencja procesu urbanizacji -towarzyszy przemianom miejscowości turystycznej (Young 1973).

Przekształca się również instytucja sąsiedztwa. W wielu miejscowościach można zaobserwować osłabienie zależności istniejących między ludnością miejscową i powstanie na to miejsce zależności: ludność miejscowa-przyjezdni. Występuje też konkurencja rodzin w walce o zdobycie gości, rodząca nawet konflikty sąsiedzkie.

Pewne przemiany dają się także zaobserwować w mechanizmie powstawania integracji grup rówieśniczych. Przestają one być homogeniczne - złożone tylko z ludności autochtonicznej. Powstają grupy złożone z młodzieży miejscowej i przyjezdnej, przy czym często są to grupy, których rozpad nie następuje bezpośrednio po wyjeździe turystów, ale więzi są podtrzymywane przez korespondencję i następne przyjazdy.

Przekształca się także w miejscowościach turystycznych instytucja kontroli społecznej. Wiąże się to z zanikiem tradycyjnych autorytetów i wzorów zachowania. Do tych zagadnień wrócimy jeszcze później.

Warto dodać, że - jak sugeruje M. Boyer - turystyka staje się również czynnikiem zmniejszania roli formalnej kontroli państwa, staje się niejako czynnikiem obalania granic między państwami.

PRZEMIANY POSTAW I ZACHOWAŃ LUDNOŚCI

W miejscowościach odwiedzanych przez turystów zachodzą przemiany w postawach i zachowaniach niektórych grup ludności miejscowej, zwłaszcza młodzieży.

Obserwuje się przede wszystkim rozwój postaw tolerancji wobec przekonań i zachowań odmiennych. Miejscowość turystyczna przekształca się z homogenicznej, w heterogeniczną kulturowo. Stąd adaptuje ona - aczkolwiek nieraz powoli - różnorodność wzorów zachowań i systemów wartości przynoszonych przez turystów.

Pierwszym etapem tej adaptacji jest właśnie rozwój postaw tolerancji, często zresztą mający swe podstawowe źródło w czynniku ekonomicznym.

Turyści płacą, czerpie się korzyść finansową z ich pobytu, więc „przymyka się oczy” na ich zachowanie.

Podstawy wrogości wobec każdego obcego przekształcają się stopniowo w postawy gościnności. Gościnność ta w pierwszej fazie oparta jest na stosunkach osobistych. W następnej jednak fazie stosunki osobiste zastąpione zostają stosunkami czysto rzeczowymi: sprzedawca- klient.

Jacek Jamroz wyodrębnił w oparciu o badania przeprowadzone w Białce, trzy charakterystyczne typy postaw wobec turystów, współwystępujące w tej miejscowości (Jamroz 1974):

• postawę przychylności i akceptacji (charakteryzującą się wynajmowaniem mieszkań przez wiele lat, posiadaniem „stałych” letników i znajomych wśród letników);

• postawę komercyjnej tolerancji (charakteryzującą się wynajmowaniem pokoi, ale za pośrednictwem instytucji, czerpaniem dużych zysków z najmu oraz brakiem stałych i znajomych letników);

• postawę izolacji i niechęci (charakteryzującą się niewynajmowaniem mieszkań, brakiem korzyści materialnych, konfliktami z turystami i brakiem lub rzadkimi kontaktami z nimi).

Dodajmy do tego, że postawy izolacji i niechęci (czasem wprost wrogości) wiążą się także ze swoistą zawiścią z powodu wyższego standardu życia letników i ich „nieróbstwa”.

Inna charakterystyczna zmiana postaw, zachodząca w omawianych miejscowościach, to zmiana stosunku wobec przedstawicieli odmiennych narodowości. Dotyczy to oczywiście miejscowości odwiedzanych przez turystów zagranicznych. Dokonuje się tutaj niekiedy przełamanie utartych stereotypów - czasem zresztą „na korzyść”, a czasem „na niekorzyść” przedstawicieli innych narodowości.

Z rozwojem turystyki krajowej natomiast związany bywa rozwój - u mieszkańców miejscowości turystycznych - świadomości narodowej. Przełamanie swoistej izolacji świadomościowej, przekonanie, że jest się częścią większej całości, której na „imię” naród.

Można w skrócie powiedzieć, że przemiany postaw ludności miejscowej idą w kierunku rozszerzania jej horyzontów życia, zrywania z „zaściankowością”.

Przemiany postaw dokonują się jednak także w kierunku, który - uprzedzając dalsze rozważania - już teraz można nazwać wyraźnie dewiacyjnym. Dotyczy to przede wszystkim młodzieży, na ogół bardziej podatnej na wpływy zewnętrzne.

Jak wykazują badania, turysta zachowuje się podczas wakacji zasadniczo odmiennie niż zwykle. Niektórzy turyści traktują nawet wyjazd jako swoiste zwolnienie od obowiązku przestrzegania norm moralnych i obyczajowych panujących w ich środowisku. Wydają też znacznie więcej pieniędzy niż w miejscu stałego zamieszkania.

Te zachowania turystów wywołują u niektórych kategorii ludności miejscowej tendencje do naśladowania. Dotyczy to przede wszystkim młodzieży. Młodzież zaczyna się inaczej ubierać. Zaczyna pragnąć pieniędzy i rozrywki. Można powiedzieć, że kształtują się u niej postawy biernej konsumpcji, postawy dążenia do szybkiego wzbogacenia się.

Obserwuje się też takie zjawiska jak dyskryminacja współmieszkańców, polegająca na tym, że ludność miejscowa nie chce sprzedawać niektórych artykułów autochtonom, czy np. wynajmować mieszkań - czekając na turystów, którzy lepiej zapłacą. Do tych rozważań trzeba jeszcze dodać, że czynnikiem o szczególnie istotnym znaczeniu z punktu widzenia przemian społeczno-kulturowych, zachodzących pod wpływem turystyki w krajach Trzeciego Świata, jest właśnie postawa ludności miejscowej wobec turystów.

Możemy wyróżnić dwie skrajne postawy i całą gamę postaw pośrednich.

Pierwsza postawa to ksenofobia - nastawienie wrogie lub przynajmniej nieufne wobec obcych. Można tę postawę nazwać „zamkniętą”. Odpowiada ona typowi tradycjonalisty- nacjonalisty, wyróżnionemu przez L. Nettekovena. Postawa ta często rodzi ostracyzm w stosunku do współmieszkańców wchodzących w bliższy kontakt z obcymi.

Druga skrajna postawa to postawa „otwarta”. Odpowiada ona wyróżnionemu przez L. Nettekovena typowi „zwróconemu ku zachodowi”, nastawionemu na „nowinki” płynące z krajów rozwiniętych (Nettekoven 1972). Jest ona źródłem prestiżu, o którym pisze Cohen, wynikającego z możliwości pochwalenia się kontaktami z cudzoziemcami.

Trzeba tu jeszcze dodać, że wielu mieszkańców krajów rozwijających się odczuwa po prostu kompleks niższości wobec przedstawicieli krajów uprzemysłowionych.

Jednak zarówno jedna, jak i druga postawa zawiera w sobie poważne niebezpieczeństwo. W pierwszym przypadku następuje „zamknięcie”, prowadzące do dalszej izolacji lub konfliktów wewnętrznych, w drugim „otwarcie”, ułatwiające bezkrytyczną infiltrację wpływów zewnętrznych.

W krajach rozwijających się turystyka symbolizuje w oczach autochtonów wiele takich zjawisk jak:

• możliwość zdobywania nowych doświadczeń;

• wzrost niezależności w stosunku do środowiska religijnego i rodzinnego;

• zaufanie do techniki;

• możliwość prowadzenia takiego sposobu życia, jaki się pragnie prowadzić;

• pragnienie kształcenia zawodowego i zdobywanie kwalifikacji zawodowych;

• możliwość aktywnego uczestnictwa w różnych grupach;

• potrzeby informacji.

Uczestnicy seminarium socjologicznego w Międzynarodowym Ośrodku Studiów Wyższych nad Turystyką w Turynie, pochodzący z krajów rozwijających się, dawali liczne przykłady ujemnego - ich zdaniem - wpływu turystów (zwłaszcza amerykańskich) na postawy młodzieży w wielu krajach, m. in. w Indiach, na Filipinach, w krajach środkowej Afryki, czy w Wenezueli. Stąd polityka wielu rządów krajów rozwijających się (np. Singapuru) usiłuje - jak dotąd, chyba mało skutecznie - tym wpływom przeciwdziałać.

Z przemianami postaw i zachowań ludności wiążą się ściśle określone procesy społeczne, których nasilenie obserwujemy w miejscowościach i regionach turystycznych.

Oto niektóre z nich:

Ruchliwość społeczna - tak wertykalna, jak horyzontalna. Procesy awansu społecznego, prowadzące do opisanej w punkcie pierwszym zmiany i struktury społecznej. Także procesy migracji w sensie zmian ekologicznych i oraz procesy dojazdów do pracy charakteryzują niewątpliwie miejscowość turystyczną.

Integracja ze „światem zewnętrznym”. Czy to z kulturą narodową - w odniesieniu do turystyki krajowej, czy z kulturą różnych krajów i kontynentów - w odniesieniu do turystyki międzynarodowej. Swoisty „brassage culturel”, o którym pisze m. in. wielokrotnie już cytowany M. Boyer. Poprzez turystykę dokonuje się zderzenie kultur: ogólnonarodowej z regionalną, wiejskiej z miejską, kultur krajów rozwiniętych z kulturami krajów rozwijających się.

Procesy polaryzacji i dezintegracji ludności miejscowej, o których, wspomniano wyżej.

W miejscowościach turystycznych obserwujemy także rozwój wielu procesów patologii społecznej. Wielkie centra turystyczne są równocześnie ośrodkami prostytucji, przestępczości, nielegalnego handlu, ośrodkami alkoholizmu i narkomanii, zwiększonej swobody seksualnej.

W wielu miejscowościach turystycznych rodzą się postawy niechęci wobec turystów. Są one często potęgowane poprzez rozwój usług przeznaczonych wyłącznie dla nich, usług, z których ludności miejscowej korzystać nie wolno, np. lokali „tylko dla obcych” itd. Te i tym podobne zjawisk powodują wzrost ksenofobii wśród autochtonów.

Z drugiej strony ludność napływająca do miejscowości turystycznej z innych krajów w poszukiwaniu pracy spotyka się też nieraz z postawami niechęci ze strony autochtonów. Niechęć ta wywołana bywa zarówno samym faktem wzrostu gęstości zaludnienia na danym obszarze, jak też pojawieniem się dużej liczby ludzi mówiących obcymi językami. Bywa też odczuwana jako swoisty rodzaj dyskryminacji ludności miejscowej.

Postawy wobec turystów podlegają jednak przemianom. Interesująco pisze o tym Nettekoven: „Kompleks niższości (...) zmniejsza się po pewnym okresie świadczenia usług turystom, od momentu gdy (ludność miejscowa) zaczyna postrzegać słabości ludzkie i brak zabezpieczenia u turystów. To odkrycie stanowi zbawczy punkt wyjścia do wyzwolenia się od mitu obcokrajowca. Prawie nie ograniczona admiracja zostaje zneutralizowana i podejmowane są wysiłki, aby zacząć czerpać korzyści osobiste z tych odkrytych słabostek... (Nettekoven 1973).

Marc Boyer twierdzi, że skutki turystyki zaznaczają się także w dziedzinie politycznej, przyczynia się ona zwłaszcza do liberalizacji stosunków społecznych, do zbliżenia ludzi o odmiennych kulturach, do dyfuzji „wyższych wzorów” życia politycznego, oraz powoduje często zastąpienie władzy lokalnej przedstawicielami władzy pochodzącymi „z zewnątrz”.

Marie Francoise Lanfant dostrzega - jako konsekwencję turystyki - rozwój bardziej racjonalistycznego sposobu myślenia, regresję praktyk religijnych i zabobonnych, wzrastającą autonomię młodzieży w stosunku do starszych, równouprawnienie płci, a także rodzenie się nowej postawy w stosunku do czasu i pieniędzy (Lanfant 1975).

PRZEMIANY KULTURY ZBIOROWOŚCI

Przemian tych nie da się ściśle oddzielić od przemian w funkcjonowaniu instytucji społecznych i w postawach oraz zachowaniach ludności. Są to przecież także elementy kultury. Dlatego nie uda się uniknąć w tym punkcie pewnych powtórzeń.

W miejscowościach turystycznych obserwuje się często intensywny rozwój kultury regionalnej. Pielęgnuje się folklor, rozwija sztukę ludową, zwłaszcza rzemiosło artystyczne, tworzy się skanseny, muzea regionalne, pielęgnuje język. M. Boyer, rozpatrując przypadek Francji, pisze nawet: „Nie istnieje dotychczas cenne odkrycie zainteresowania regionem, którego nie zawdzięczano by turystyce; wieśniacy zaczynają kochać swoją ziemię, chcą ją lepiej poznać” (Boyer 1972).

Równocześnie jednak zachodzą w miejscowości turystycznej przemiany idące w kierunku jej urbanizacji. Nie wchodzę tu konsekwentnie w analizę ekonomiczną - wspomnieć jednak trzeba o przekształceniach w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego, o rozwoju inwestycji i usług. Wspomnieć też trzeba o wzbogaceniu się języka. Zwraca na to uwagę m. in. cytowany już Salutiano del Campo, opisując przemiany zachodzące w Hiszpanii.

W miejscowościach, dla których funkcja turystyczna jest funkcją podstawową, a zwłaszcza w miejscowościach o długim bądź całorocznym sezonie turystycznym, cała prawie gospodarka przekształca się w kierunku jak najlepszej realizacji tej funkcji. Przy tej okazji oczywiście także ludność miejscowa zaczyna korzystać z podwyższonego standardu życia i z urządzeń kulturalnych i rekreacyjnych.

Warto jednak zasygnalizować równocześnie takie przemiany w dziedzinie kultury, które zaliczyć należy do bardzo niepokojących, a w wielu przypadkach zdecydowanie szkodliwych dla kraju czy regionu odwiedzanego przez turystów. W miejscowościach turystycznych zakłócony zostaje normalny rytm życia. Dojazdy do pracy w sezonie stają się trudne. Podobnie zakup żywności.

Kultura regionalna, o której rozwoju wspomnieliśmy wyżej, staje się bardzo szybko kulturą sztuczną, skomercjalizowaną - traci swoje autentyczne wartości. Mnoży się produkcja kiczu. Architektura zatraca cechy regionalne - wielkie nowoczesne hotele powstają wszędzie w tym samym stylu. Zespoły artystyczne mają coraz mniej wspólnego z autentycznym folklorem.

Najwięcej drastycznych przykładów z tej dziedziny przytoczyć można z krajów rozwijających się. Słynne tańce ludowe na wyspie Bali tracą swój autentyczny charakter z chwilą, gdy stają się atrakcją dla turystów.

W niektórych krajach środkowej Afryki, tradycyjne obiekty kultu religijnego, sanktuaria, stając się atrakcją dla turystów, zatracają charakter sakralny. W tychże krajach płaci się ludności za pozowanie do zdjęć nago lub półnago. Zdjęcia ukazują się następnie na czołowych stronach popularnych magazynów ilustrowanych w krajach zachodnich.

Pomimo licznych i niezaprzeczalnych wartości przyrody, czy wartości kultury danego kraju, buduje się w nim kasyna gry i nocne kabarety dla turystów. Wychodzi się z założenia, że turysta nie może się nudzić. Turysta płaci, więc wymaga, wobec tego trzeba zaspokoić jego potrzeby.

Trudność polega na tym, że jeśli nawet rządy państw zdają sobie sprawę z ujemnych konsekwencji społeczno-kulturowych tego rodzaju polityki, to związane są umowami, narzucającymi im zarówno określony program, jak określone inwestycje i usługi dla turystów. A ponieważ dochody z turystyki są istotnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego, wobec tego i tutaj zysk odgrywa rolę decydującą. Wkracza więc znów bezwzględna dominacja czynnika ekonomicznego. Dlatego też bardziej światli przedstawiciele organizacji turystycznych krajów rozwijających się są świadomi tego, że kraj ich odnosi korzyści ekonomiczne z rozwoju turystyki przyjazdowej, ale równocześnie ponosi ogromne straty kulturowe, aż do zaniku kultury rodzimej włącznie.

Absurd dochodzi do szczytu wtedy, gdy turysta udaje się do jakiegoś kraju czy miejscowości dlatego, że istnieje tam znane w całym świecie kasyno gry. Przypomina to opinie tych, dla których Paryż identyfikuje się z pl. Pigalle.

Zakończmy ten rozdział przytoczeniem artykułu z francuskiego „L'Express”. Czytamy tam: Burzliwy rozwój turystyki wakacyjnej w Hiszpanii spowodował także pewne drażniące niedogodności. Pod koniec sezonu letniego 1973 r. prasa hiszpańska była pełna lamentów: Na Costa del Sol je się obiady tylko w godzinach narzuconych przez cudzoziemców: między godziną 12 a 13. Nigdy zaś po hiszpańsku: o 14 - narzeka pewna rodzina w gazecie „Cambio”. - Gdy udajecie się na kawę w miejscowości Benidorm, odpowiadają wam po angielsku lub po niemiecku - grzmi czytelnik YA. Posługaczki w jednym z hoteli musiały się wynosić ze swego pokoju o drugiej nad ranem, by oddać łóżka spóźnionym turystom. Poszły spać na plażę - pisze „Triumfo”. Na Wyspach Kanaryjskich woda pitna stała się tak droga, że mogą ją pić tylko turyści. A kredyty przeznaczone na szkoły zostały przekazane na powiększenie plaży. Odkryliśmy, że cud turystyczny w Hiszpanii nie jest cudem hiszpańskim” - podsumowuje ekonomista Carlos Zahias.

A szok jest jeszcze poważniejszy w Afryce północnej. Tunezyjczycy zaczynają się zastanawiać, czy turystyka jest istotnie działalnością dobroczynną. Niektórzy ekonomiści sądzą, iż połowa dewiz, pozostawionych w kraju przez wakacyjnych turystów wraca do ich krajów. Wyposażenie hoteli tunezyjskich jest w istocie w przeważającej większości zakupywane za granicą. Tunezja subwencjonowałaby więc tą drogą pośrednio swych europejskich gości.

Ponadto turyści pozostawiaj ą ślady nie do zatarcia. Tradycyjne potrawy narodowe musiały ustąpić miejsca hamburgerom i kapuście. W Nebeul powstała ostatnio wytwórnia parówek. Orkiestry pop przewyższają już ilościowo tradycyjne zespoły folklorystyczne. W Skanses pewien fabrykant mebli, w stylu szwedzkim dorobił się fortuny.

„W Zarzis - opowiada wydawca »Nabid Khelil« - przybycie Niemców zamieniło dumnych mieszkańców Południa w żebraków. Restauracyjni pikolakowie, przybyli do miasta ze swych wiosek, odkrywają nagle pieniądze, bikini i whisky. Już się z tego kręgu nie wydostaną”.

W drugim końcu Maghrebu - w Marakeszu - „Klub Śródziemnomorski”, usytuowany w samym sercu starego miasta, musi być nieustannie chroniony przez goryli. „Nie ma już wstydu w tym kraju - powiada ze smutkiem w głosie stara Tunezyjka do swego syna, który został przedstawicielem Neckermanna na Tunezję.

Turystyka nie wie, co to żenada, a niekiedy bywa bezlitosna. Pokonała flamenco i berberyjską dumę. W Dahomeju ciekawscy turyści usiłują przeniknąć tajniki kultu vaudou, w Nigerii ruszają na poszukiwanie niebieskich ludzi, wzdłuż rzeki Kongo podążają tropem Stanleya, a śladów dra Schweitzera poszukują na jeziorach Lambarem.

Już 20 lat temu w Paryżu zebrali się eksperci dwunastu krajów Czarnej Afryki. Spotkanie odbyło się z inicjatywy Wspólnoty Europejskiej. Manifestowali swój niepokój wobec możliwej „profanacji afrykańskiej tradycji”.

Ryzyko istnieje. Lecz turystyka jest także szansą. Pod warunkiem, iż uda się ją kontrolować i uniknąć jej rozlania się szeroką falą na całe kraje. Młode kraje muszą się poważnie zastanowić nad hiszpańskimi doświadczeniami”.

Przedstawione w tym rozdziale rozważania można ująć w postaci następującego schematu.

Schemat nr 7. Korzystne i szkodliwe przemiany społeczno-kulturowe w zbiorowości odwiedzanej

W dziedzinie	korzystne	szkodliwe
1. Struktury społecznej	Wzrost zatrudnienia Różnicowanie się struktury społecznej Wzrost dochodów i wykształcenia Większa możliwość awansu społecznego	Polaryzacja ludności Uzyskiwanie dochodów bez kwalifikacji i wykształcenia
2. Instytucji społecznych	Modernizacja rodziny Przemiany kontroli społecznej	Dezintegracja rodziny
3. Postaw i zachowań	Wzrost postaw tolerancji Rozszerzenie horyzontów myślenia Zmiana postaw etnicznych	Rozwój postaw konsumpcyjnych Patologia społeczna: prostytucja, alkoholizm, narkomania, przestępczość
4. Kultury	Rozwój kultury regionalnej Zagospodarowanie przestrzenne Rozwój ekonomiczny i techniczny Ochrona środowiska naturalnego	Komercjalizacja kultury Zanik kultury rodzimej Niszczenie środowiska naturalnego i środowiska kulturalnego

4.6. Przemiany w miejscowości emisyjnej

Co się zmienia w życiu społecznym miasta, regionu czy kraju, z którego wyjeżdża coraz większa liczba turystów? Co się przez to zmienia w życiu osób, które same nie uprawiają turystyki, same nie wyjeżdżają? Słowem, jaki pośredni wpływ ma turystyka wyjazdowa na życie społeczne mieszkańców, którzy w tych wyjazdach nie uczestniczą.

Wydaje się, że najważniejsze zmiany wynikające z turystyki wyjazdowej podzielić można na trzy kategorie: rozwój dotychczasowych i powstawanie nowych instytucji społecznych, rozwój niektórych procesów społecznych, przemiany w systemie wartości i zachowaniu się ludzi.

ROZWÓJ DOTYCHCZASOWYCH I POWSTAWANIE
NOWYCH INSTYTUCJI SPOŁECZNYCH

W mieście, regionie czy kraju, z którego rekrutują się turyści, rozwijać się muszą rozmaite instytucje obsługi wyjeżdżających. Rozwijają się (lub powstają) biura obsługi turystów, instytucje związane z transportem, z wymianą pieniędzy, instytucje handlowe, instytucje reklamy, propagujące miejscowości czy kraje, do których warto wyjeżdżać, propagujące określone środki transportu, sprzęt turystyczny itp. Rozwija się przemysł turystyczny, powstają przedsiębiorstwa produkujące odzież, sprzęt turystyczny, środki transportu itd.

Z socjologicznego punktu widzenia ważny jest nie tylko rozwój instytucji typu formalnego, różnych biur, urzędów, fabryk, sklepów. Ważny jest także rozwój niektórych instytucji typu nieformalnego, czasem nielegalnych z prawnego punktu widzenia. Na skutek zwiększonej podaży towarów pochodzenia zagranicznego powstaje często nielegalny handel tymi towarami i walutą.

ROZWÓJ NIEKTÓRYCH PROCESÓW SPOŁECZNYCH

Turystyka wyjazdowa przyczynia się także do rozwoju określonych procesów społecznych w mieście, regionie lub kraju, z którego rekrutują się turyści.

Jednym z tych procesów jest proces integracji społecznej - zwłaszcza w przypadku turystyki zagranicznej - z tzw. „szerokim światem”. Mieszkańcy określonego miasta czy kraju, poznawali dotychczas świat za pośrednictwem lekcji geografii, a następnie radia, prasy, książek, kina, czy telewizji. Od czasu kiedy coraz większa liczba osób zaczęła wyjeżdżać za granicę, nawet ci, którzy jeszcze nie wyjeżdżali, uzyskali nowe źródło kontaktu ze światem. Turyści powracający, członkowie rodziny, przyjaciele, koledzy przynoszą bezpośrednio informacje z „szerokiego świata”, opowiadają o tym, co widzieli na „własne oczy”. Opowiadając rozmowach z ludźmi, o dziełach sztuki, o różnych zwyczajach odwiedzanych narodów. Ich relacje mają tym większe znaczenie, że stanowią niejako świadectwo naocznych świadków. Te, tak odległe dotychczas kraje, stają się bliższe, bardziej zrozumiałe, lepiej znane.

Turyści przywożą różne przedmioty, które jeszcze bardziej przybliżają mieszkańcom kulturę dalekich krajów. Turyści korespondują z tymi, których odwiedzali, zapraszają ich do siebie. Kontakt osobisty zacieśnia się, proces integracji rozwija się.

Pozwólmy tu sobie na małą dygresję. Proces integracji społecznej z innymi narodami, z przedstawicielami innych kultur, dokonujący się za pośrednictwem turystyki jest związany ściśle z szerszym procesem, opisywanym często w dziełach z socjologii miasta. Ten szerszy proces - to odrywanie się więzi społecznej od bliskości przestrzennej. Człowiek współczesny nie jest już „skazany” -jak jego przodkowie - na utrzymywanie bliskich kontaktów społecznych przede wszystkim lub prawie wyłącznie z tymi, którzy mieszkają w pobliżu. Bliskość fizycznej przestrzeni nie musi powodować bliskości społecznej. Często zdarza się, że w wielkim mieście np. utrzymujemy częste kontakty z osobami mieszkającymi daleko od nas, a nie utrzymujemy żadnych stosunków społecznych z sąsiadami. W tym procesie turystyka odgrywa istotną rolę.

Drugim istotnym procesem społecznym stanowiącym konsekwencję rozwoju turystyki jest rozwój kultury, podnoszenie się poziomu kultury ludności kraju, regionu czy miasta, z którego wyjeżdżają turyści.

Turyści powracający przekazują informacje o kulturze odwiedzanych krajów, o zwyczajach i obyczajach tam panujących, o dziełach sztuki i pięknie przyrody. Przekazują te informacje bezpośrednio poprzez słowo pisane lub mówione, przekazują je także pośrednio poprzez swoje zachowanie, zmiany w swoim ubiorze, w urządzaniu własnych mieszkań, rodzajach i sposobach spożywania posiłków, itd. Wszystkie te informacje przyczyniają się do rozszerzenia horyzontów także tych mieszkańców, którzy sami jeszcze nie wyjeżdżali.

Ale skutki społeczne turystyki wyjazdowej mogą być także, mówiąc w sposób nieco uproszczony, „negatywne”. Następuje bowiem proces, z którym się często spotykamy - swoista polaryzacja ludności, jej podział na tych, którzy wyjeżdżają, i tych którzy nie wyjeżdżają. Pomiędzy tymi dwoma kategoriami ludności powstaje czasem swoisty konflikt. Ci, którzy jeszcze nie wyjechali, albo nie mają nadziei na wyjazd, zazdroszczą wyjeżdżającym. Z kolei osoby, które wyjeżdżały (zwłaszcza te, które wyjeżdżają często) patrzą z „góry” na tych, którzy nie znają innych krajów. Konflikt ten dotyczy przede wszystkim turystyki zagranicznej i występuje głównie w pierwszym okresie rozwoju turystyki wyjazdowej, kiedy wyjeżdżających jest jeszcze niewielu i pozostali traktują ich jako grupę szczególnie uprzywilejowaną.

PRZEMIANY W SYSTEMIE WARTOŚCI I ZACHOWANIA SIĘ LUDZI

Omawiany proces rozwoju kultury ludności miejscowej związany jest ze zmianami, jakie zachodzą pod wpływem turystyki w systemie wartości i w zachowaniu się ludności miejscowej.

Pod wpływem informacji przywożonych przez turystów następuje często u ludności miejscowej zmiana w dotychczas obowiązującym systemie wartości, zmiany w zwyczajach (czy obyczajach), zmiany w uznawanych dotychczas stereotypach zachowań, itp. Zmiany te dotyczą oczywiście przede wszystkim zewnętrznych form zachowania. Najlepiej dostrzec to można na przykładzie mody, w dziedzinie ubioru. Z czasem jednak zmiany dotyczyć mogą także sfery światopoglądowej i moralnej.

Rozdział V

TURYSTYKA A WYCHOWANIE

5.1. Kształtowanie człowieka przez turystykę

Na początku rozważań o wpływie turystyki na wychowanie chciałbym wyjaśnić, w jakim znaczeniu używam w tej pracy pojęcia „wychowanie”. Otóż, przez wychowanie rozumiem „całokształt oddziaływań społeczno-kulturowych, grupowych i jednostkowych, bezpośrednich i pośrednich, formalnych i nieformalnych, zamierzonych i niezamierzonych, powodujących względnie trwałą zmianę w osobowości jednostki w kierunku jej socjalizacji. Socjalizacja zaś to proces zmian, zachodzących w jednostce pod wpływem środowiska społeczno-kulturowego, polegający na rozwoju osobowości w kierunku społecznie pożądanym - nabywaniu umiejętności, przejmowaniu wartości norm i wzorów kulturowych, ich internalizacji i organizowaniu w określony system wewnętrzny wyznaczający zachowanie człowieka”.

Proces socjalizacji, jako proces zmian zachodzących w osobowości, interesuje głównie psychologa i psychologa społecznego. Natomiast proces wychowania powinien być przede wszystkim domeną badań socjologicznych. Socjologa interesują bowiem te interakcje społeczno-kulturowe, które prowadzą do socjalizacji. Dodajmy, że wchodzą tu w grę nie tylko oddziaływania świadomie i celowo wychowawcze. Socjologa wychowania interesują przede wszystkim rzeczywiste skutki wychowania, rozumiane jako kształtowanie różnych typów osobowości, a także skutki socjalizacji dla przemian społecznych.

Wychowawcze skutki turystyki dotyczą zarówno samych turystów, jak też ludności terenów odwiedzanych przez turystów. Omówimy oba te aspekty, chociaż większy nacisk położymy na oddziaływanie wychowawcze turystyki w odniesieniu do turystów.

Rozważmy po kolei:

• założone cele wychowania przez turystykę;

• funkcję rzeczywistą (tę „pozytywną”, z wychowawczego punktu widzenia) czyli eufunkcję, oraz „negatywną” (antywychowawczą) czyli dysfunkcję;

• czynniki determinujące wychowawcze efekty turystyki.

CELE WYCHOWANIA PRZEZ TURYSTYKĘ

Jaki jest cel turystyki z wychowawczego punktu widzenia? H. Piętka powiada, że tym celem jest „poznanie obcej zbiorowości i jej zrozumienie:

• poprzez wzajemne poznawanie się - zbliżenie się do siebie obcych środowisk,

• poprzez zbliżenie się do siebie obcych ludzi - wyrabianie postawy życzliwej, przyjaznej, a nawet serdecznej,

• rozbudzanie i umacnianie dążenia do pokoju” (Piętka 1957: 17).

Dlatego bardzo słusznie mówi się, że turystyka powinna być „paszportem do pokoju”.

Wartości turystyki doceniano znacznie wcześniej, zanim jeszcze rozwinęła się turystyka współczesna. Leży to w naturze ludzkiej lub jest jakimś jej obłędem, że widok miejsc związanych z obecnością wybitnych ludzi bardziej nas porusza niż opowieści o ich czynach, lub lektura ich dzieł. I ja czuję teraz wzruszenie na myśl o tym, że Platon prowadził tutaj swoje dyskusje filozoficzne. Również i pobliski ogród nie tylko mi go przypomina, lecz wskrzesza go niemal przed moimi oczami. Taka tkwi moc w zwiedzanych miejscowościach - mówił jeden z przyjaciół Cicerona (Schnayder 1959).

A Michel Montaigne cenił podróże, gdyż można „w nich sobie przyswoić głównie charaktery narodów i ich obyczaje i (aby) pocierać jakoby i szlifować własną mózgownicę o cudzą”.

Podobnie Descartes wskazywał na podróże jako czynnik kształcący umysł. Stwierdzał jednak, że powinny być umiarkowane, gdyż „kiedy się obraca zbyt wiele czasu na podróżowanie, człowiek staje się wreszcie obcy w swoim kraju”. Znaczenie wyjazdów w szerszy świat podkreślał też Jon Locke. Jego zdaniem wiedza zdobywana w czasie wyjazdów powinna uzupełniać wiedzę szkolną (Wojciechowski 1966).

Doceniał turystykę również Jan Amos Komeński, gdy pisał: A gdym się tak w sobie myślami trapił, do tego przyszedłem przekonania, że najlepiej zrobię, gdy się najprzód wszystkim sprawom tego świata, jakie są pod słońcem, dokładnie przypatrzę, jedne z drugimi rozumnie porównam, a potem dopiero takie wybiorę sobie powołanie, w którym bym spokojnie prowadząc życie wszystkie swoje sprawy do porządku przywiódł. I dalej:

Przeto masz zamiar podróżować za granicę: Nie pójdziesz tak jakby do drugiego kraju (cały świat jest ojczyzną dla mędrca), lecz jakoby do szkoły, o której Bóg chciał, żeby była wspólna; tak jedni dla drugich jesteśmy jakby teatrem, zmieniwszy punkt widzenia nawzajem siebie uczymy. I jeszcze:

Wycieczki należy rozpoczynać od ziemi ojczystej: to jest najpierw wszystko w kraju należy zobaczyć: w ten sposób czynią ptaki próbując lotu..., i aby krety w kraju nie usiłowały być gdzie indziej orłami (Turos 1969: 29-30).

W dobie masowego rozwoju turystyki jej znaczenie wychowawcze doceni a się coraz wyraźniej. Tury styka ma bowiem w wszechstronne możliwości oddziaływania na rozwój osobowości człowieka.

W odniesieniu do fizycznego rozwoju człowieka turystyka stwarza możliwości zapobiegania chorobom, ma więc znaczenie profilaktyczne, stwarza możliwości potęgowania zdrowia i regeneracji sił. Może uwalniać od fizycznego i psychicznego zmęczenia. Stwarza możliwości wysiłku fizycznego. Zaspokaja więc, a raczej powinna zaspokajać, potrzebę wypoczynku fizycznego, potrzebę oddychania świeżym powietrzem, potrzebę ruchu i wysiłku fizycznego.

W odniesieniu do rozwoju psycho-społecznego, turystyka stwarza możliwość zaspokajania jednej z podstawowych potrzeb człowieka, jaką jest potrzeba poznawcza. Poznanie to dotyczyć może zarówno świata przyrody, jak świata dzieł ludzkich i świata społecznych stosunków.

Turystyka stwarza następnie możliwości zaspokajania drugiej podstawowej potrzeby człowieka: potrzeby osobistych kontaktów, osobistych styczności. W zurbanizowanym, zdepersonalizowanym świecie współczesnym, turystyka spełnia szczególnie istotną rolę, ponieważ - w przeciwieństwie do środków masowego przekazu - opiera się właśnie na kontaktach osobistych.

Kolejna z fundamentalnych ludzkich psycho-fizycznych potrzeb, którą można zaspokajać poprzez uprawianie turystyki, to potrzeba wolności, potrzeba dokonywania wyboru. Turystyka daje poczucie wyzwolenia. Stwarza złudzenie niezależności - na jakiś czas przynajmniej - od niektórych norm współżycia społecznego.

Następna ważna ludzka potrzeba - to potrzeba nowości, nowych doświadczeń. Jak pisze Rene Dubos: jeżeli człowiek nie ma się stać robotem, żadna formułka nie będzie mu mogła nigdy na stałe zapewnić zdrowia i szczęścia na wzór zadowolonej krowy, ani też nie osiągną społeczeństwa struktury mogącej trwać przez tysiąclecia. Tak długo, jak długo ludzkość będzie się składała z niezależnych jednostek obdarzonych wolną wolą, nie będzie mogło istnieć żadne społeczne status quo. Człowiek będzie stwarzał nowe potrzeby, a to będzie rodziło nowe problemy, wymagające coraz to nowych rozwiązań. Życie ludzkie składa się z przygód, a nie ma przygód bez walk i niebezpieczeństw (Dubos 1962, s. 248). Potrzeba nowych doświadczeń związana jest bezpośrednio z procesem tworzenia ludzkiej kultury, a turystyka stwarza właśnie szanse nowych doświadczeń, nowych przeżyć.

I wreszcie potrzeba twórczości, twórczej pracy, twórczego działania. Otóż i w tej dziedzinie turystyka ma dużą rolę do spełnienia. Poprzez zainteresowanie, pokonywanie trudności, ryzyko - stanowić może bodziec do twórczej pracy. Jak pisze K. Wojciechowski: „Zdziwienie, zainteresowanie, wątpienie, porównywanie, zachwyt czy protest, sprzyja rewizji naszej kultury, pobudza do twórczości” (Wojciechowski 1966: 241). Takie są możliwości wychowawczego oddziaływania turystyki. Możliwości te, niestety, nie zawsze są wykorzystywane. Rzeczywiste funkcje wychowawcze turystyki nie zawsze i nie wszędzie są realizowane. Co więcej, trzeba przyznać, że czasem turystyka pełni anty wychowawczą funkcję, co będzie przedmiotem naszych rozważań w dalszej części pracy.

5.2. Wychowawcze funkcje turystyki

Zaraz na początku raz jeszcze trzeba uczynić zastrzeżenie, że w rozważaniach dotyczących wychowawczych skutków turystyki, zarówno tych pozytywnych (eufunkcji), jak i negatywnych (dysfunkcji) - z konieczności - musimy dokonać pewnych uogólnień. Musimy pamiętać, że opisane przez nas prawidłowości nie dotyczą wszystkich turystów oraz wszystkich mieszkańców terenów przez nich odwiedzanych.

5.2.1. Eufunkcje turystyki wobec turystów i gospodarzy

EUFUNKCJE W ODNIESIENIU DO TURYSTÓW

Mówiąc o eufunkcjach, czyli pozytywnych funkcjach turystyki, ogólnie przyjąć można, że turystyka:

• jest środkiem poznania rzeczywistości;

• kształtuje określone postawy wobec rzeczywistości;

• jest środkiem kształtowania uczuć;

• stwarza możliwość działania twórczego;

• przyczynia się do potęgowania zdrowia;

• może być czynnikiem resocjalizacji.

Uprawiając turystykę wchodzimy w bezpośredni, osobisty kontakt bądź z przyrodą, bądź z kulturą (zarówno z kulturą epok minionych, jak z kulturą współczesną), bądź z życiem społecznym, z ludnością odwiedzanych terenów. Szczególna wartość tego sposobu poznawania polega na tym właśnie, że dokonuje się bezpośrednio, a nie za pośrednictwem książek, czasopism, filmu, telewizji czy radia. Zdajemy sobie wszyscy z tego sprawę, że kontakt osobisty jest czymś jakościowo odmiennym od kontaktu pośredniego, technicznie nawet najlepiej rozwiązanego. Na przykład zaprezentowany na ścianie pokoju wspaniały obraz morza wykonany techniką holograficzną (a więc niejako trójwymiarową) nadawany z magnetofonu szum morskich fal i głosy ptaków, rozpylony w powietrzu zapach morskiej roślinności, nie będzie się równać rzeczywistemu przebywaniu na nadmorskiej plaży. Podobnie osobisty kontakt z obrazem w muzeum to nie to samo, co nawet najdoskonalsza kopia zawieszona w mieszkaniu. Również osobisty kontakt z ludźmi ma zupełnie inne znaczenie niż rozmowa przez wideotelefon. Jest rzeczą charakterystyczną, że nawet ludzie dysponujący z racji zajmowanego stanowiska najbardziej obiektywnymi informacjami kształtują nieraz swój uczuciowy stosunek do poszczególnych narodów na tej podstawie, że kiedyś przebywali w danym kraju czy też znali osobiście przedstawicieli danego narodu. Przypomnieć tu można chociażby wypowiedzi takich osobistości, jak de Gaulle, czy Jan XXIII. Dlatego też tradycją turystyki polskiej jest łączenie jej z krajoznawstwem. Szczególnie dobre wyniki daje łączenie niektórych lekcji szkolnych, np. geografii czy historii, z wyjazdem turystycznym.

Poznawanie świata poprzez turystykę jest więc pierwszoplanowym elementem wychowawczej funkcji turystyki, zwłaszcza w odniesieniu do turystyki młodzieży, i to zarówno w odniesieniu do turystyki zagranicznej, jak i krajowej. Trzeba podkreślić, że w wielu przypadkach jest ono realizowane.

Przez uprawianie turystyki kształtują się też określone postawy turystów wobec różnych sfer rzeczywistości. Kształtują się - najszerzej pojęte - postawy altruistyczne, postawy życzliwości, sympatii, często przyjaźni wobec ludności odwiedzanych terenów, a także współuczestników wyjazdów. Dotyczy to znów zarówno turystyki zagranicznej, jak krajowej. W przypadku turystyki zagranicznej szczególną rolę odgrywa tu zetknięcie kultur”, poznanie ludzi o odmiennych zwyczajach i obyczajach, odmiennych systemach wartości, odmiennych tradycjach. Odkrywa się wtedy kapitalne różnice pomiędzy ludźmi, ale także odkrywa się, że pod tymi zewnętrznymi różnicami istnieje wiele cech, wiele postaw wspólnych, że można się doskonale porozumieć, że możliwe jest współdziałanie. Pod tym względem niezapomnianych przeżyć dostarczają np. międzynarodowe obozy studenckie, doskonale wie o tym każdy, kto brał w nich udział.

W konsekwencji następuje proces integracji, zbliżenia się, współpracy, proces odpowiadający dziś tak bardzo rozbudzonym w tej dziedzinie potrzebom ludzi młodych. Podejmowane w różnych krajach, często ze zmiennym powodzeniem, próby tworzenia różnych wspólnot młodzieżowych są najlepszym dowodem istnienia tych potrzeb.

W przypadku turystyki krajowej możemy mówić o kształtowaniu się świadomości narodowej, o kształtowaniu się postawy patriotycznej jako konsekwencji krajoznawstwa.

Podkreślić tu należy wagę integracyjną wspólnych przeżyć. Jest to zagadnienie w psychologii od dawna znane. Wspólna udana wycieczka, wspólnie spędzone udane wakacje czy obóz, stwarzają nieraz pomiędzy ludźmi bardzo silne więzy. Dlatego charakterystycznym zjawiskiem dzisiejszych czasów jest to, że grupa rówieśnicza tworzy się nie tylko na terenie podwórka, ulicy, szkoły czy domu kultury, ale coraz częściej powstaje ona przy okazji „wypadu” turystycznego, wycieczki, kolonii, obozu, i że trwałość tak powstałych grup jest stosunkowo silna.

Szczególną rolę pełni tu ze zrozumiałych względów turystyka kwalifikowana. Tak więc obóz taternicki czy rejs jachtem, stwarzają szczególnie silne więzy ze względu na wspólne pokonywanie trudności, wspólnie przeżywane niebezpieczeństwa, wspólnie zdobywane osiągnięcia.

Proces integracji ma zarówno charakter nieformalny (czasem właśnie polega na powstawaniu bardzo osobistych, bliskich więzów przyjaźni), jak i formalny - wyraża się w powstawaniu klubów, zrzeszeń i organizacji turystycznych.

Turystyka może też przyczynić się do lepszej integracji członków rodziny. Bowiem rodzina wyjeżdżająca razem (np. na weekendy czy wakacje) ma szanse obserwowania się nawzajem poza codziennym środowiskiem swego życia, ma szansę wspólnej zabawy i wspólnych przeżyć.

Mówiąc o procesie integracji warto zwrócić uwagę na jedno jeszcze bardzo interesujące zjawisko, opisane m. in. w czasie seminaryjnych dyskusji w Turynie przez jednego z uczestników, A. Q. Iacono. W czasie wakacji powstaje jak gdyby nowy system zależności społecznych, następuje jak gdyby odwrócenie „piramidy społecznej”. W codziennym życiu na szczycie tej piramidy znajdują się dyrektorzy, prezesi, profesorowie i tak dalej. W czasie wakacji spędzanych nieraz wspólnie z ludźmi od siebie zależnymi, stanowisko, władza przestaje się liczyć. Ważne są natomiast innego typu kwalifikacje.

Prestiż zdobywa ten, kto najlepiej chodzi po górach, kto najlepiej pływa, prowadzi samochód, gra w piłkę. Ten kto w życiu codziennym znajduje się na samym dole piramidy społecznej, może znaleźć się blisko szczytu. Ta czasowa zmiana systemu zależności - ze względu właśnie na nieformalne więzi powstałe w okresie wakacji - nie traci zresztą tak zupełnie znaczenia nawet po powrocie do codziennego rytmu życia.

Jak już mówiliśmy, jedną z istotnych konsekwencji uprawiania turystyki jest nawiązywanie kontaktów z ludnością odwiedzaną, proces integracji turystów z populacją odwiedzaną, Turystyka ma szanse zaspokajania jednej z najistotniejszych potrzeb człowieka: potrzeby kontaktów osobistych, potrzeby tak często niezaspokajanej (lub w niedostatecznym stopniu zaspokajanej) w warunkach cywilizacji zurbanizowanej.

Uprawianie turystyki kształtuje postawę aktywną, uczy pokonywania trudności, usuwa obawy przed wysiłkiem, kształtuje postawy odwagi, hartu, a także solidarności w wysiłku.

Następnym bardzo ważnym elementem wychowawczej funkcji turystyki jest kształtowanie zdolności do adaptacji w nowych warunkach i sytuacjach, przyzwyczajanie do zmiany. Jest sprawą powszechnie wiadomą, że w wychowaniu współczesnego człowieka ta cecha staje się coraz bardziej istotna. Znacznie bowiem częściej niż nasi przodkowie zmieniamy obecnie miejsce zamieszkania, miejsce pracy, miejsce czasowego pobytu. Znacznie częściej musimy się w ciągu życia przystosowywać do nowego otoczenia, do nowego środowiska ludzkiego, do pełnienia nowych ról społecznych. Ta konieczność rodzi wielorakie stresy. Stąd kształtowanie zdolności do przyzwyczajania się do zmian, do szybkiej adaptacji w nowych warunkach, jest dziś tak istotne. I to właśnie zadanie turystyka spełnia, gdyż, jak z samej definicji turystyki wynika, wyjazd turystyczny oznacza z reguły zmianę środowiska i rytmu życia.

Charakteryzując współczesną cywilizację stale mówi się, że jedną z jej cech jest pośpiech; człowiek współczesny zawsze się spieszy. Turystyka z jednej strony niejako wzmaga ten pośpiech, umożliwiając bardzo szybkie przenoszenie się z miejsca na miejsce, szybkie pokonywanie dużych odległości. Z drugiej jednak strony turystyka stwarza możliwości większej koncentracji w poznawaniu i przeżywaniu różnych wartości. Jeżeli mniej czasu poświęcamy na podróż, więcej możemy poświęcić na zwiedzanie czy odpoczynek. Oczywiście pod warunkiem, że zechcemy i potrafimy tak zorganizować czas, aby nie oglądać jak najwięcej, tylko aby jak najgłębiej przeżywać to, z czym nawiązujemy osobisty kontakt. Stare przysłowie powiada: „spiesz się powoli”. W epoce Jumbo-Jetów powiedzenie to zyskuje nową treść. Człowiek współczesny powinien spieszyć się tylko „zewnętrznie”, powinien mieć umiejętność szybkiego przenoszenia się na znaczne odległości, ale po to, aby w nowym miejscu mieć więcej czasu na kontemplację w szerokim tego słowa znaczeniu. Te szanse stwarza, moim zdaniem, turystyka. I właśnie sprawą wychowania jest nauczyć ludzi korzystania z tych szans.

Turystyka jest środkiem kształtowania uczuć, kształtowania emocjonalnej warstwy naszej psychiki. Dostarcza nam niezapomnianych nieraz przeżyć. Wyjeżdża się nie tylko po to, aby za każdym razem poznawać coś nowego, ale także po to - jak już wspomniałem - aby raz jeszcze być w miejscach znanych, aby raz jeszcze przeżyć osobisty kontakt, czy to z przyrodą, czy z pięknem znanych obrazów, czy ze środowiskiem ludzkim. Turystyka uwrażliwia na piękno, turystyka uczy kochać. Wiadomo, że ci, co kochają, chcą być razem. Przez stwarzanie możliwości osobistego kontaktu, turystyka umożliwia kochanie przyrody, kultury, ludzi.

Chciałbym w tym miejscu zacytować za Władysławem Krygowskim opowiadanie Pawlikowskiego z czasu, gdy jako uczeń gimnazjalny szedł z Janotą, Świerżem, Asnykiem i swoim kolegą szkolnym Damskim, w towarzystwie Macieja Sieczki, na Krywań.

Leopold Swierz - wspomina Pawlikowski - wlókł się powoli, przygarbiony, oparty na lasce, ocierając pot z czoła. Być może dokuczała mu znana taternikom »choroba górska«, której podlegają nawet niektórzy górale. Przychodzi ona zwykle w drugim dniu wycieczki, a objawia się opadnięciem z sił, nudnością, czasem drganiem kończyn. Był to prawdziwy»zmęczony odpust«, jak mawiał Maciej Sieczka. Ja i mój kolega D. patrzyliśmy na to z politowaniem, ale w głębi duszy odzywała się w nas myśl - po co właściwie z takimi warunkami chodzić w góry. Wreszcie dowlókł się profesor do szczytu i usiadł. Patrzył długo w przestrzeń niezmierzoną, oblaną słońcem, a zmęczona twarz jego rozjaśniała się coraz bardziej. Rozjaśniała się jakby do stanu ekstazy. Staliśmy obaj koło niego zdumieni i wzruszeni, patrzyliśmy to na tę twarz, na której nigdy nie oczekiwaliśmy tego wyrazu, to biegliśmy za jego wzrokiem w przestrzeń, jak gdyby chcąc zobaczyć cud, który on widzi. Po długiej, długiej chwili wyszeptał: »Boże, jakiż ten świat piękny«, jak gdyby chcąc powrócić do rzeczywistości. Popatrzyliśmy z D. na siebie w milczeniu i jakby zawstydzeni. Byliśmy świadkami misterium... miałem uczucie, że posiadłem jego tajemnicę i że tajemnica ta tkwi gdzieś w nieskończonej przestrzeni i łączy nas niewidzialnym węzłem.

Turystyka stwarza możliwość działania twórczego, najczęściej w postaci konkretnych prac na rzecz ludności odwiedzanych terenów, bądź konkretnych dzieł wykonywanych w czasie wyjazdów.

Doświadczenia angielskie wykazują istnienie dużego zainteresowania ze strony młodzieży wyjazdami połączonymi z krótkotrwałą dobrowolną pracą na odwiedzanym terenie. Podobnie we Francji popularne są tzw. chantiers du travail, rodzaj dobrowolnych obozów, w trakcie których wykonuje się określone prace. Z wychowawczego punktu widzenia - moim zdaniem - tego typu turystyka jest szczególnie godna rozwijania.

Turystyka uczy działania także przez fakt wykonywania konkretnych obowiązków wynikających z podziału pracy w zespole udającym się na wycieczkę czy obóz, wynikających z konkretnej roli w tym zespole. Stwarza poza tym możliwość zdrowej rywalizacji. Turystyka kwalifikowana kształci określone umiejętności i nawyki.

Jest czynnikiem stymulującym pracę twórczą także w tym sensie, że odrywając nas na czas jakiś od codziennych zajęć, ułatwia powrót do nich z nowymi siłami.

Wszystko to sprawia, że w wielu przypadkach występuje realny związek pomiędzy czynnym uprawianiem turystyki a pracą twórczą.

Turystyka przyczynia się także do potęgowania zdrowia. Właśnie chęć utrzymania zdrowia jest dla wielu mieszkańców zurbanizowanych ośrodków jednym z podstawowych motywów turystycznego wyjazdu. Turystyka stwarza możliwość kontaktu z przyrodą, ze świeżym powietrzem, ze słońcem i wodą, stwarza możliwość ruchu, wysiłku fizycznego, zmiany codziennego rytmu życia - słowem, tego wszystkiego, co dla utrzymania i potęgowania zdrowia jest konieczne.

W wielu przypadkach turystyka może być czynnikiem resocjalizacji. Podejmowane próby oddziaływania na młodzież przestępczą przez wdrażanie jej do uprawiania turystyki dawały nieraz rezultaty pozytywne.

Coraz więcej instytucji realizuje swoje zadania poprzez turystykę.

Rodzina współczesna np. znacznie częściej niż dotychczas, spełnia funkcję wychowawczą także poza domem - w czasie wyjazdu, czy to wakacyjnego, czy weekendowego. Wyjazdy takie stwarzają odmienne od domowych sytuacje, pozwalają obserwować się wzajemnie członkom rodziny w innych układach, stwarzaj ą nieraz nowe możliwości oddziaływania. Grupy rówieśnicze tworzą się już nie tylko na podwórku czy w szkole, ale często także w czasie wycieczki czy wakacji. Przyjaźnie zawarte w czasie wakacji trwają nieraz bardzo długo. Szkoła - aczkolwiek bardzo powoli - poza wycieczkami rekreacyjnymi zaczyna wprowadzać również wyjazdy kształcące.

Przejdźmy teraz do „pozytywnych” efektów turystyki przyjazdowej.

EUFUNKCJE W ODNIESIENIU DO LUDNOŚCI TERENÓW
ODWIEDZANYCH PRZEZ TURYSTÓW

Wychowawcza funkcja turystyki nie ogranicza się tylko do rozwoju osobowości samych turystów. Niewątpliwie istnieje także oddziaływanie wychowawcze turystów na ludność, a zwłaszcza na młodzież zamieszkującą tereny odwiedzane. Sprowadza się ono przede wszystkim do trzech wymienianych już dziedzin: poznawania, kształtowania postaw oraz stwarzania możliwości działania twórczego.

Nawiązując do poprzednich rozważań na temat społecznych skutków rozwoju turystyki dla kraju, regionu czy miasta odwiedzanego przez turystów, dodać trzeba, że z wychowawczego punktu widzenia ważny jest fakt przemian, jakim podlegają poglądy i zainteresowania ludności pod wpływem turystów. Zetknięcie kultur, systemów wartości, wzorów zachowania powoduje nieraz u ludności miejscowej rozszerzenie horyzontów, zerwanie z „zaściankowością” w myśleniu, staje się źródłem wzbogacenia wiedzy o świecie, rozbudza zainteresowania. Ma więc duże znaczenie poznawcze.

Odwiedziny turystów powodują kształtowanie postaw większej życzliwości czy nawet przyjaźni, przekształcanie się nastawienia wrogiego w nastawienie przyjazne. Często wpływają na wzrost świadomości narodowej, większe poczucie solidarności z całym krajem czy ze światem. W konsekwencji powodują zwiększanie się postaw tolerancji wobec odmiennych poglądów czy zachowań. Wpływają więc na zmianę postaw. Rozwój turystyki przyjazdowej - jak to też sygnalizowaliśmy - powoduje powstawanie nowych zawodów, nowych dziedzin pracy w miejscowości odwiedzanej. W ten sposób można więc powiedzieć, że turystyka przyczynia się także do twórczości ludności miejscowej. Szczególnym przykładem, może tu być odkrywanie przez turystów wartości kultury regionalnej, a w konsekwencji rozwój np. rzemiosła artystycznego czy innych form sztuki regionalnej. Tak można by zarysować eufunkcję turystyki w odniesieniu do turystów oraz w odniesieniu do ludności odwiedzanej przez turystów. Niestety, funkcja turystyki nie zawsze jest eufunkcją. Bardzo często (nader jeszcze często) jest dysfunkcją.

Zastanówmy się więc obecnie nad tym, jak się ona przejawia zarówno w odniesieniu do turystów, jak i do ludności terenów odwiedzanych.

5.2.2. Dysfunkcje turystyki wobec turystów i gospodarzy

DYSFUNKCJE W ODNIESIENIU DO TURYSTÓW

Wyjazd turystyczny często ogranicza się jedynie do powierzchownego poznania rzeczywistości. O ile jeszcze osobliwości przyrody i kultury bywają dostrzegane, zwłaszcza w tym przypadku, gdy są wymieniane w przewodnikach, o tyle kontakt z ludźmi, z życiem społecznym mieszkańców terenów odwiedzanych jest minimalny, nieraz żaden, zwłaszcza w turystyce zagranicznej. Także w większości przewodników nie spotykamy informacji o codziennym życiu mieszkańców.

Program wielu wycieczek, zwłaszcza szkolnych, jest przeładowany. Zwiedza się zbyt wiele, nie ma więc możliwości obejrzenia niczego dokładnie, nie ma możliwości zastanowienia się, przeżycia tego, co się widzi. Dominującym odczuciem bywa często po prostu zmęczenie i niechęć do dalszego zwiedzania.

- To jest kościół Św. Aleksandra. To jest marmur. To jest plafon. To są obrazy. Wychodzimy. Wychodzimy.

- Idziemy.

Idziemy... Wsiadamy... Wysiadamy.

- To jest basen. Tu się kąpią. Idziemy.

Idziemy.

- Wsiadamy.

Wsiadamy.

- Jedziemy.

Jedziemy.

- Wysiadamy.

Wysiadamy.

- Idziemy.

- To jest muzeum archeologiczne.

Jest nam zupełnie wszystko jedno, czy to muzeum archeologiczne, czy wystawa suszonych ryb. Siadamy na bezcennych wykopaliskach i tępo patrzymy przed siebie.

- To są rzeźby. Idziemy.

Rozpowszechnianie się typu turysty voyeur - jak go nazywa M. Bassand - charakteryzującego się powierzchownością obserwacji związane jest niewątpliwie z rozwojem turystyki samochodowej. Samochodem można zwiedzić więcej i szybciej, ale oczywiście znacznie mniej dokładnie. Zwłaszcza, że są „turyści”, którzy interesujące widoki oglądają tylko z okien samochodu.

Wraz z coraz dalej posuniętą instytucjonalizacją turystyki, wraz z rozwojem turystyki zorganizowanej i narastającymi trudnościami w uprawianiu niezorganizowanej turystyki indywidualnej wpadamy w coraz większą niewolę programów oraz organizacji wyjazdu i pobytu, na które nie mamy wpływu. Coraz trudniej jest więc poznawać, wchodzić w kontakt z tym, co rzeczywiście poznawać się pragnie.

Pisząc o dysfunkcji turystyki w dziedzinie poznawczej, warto zwrócić uwagę na występujące często zjawisko towarzyszące poznawaniu innych regionów czy krajów, mianowicie zjawisko pogłębiającej się nieznajomości własnej kultury. Są ludzie, którzy lepiej znają muzea Paryża niż muzea Warszawy.

Uprawianie turystyki bywa też często czynnikiem kształtowania postaw społecznie niepożądanych, np. postawy konsumpcyjnej. Dość rozpowszechniona jest bowiem koncepcja turystyki, która, w swojej istocie jest „antyturystyczna” - koncepcja (czy raczej stereotyp) turystyki łatwej, unikającej jakiegokolwiek wysiłku, zmęczenia, trudności. Wystarczy zaobserwować zachowanie ludzi w czasie wycieczki. Jakże wiele osób rezygnuje ze zwiedzania, gdy autokar nie dojeżdża do celu i trzeba dalej iść pieszo.

Z turystyką związana nieraz bywa postawa niechęci wobec ludności odwiedzanych terenów. Zjawisko to występuje szczególnie w turystyce międzynarodowej. Oczywiście nie można powiedzieć, że uprawianie turystyki kształtuje tę właśnie postawę. Na ogół jest ona ukształtowana już wcześniej i przeważnie jest wynikiem uprzedzeń klasowych czy narodowościowych. Tym niemniej przejawia się ona - a wobec tego także bywa często przez innych naśladowana - w czasie wyjazdu turystycznego. Zdarza się, że „tubylców” traktuje się jako ludzi będących kulturowo na znacznie niższym poziomie, poniża się ich i pogardza nimi. Tego typu postawa jest skrajnym przeciwieństwem postaw przyjaźni i integracji.

W czasie wyjazdów turystycznych upowszechniają się nader często postawy lekceważenia norm współżycia społecznego, aż do postaw przestępczych włącznie. W tej dziedzinie niestety przykładów można przy toczyć aż nadto, obserwując zarówno krajowe, jak i zagraniczne wycieczki czy pobyty wakacyjne.

Zaśmiecanie terenu, dewastacja przyrody, niezgodne z przepisami zachowywanie się w Parkach Narodowych, płoszenie zwierzyny, hałas - to jedna kategoria przykładów.

Nadużywanie alkoholu - to następna kategoria zjawisk. Przy czym najgorsze jest to, że wśród młodzieży zaczyna upowszechniać się stereotyp wycieczki związanej z piciem alkoholu.

Szczególnie jednak groźnym i szybko rozwijającym się zjawiskiem jest łączenie wyjazdów turystycznych z zażywaniem narkotyków, sprzedawanie narkotyków ludności miejscowej, a także po prostu wykorzystywanie turystyki do przemytu narkotyków.

Kolejna kategoria zjawisk to nadmierna swoboda seksualna, do której okazję stwarzają wyjazdy turystyczne, a w konsekwencji wzrastająca w okresie wakacyjnym ilość zachorowań na choroby weneryczne, rozprzestrzeniająca się „zaraza XX wieku” - AIDS.

Inną konsekwencją bywa dezintegracja z własnym środowiskiem, często osłabienie więzi z rodziną, ze środowiskiem lokalnym. W skrajnych przypadkach, których ilość zresztą wzrasta, mamy do czynienia z „obywatelami świata”, którzy nie czują się związani z żadnym krajem.

Marie-Francoise Lanf ant pisząc o tych sprawach stwierdza, że turystyka dorosłych nie jest czynnikiem tego, co Francuzi nazywają brassage social - przemieszania ludzi różnych warstw społecznych w wyniku kształtowania postaw tolerancji, że pozostaje ona - nawet w przypadku turystyki międzynarodowej i kontaktów przedstawicieli różnych narodów - płaszczyzną stykania się przedstawicieli tych samych warstw społecznych.

Upowszechniające się postawy konsumpcyjne, wzory wypoczynku biernego, zjawisko niechęci powrotu do pracy po dłuższym wyjeździe -wszystko to niestety nie sprzyja twórczej pracy.

Niezależnie bowiem od tego, co zostało powiedziane w rozdziale drugim o niesłuszności traktowania turystyki jedynie jako formy spędzania czasu wolnego, w znacznej większości przypadków turystyka zarówno krajowa, jak zagraniczna jest dziś przede wszystkim turystyką wypoczynkową, nie związaną z wykonywaniem prac.

Także z punktu widzenia poprawy zdrowia stwierdzić trzeba nieraz dysfunkcje turystyki. O ile bowiem umiarkowany wysiłek fizyczny jest konieczny dla zdrowia, o tyle nadmierne fizyczne zmęczenie, jakie nieraz obserwujemy widząc wycieczki szkolne jest dla zdrowia szkodliwe. Podobnie jak nadmierna ilość bodźców występująca przy przeładowanym programie wycieczek.

Zasygnalizowane w telegraficznym skrócie dysfunkcje turystyki powodują, że w wielu jeszcze przypadkach wzniosłe - z wychowawczego punktu widzenia - cele turystyki, pozostają jedynie na papierze.

DYSFUNKCJE W ODNIESIENIU DO LUDNOŚCI TERENÓW ODWIEDZANYCH PRZEZ TURYSTÓW

Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że nie wszyscy podróżują. Zarówno wyjazdy wakacyjne, jak (jeszcze bardziej może) wyjazdy weekendowe, a także wycieczki, są udziałem ciągle jeszcze tylko niektórych warstw społecznych. Badania przeprowadzone w różnych krajach wykazały, że niektóre kategorie ludności bardzo rzadko wyjeżdżają na wakacje czy wycieczki, że zwyczaj spędzania weekendów poza miejscem stałego zamieszkania jest też udziałem tylko niektórych, bogatszych warstw społecznych. Tak więc obraz życia i kultury krajów czy regionów, z których rekrutują się turyści, nie jest obrazem pełnym, jest raczej obrazem życia i kultury tylko niektórych warstw społecznych.

Ludzie przyjeżdżający do danej miejscowości na krótszy lub dłuższy pobyt, na ogół wydają znacznie więcej pieniędzy niż czynią to codziennie tam, gdzie mieszkają. Jest rzeczą powszechnie znaną, że nieraz przez cały rok oszczędza się pieniądze po to, aby móc przyjemnie spędzić wakacje. Stąd też sposób życia i sposób wydawania pieniędzy nie odzwierciedla ani rzeczywistego zachowania codziennego, ani codziennego poziomu życia turysty. Tymczasem ten fałszywy obraz wytwarzany sobie przez ludność miejscową, a szczególnie przez młodzież, budzi chęć do naśladowania.

W związku z tym wpływ turystyki na kształtowanie postaw bywa też nader często wpływem „negatywnym”. Młodzież przejmuje postawy konsumpcyjne turystów, stara się naśladować ich sposób ubierania się i sposób zachowania - powiedzielibyśmy - nie ten codzienny, ale ten wyjątkowy, według najwyższego, a nie przeciętnego standardu. Stara się naśladować różne ekstrawagancje w dziedzinie mody i różne osobliwości w dziedzinie zachowania. Z wychowawczego punktu widzenia skutki tego zjawiska bywają fatalne, zwłaszcza jeżeli dodamy do tego, że naśladowanie nie ogranicza się tylko do ekstrawagancji w dziedzinie mody czy zachowania, ale dotyczy ono także zachowań wyraźnie niezgodnych z normami współżycia społecznego, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyzowanie się. Nic więc dziwnego, że przedstawiciele różnych krajów badający te zagadnienia narzekają na destrukcyjny wpływ turystów (m.in. turystów amerykańskich) na dotychczasowe poglądy i postawy młodzieży w Indiach, czy w niektórych krajach Ameryki Południowej.

Myślę, że to samo można, by powiedzieć na temat wpływu turystyki na postawy góralskiej młodzieży w Zakopanem. Tak więc zetknięcie kultur może mieć nie tylko wpływ dodatni, ale także ujemny na przemiany postaw ludności miejscowej.

Bywają jednak i sytuacje zupełnie odmienne, o których wspomina m.in. J. Dumazedier, nazywając pewien typ turystyki, np. w niektórych krajach Afryki, neokolonializmem. Ma to miejsce wtedy, kiedy tworzy się dla turystów wielkie, ale odizolowane od życia ludności tubylczej, ośrodki pobytu i rekreacji, co w konsekwencji powoduje że, styczność pomiędzy turystami a ludnością miejscową jest minimalna lub żadna. W tych sytuacjach oczywiście trudno jest mówić o pozytywnym wpływie turystów na kształtowanie postaw ludności miejscowej. Istnienie tego rodzaju wyizolowanych gett - o wyraźnie widocznym, znacznie wyższym standardzie życia i konsumpcji niż standard życia ludności miejscowej - musi kształtować postawy niechęci, czy nawet nienawiści ze strony ludności miejscowej.

Na zakończenie tych rozważań o rzeczywistej funkcji turystyki, zarówno eufunkcji, jak dysfunkcji, trzeba podkreślić, że zagadnienia te wymagają jeszcze wielu dokładnych badań empirycznych.

5.3. Czynniki determinujące wychowawcze efekty turystyki

Teraz zadajmy sobie pytanie, jakie czynniki sprawiają, że niektóre z wymienionych wyżej funkcji są dodatnie, a inne ujemne. Jakie czynniki determinują zarówno eufunkcję, jak i dysfunkcję turystyki?

O sile oddziaływania wychowawczego turystyki decydują z jednej strony czynniki dotyczące samego turysty, a więc jego rola i pozycja społeczna, oraz jego dotychczasowe doświadczenia turystyczne, z drugiej strony - czynniki obiektywne, takie jak: wartości odwiedzanego środowiska, organizacja i warunki wyjazdu oraz osobowość wychowawcy (pracownika, organizatora, kierownika).

Rola i pozycja społeczna turysty i jego dotychczasowe doświadczenia ukształtowały już w nim pewną postawę. Ta postawa turysty oraz organizacja i warunki wyjazdu, wartości środowiska odwiedzanego mogą spowodować ewentualne zmiany postawy, powodować mogą określone zachowania bądź w kierunku socjalizacji, bądź w kierunku dewiacji. Ilustruje to następujący schemat.

Schemat nr 8. Czynniki determinujące wychowawcze efekty turystyki

Rola i pozycja społeczna turysty

Doświadczenia turystyczne

Wartości odwiedzanego środowiska

Organizacja i warunki wyjazdu

Osobowość turysty

Osobowość wychowawcy

Forma wyjazdu

Efekty wychowawcze

Wychowawcza funkcja turystyki zależy oczywiście przede wszystkim od tego, kim jest turysta. Od jego wieku, płci, wykształcenia, zamożności, pełnionych ról społecznych w szkole, w domu, w pracy i poza pracą. Oczywiście zależy też od jego stanu zdrowia. Turysta jest przecież uczestnikiem określonych kręgów społecznych, pełni określone role społeczne. Jednocześnie posiada już (lub jeszcze nie) doświadczenia wyniesione z poprzednich wyjazdów turystycznych. Te wszystkie czynniki ukształtowały jego postawę w słabszym lub silniejszym stopniu. Można więc przypuszczać, że trudniej jest tę postawę zmienić wtedy, kiedy jest ona już ukształtowana, a więc w wieku starszym. Stąd można sądzić, że w odniesieniu do dzieci i młodzieży wychowawcze oddziaływanie turystyki może mieć większe szanse powodzenia.

Czy turystyka współczesna kształtuje określony typ osobowości człowieka? Jest to pytanie fundamentalne, na które trzeba będzie znaleźć odpowiedź w dalszych badaniach empirycznych. Jeżeli powiemy, że socjologię wychowania interesuje przede wszystkim zagadnienie: jakie instytucje i grupy społeczne (w skali makro i mikrospołecznej) kształtują typy osobowości, to czy w odniesieniu do turystyki jako instytucji wychowania, można też powiedzieć, że kształtuje ona pewien typ człowieka? Innymi słowy, czy są jakieś zasadnicze różnice w typach osobowości pomiędzy uprawiającym i nie uprawiającym turystykę? Czy można np. powiedzieć, że charakterystyczne cechy osobowości turysty to:

• szeroka wiedza o kraju lub świecie wynikająca z osobistego zetknięcia się z przyrodą, kulturą, ludźmi;

• postawa „otwartego umysłu” (używając sformułowania Bergsona), ciekawości świata;

• ruchliwość przestrzenna, zdolność łatwego (w sensie psychicznym) przenoszenia się z miejsca na miejsce;

• łatwe przystosowywanie się do zmian środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego;

• postawa tolerancji wobec odmiennych postaw;

• postawa życzliwości, czy nawet przyjaźni w stosunku do przedstawicieli innych kultur (regionów czy państw).

Wychowawcze oddziaływanie turystyki determinują także czynniki obiektywne: wartości środowiska odwiedzanego oraz warunki i organizacja wyjazdu. Na wartości środowiska składają się zarówno wartości przyrodnicze, kulturowe i społeczne, jak też sposób ich wykorzystania, ich dostępność oraz reklama. Mamy więc tutaj namyśli wszystkie sprawy związane z zagospodarowaniem terenu, z bazą noclegową, żywieniową, czy usługami.

Z wychowawczego punktu widzenia istotna jest także forma wyjazdu. Skłonni jesteśmy twierdzić, że lepsze są pod tym względem formy turystyki kwalifikowanej niż niekwalifikowanej, że droga rozwoju prowadzi od turystyki zorganizowanej do niezorganizowanej, a czasem od zbiorowej do indywidualnej, że preferujemy turystykę wędrowną nad pobytową, pieszą nad motorową oraz, że cel poznawczy, pragnienie przeżycia w kontakcie osobistym z przyrodą, kulturą lub życiem społecznym odwiedzanej miejscowości, jest szczególnie istotny.

Nieodpowiednie przygotowanie wyjazdu, złe warunki transportu, a przede wszystkim nieodpowiedni program (lub brak programu) oraz nieodpowiedni wychowawca, zwłaszcza w odniesieniu do turystyki dzieci i młodzieży, stanowią istotny czynnik dysfunkcji wychowawczej turystyki. Tymczasem wycieczki organizowane przez szkoły czy zakłady pracy dla dzieci w wieku szkoły podstawowej, bardzo często nie mają odpowiedniego sprzętu, wychowawcy dobierani są w ostatniej chwili, zdarza się, że wychowawcy opiekujący się dziećmi na zimowisku w Tatrach nie znają gór, nie potrafią jeździć na nartach.

Zbyt wiele jest jeszcze wycieczek szkolnych niedostatecznie przygotowanych, źle zorganizowanych i niestety zbyt często prowadzonych przez nie znających turystyki nauczycieli. Dlatego rozwojowi turystyki w pracy szkolnej trzeba poświęcić znacznie więcej niż dotychczas uwagi. Szkoły powinny dostrzec ogromne możliwości ułatwiania pracy wychowawczej, a także działalności dydaktycznej przez turystykę. Tymczasem szkoły traktują nieraz wycieczki jako „dopust Boży”, organizują je, ponieważ są obowiązane wykonać plan wycieczek. Zwłaszcza w miesiącu czerwcu można zaobserwować wycieczki szkolne przyjeżdżające autokarami po to, aby wejść do schroniska, zjeść tam obiad i szybko powrócić, czasem brak programu wypełnia się zbiorowym pójściem do kina. Zakłady pracy organizując kolonie letnie dbają przede wszystkim o to, aby dzieci jak najlepiej odpoczęły, jak najlepiej były odżywione. Czasem odnosi się wrażenie, że i rodzicom zależy na odpoczynku biernym. Stąd kierownictwu kolonii nieraz trudno jest przekonać organizatorów oraz rodziców, aby w programie pracy kolonii przewidzieć bardziej aktywny sposób spędzania czasu, aby organizować turystyczne biwaki i „wypady”.

Istnieje jakaś przesadna obawa przed jakimkolwiek większym wysiłkiem fizycznym, przed jakimikolwiek trudnościami, które dziecko czy młody człowiek powinien pokonywać.

Badania, jakie przeprowadziliśmy nad wychowawczą funkcją turystyki w odniesieniu do młodzieży w wieku lat 14-19, wykazały, że w opinii młodzieży udane wyjazdy, to przede wszystkim wyjazdy dobrze zorganizowane i mające przemyślany program, a więc wyjazdy dobrze przygotowane. Młodzież nie lubi nudy na obozach, chwali przede wszystkim te akcje turystyczne, które są wypełnione treścią. Bardzo ważne dla młodzieży jest to, aby wychowawca był dobrym organizatorem. Ponadto istotne jest, aby umiał stawiać przed młodzieżą konkretne zadania.

Na zakończenie tego rozdziału jeszcze kilka słów o czynnikach determinujących funkcję wychowawczą turystyki w odniesieniu do ludności terenów odwiedzanych przez turystów. W zasadzie są to te same czynniki, jakie determinują funkcję wychowawczą turystyki w odniesieniu do samych turystów, z tą różnicą, że trzeba je rozpatrywać z dwu stron. Z jednej strony musimy bowiem mówić o roli i pozycji społecznej mieszkańca, który ma kontakt z turystami, tzn. wpływ wychowawczy turystyki zależy od tego, kto jest przedmiotem tego wpływu, a więc od płci, wieku, roli społecznej, zamożności, wykształcenia mieszkańca odwiedzanego terenu, z drugiej strony w grę wchodzą takie czynniki, jak formy turystyki, kategoria i zachowania turystów odwiedzających daną miejscowość. Oddziaływanie wychowawcze zależy niewątpliwie od liczby przyjeżdżających turystów, czasu oddziaływania, od możliwości nawiązywania bezpośredniego kontaktu z ludnością, od roli i pozycji społecznej przyjeżdżających turystów, a więc znowu od ich płci, wieku, zamożności, wykształcenia itd. Z tego bowiem z kolei wynikają zachowania i towarzyszące im wzory, które oddziaływają na młodzież odwiedzanych terenów.

Rozdział VI

TURYSTYKA A MŁODZIEŻ

Badania nad turystyką młodzieży prowadzone są w Polsce od prawie trzydziestu lat. Prowadził je jeszcze Instytut Badań nad Młodzieżą, Instytut Turystyki, Zakład Społecznych Problemów Rekreacji i Turystyki Uniwersytetu Warszawskiego. Z najważniejszych pozycji, jakie się wtedy na ten temat ukazały, wymienić można: Turystyka a wychowanie (Przecławski 1973), Turystyka młodzieży (Dziewulak i in. 1977), Turystyka a człowiek i społeczeństwo (Przecławski - red. 1984). W 1986 r. ukazał się także raport końcowy z badań prowadzonych w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW na temat aktywności turystycznej młodzieży szkolnej, studenckiej i pracującej (Aktywność 1986).

Zanim przystąpimy do próby scharakteryzowania zachowań turystycznych młodzieży, spróbujmy zastanowić się nad cechami charakterystycznymi młodzieży jako takiej, w tym zwłaszcza młodzieży polskiej.

6.1. Młodzież współczesna

KRYTERIA WYODRĘBNIENIA

Należy odróżnić pojęcie młodości biologicznej, młodości psychologicznej i młodzieży w aspekcie socjologicznym. Młodość biologiczna - aczkolwiek zróżnicowana jednostkowo i kulturowo - ma granice właśnie biologicznie dość wyraźnie wytyczone. Młodość psychologiczna może trwać znacznie dłużej - zresztą zdarza się dość często, iż ludzie biologicznie starzy są dużo młodsi psychicznie od wielu „młodych starców”. Natomiast socjologiczne pojęcie młodzieży traktuje ją jako kategorię (czy grupę społeczną? - to też jest pytanie) „przejściową” pomiędzy okresem dzieciństwa i dorosłości, a to przejście do dorosłości wiąże się na ogół z dwoma kryteriami wyodrębnienia: posiadaniem dziecka i podjęciem pracy zawodowej. Dlatego 19-letni robotnik, żonaty i posiadający dziecko, z punktu widzenia swej pozycji społecznej w znacznie mniejszym stopniu należy do młodzieży niż 26-letni student pozostający na utrzymaniu rodziców.

Ale warto też zadać sobie pytanie, czy kategoria społeczna młodzieży wyodrębniła się w tym stuleciu w sposób niejako samoistny (przede wszystkim w wyniku przedłużonego okresu kształcenia) czy też została w swoisty sposób „stworzona” przez współczesną kulturę? Czy w sztucznym nieco wyodrębnianiu młodzieży z reszty społeczeństwa nie ma swojego udziału polityka i ideologia domagająca się dla młodzieży szczególnych przywilejów, przemysł produkujący „młodzieżowe” artykuły i sztucznie rozbudzający określone potrzeby, handel nastawiony na „rynek młodzieżowy” itd.

Ale pozostawmy te wątpliwości do dalszej dyskusji. Natomiast spróbujmy zastanowić się, jaką ta współczesna młodzież polska wydaje się nam być. „Wydaje się nam być” - ponieważ, jaka naprawdę jest, tego chyba nigdy dokładnie nie będziemy wiedzieć. A poza tym raczej nie ma „młodzieży w ogóle”. Są różne grupy młodzieży, charakteryzujące się określonymi cechami.

Niemniej jednak - w sposób często zbyt uproszczony - formułuje się nieraz, jak wiadomo, pewne sądy generalizujące, starając się wyodrębnić niektóre cechy charakterystyczne dla danego pokolenia młodzieży. Jakie przypuszczenia czy może nawet, po prostu, pytania postawić można w odniesieniu do obrazu pokolenia dzisiejszych 20-latków, zwłaszcza młodzieży pomaturalnej?

Wielu z nich to młodzi ludzie wrażliwi intelektualnie, szukający odpowiedzi na dręczące pytania, spragnieni prawdy o świecie i o Polsce. Ale ich wykształcenie wykazuje duże braki, zwłaszcza jeśli chodzi o podstawy filozofii, znajomość historii, a także języków obcych. Ich światopogląd często nie jest spójny, przypomina „mądrość zagubioną w wiedzy i wiedzę zagubioną w wiadomościach” - jak pisał Eliot. Nie potrafią często „przemyśleć spraw do końca”, ich system wartości bywa kształtowany przez „życie z dnia na dzień”.

Ich postawy cechuje bardzo często egotyzm i subiektywizm. Nie tyle starają się poznać rzeczy takimi jakie są, ile mówią o nich tak jak je subiektywnie odbierają. Dla wielu z nich najważniejsze wydaje się to, co ich bezpośrednio dotyczy. Mając świadomość małego wpływu na bieg spraw, przesądzając, że „nic nie da się zrobić”, uciekają od rzeczywistości w alkohol, w seks, coraz częściej w narkotyki lub po prostu w bierność. Gorąco pragną przeżyć „prawdziwą miłość” - ale wielu z nich sprowadzają do kontaktów seksualnych, albo w każdym razie pragnie wszystko przeżyć od razu. Stąd nieraz bardzo spłycają stosunki z drugim człowiekiem.

Nie nauczono ich pracować dokładnie. Są skłonni uciekać także od głębszego wysiłku. Wolność człowieka utożsamiają nieraz z brakiem ograniczeń, a nie ze świadomie przyjętymi wymaganiami wobec siebie.

Czy tacy są wszyscy? Z pewnością nie. Czy statystyczna większość? Nie wiem. Nikt tego nie zbadał. Czy różnią się tym w sposób szczególny od społeczeństwa dorosłych? Na pewno nie. Nie tylko bowiem „takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie”, ale także „takie będzie młodzieży chowanie, jakie są Rzeczpospolite”.

Takie są chyba jednak zagrożenia w procesie kształtowania młodego pokolenia i takie są, przynajmniej dość rozpowszechnione, tendencje rozwoju. Jeżeli nawet powyższe spostrzeżenia dotyczą dużej części młodzieży - to faktem podstawowym jest zróżnicowanie grup młodzieży. Spróbujmy więc teraz sformułować hipotezy dotyczące tego zróżnicowania.

Sądzę, że najważniejsze różnice pomiędzy ludźmi, to różnice jak to podkreślał A. Kępiński - w ich stosunku do wartości podstawowych. Wydaje się, że można wyodrębnić sześć takich wartości różnicujących:

1. świat transcendentalny, Bóg - jego istnienie lub nieistnienie. Bóg - czy człowiek - wartością najwyższą;

2. Ojczyzna;

3. praca, obowiązek;

4. rodzina, miłość, seks;

5. dobrobyt materialny, pieniądze;

6. samorealizacja, rozwój własny.

Sprowadzić to można do stosunku do Boga, ludzi (Ojczyzna, miłość, praca), rzeczy (pieniądze) i siebie. Przyjmując takie kryteria zróżnicowania zapytać można, jakie wśród współczesnej młodzieży polskiej występują kategorie postaw wobec wymienionych wartości. Próba odpowiedzi na to pytanie nie jest wynikiem badań empirycznych, badania tego rodzaju są zresztą bardzo trudne do zrealizowania. Może wiec stanowić jedynie pewną hipotezę, hipotezę niewolną od daleko idących uproszczeń. Myślę, że może jednak nadawać się jako materiał do dalszych dyskusji, polemik i poszukiwań.

Tak więc sądzę, że sześciu wartościom podstawowym odpowiada sześć typów postaw najbardziej charakterystycznych dla współczesnej młodzieży polskiej (aczkolwiek wcale nie jednakowych pod względem ilościowym). I nie są to postawy, które różniłyby się przede wszystkim stosunkiem do wspomnianych sześciu wartości. Sprawa jest nieco bardziej złożona.

A oto proponowane typy:

Typ 1 - Nazwijmy go „Przeciętni”. Są to młodzi ludzie na ogół dość obojętni wobec spraw transcendentalnych. Ani nie są specjalnie „wierzącymi w Boga”, ani „wierzącymi w ateizm”. Są także dość obojętni na sprawy polityczne, na ustrój czy system gospodarczy, w którym żyją. Naukę czy pracę traktują instrumentalnie - cenią taką, która może przynieść lub przynosi dochód, nie mają żadnej pasji zawodowej. Natomiast bardzo cenią pieniądze i związany z nimi dobrobyt materialny. Wielu spośród nich ma także bardzo liberalny stosunek do spraw seksu, aczkolwiek cenią i pragną mieć rodzinę. W sumie nastawieni są do życia zdecydowanie egocentrycznie, jeżeli nie egoistycznie.

Typ 2 - Nazwijmy go „Wierzący”. Osoby głęboko wierzące w Boga, na ogół związane z religią katolicką, nastawienie do polityki raczej negatywnie albo wprost opozycyjnie. Równocześnie ich stosunek do pracy też jest raczej negatywny. Nie lubią „wysilać się” w nauce i pracy, chyba że zajmują się twórczością artystyczną lub „inicjatywą prywatną”, dającą im duży dochód. Nie dążą jednak do bogacenia się „za wszelką cenę”. Szanują rodzinę, na ogół przestrzegają katolickich zasad moralności w stosunku do spraw seksualnych.

Typ 3 - Nazwijmy go „Alterocentrycy”. Wierzący w Boga, na ogół katolicy, interesujący się bieżącymi sprawami i polityką, szukający dróg porozumienia i dialogu. Mają raczej pozytywny, twórczy stosunek do nauki i pracy. Nie szukają specjalnie możliwości bogacenia się. Nastawieni do innych raczej alterocentrycznie, ceniący rodzinę i miłość.

Typ 4 - Nazwijmy go „Socjaliści”. Aktywni politycznie, sympatyzujący z lewą stroną sceny politycznej. Raczej odrzucają wiarę religijną, albo są wobec niej obojętni. Mają zaangażowany, twórczy stosunek do nauki i pracy, umiarkowanie cenią pieniądze i seks, szanują rodzinę, nastawieni do innych raczej alterocentrycznie.

Typ 5 - Nazwijmy go „Poszukujący” - nie są zdecydowani w sprawach światopoglądowych, ale one ich dręczą; szukają odpowiedzi na podstawowe pytania. Do polityki nastawieni raczej nieufnie lub opozycyjnie. W nauce lub pracy raczej twórczy. Seks i pieniądze interesują ich umiarkowanie. Nastawieni są raczej egocentrycznie.

Typ 6 - Nazwijmy go „Egocentrycy” - dążący przede wszystkim do samore­alizacji, własnej doskonałości, rozumianej zresztą w różny sposób. W sprawach światopoglądowych obojętni. Seks i pieniądze zajmują ich umiarkowanie. Mają natomiast twórczy stosunek do nauki i pracy, poszukują dziedziny, która odpowiadałaby ich pasji.

6.2. Turystyka młodzieży

Badania zachowali turystycznych młodzieży mogą stanowić drogę do lepszego zrozumienia systemu wartości młodzieży i jej stylu życia. Spróbujmy zastanowić się nad zależnością odwrotną; a mianowicie nad tym, czy istnieją związki pomiędzy niektórymi typami stylu życia młodych Polaków a określonymi typami turystyki młodzieży i określonymi typami zachowań turystycznych młodzieży.

Przyjrzyjmy się więc najpierw niektórym cechom charakterystycznym czy tendencjom rozwoju współczesnej turystyki młodzieży.

Turystyka młodzieży pod pewnym względem zajmuje szczególne, od­rębne miejsce w całokształcie turystyki współczesnej. Nie ulega ona tak łatwo stereotypom turystyki masowej, jest ze zrozumiałych przyczyn raczej turystyką tanią, jest w większym stopniu turystyką kwalifikowaną, jest też częściej turystyką w małych nieformalnych grupach.

Pod innym względem jednak turystyka młodzieży wyraża pewne tendencje przemian zachodzących w turystyce dorosłych. Równocześnie jest niewątpliwie funkcją przemian zachodzących w sposobie życia młodzieży i - szerzej - w kulturze współczesnej. Przy czym interesują nas nie tyle przemiany o charakterze ilościowym, ile przemiany zachodzące w sposobie uprawiania turystyki, w motywacjach do wyjazdów, w preferencjach dotyczących różnych form wyjazdu, w samych zachowaniach w trakcie wyjazdów oraz w ocenach wyjazdów.

Zdać sobie też trzeba sprawę z trudności generalizacji tych obserwacji. Inna jest bowiem turystyka młodzieży szkolnej, inna studenckiej, jeszcze inna młodzieży pracującej. Ponadto w ramach tych kategorii występują jeszcze różne typy turystyki, o których mowa dalej. Z tym zastrzeżeniem więc sformułować wypada następujące ogólne hipotezy:

• młodzież ma większe od dorosłych możliwości uprawiania turystyki, ponieważ ma więcej czasu wolnego i mniejsze wymagania co do komfortu wyjazdu;

• młodzież (jak wykazują różnorakie wyniki badań) preferuje turystykę jako dominującą formę spędzania czasu wolnego;

• spośród różnych form turystyki młodzież z jednej strony preferuje wyjazdy zagraniczne, z drugiej - turystykę kwalifikowaną (raczej w grupach zorganizowanych) i turystykę niezorganizowaną, (w małych nieformalnych grupach);

• młodzież na ogół krytykuje turystykę organizowaną przez szkołę, zwłaszcza ma bardzo krytyczny stosunek do kolonii;

• w ocenach interesujących wyjazdów powtarzają się u młodych ludzi opisy sytuacji wymagających szczególnego wysiłku, sytuacji związanych z przygodą i ryzykiem, zwłaszcza w górach.

Tak przedstawiałyby się pewne spostrzeżenia ogólne. Natomiast, kiedy przyjrzeć się bliżej turystyce młodzieży, można w niej wyodrębnić (przynajmniej w odniesieniu do polskiej młodzieży) następujące tendencje i najczęściej uprawiane formy turystyki:

I. - turystyka kwalifikowana - wymagająca umiejętności posługiwania się określonym sprzętem, wysiłku, niekiedy mająca analogie ze sportem. Turystykę kwalifikowaną uprawia przede wszystkim młodzież studencka, a także starsza młodzież szkolna;

II. - turystyka krajoznawcza - charakterystyczna dla tradycji turystyki polskiej, obecnie szczególnie pielęgnowana przez PTTK. Ten rodzaj turystyki uprawiali przede wszystkim studenci, wiązało się to jednak ze znacznym dofinansowywaniem turystyki studenckiej w okresie minionym;

3. turystyka pielgrzymkowa i tzw. „ruch oazowy” - cieszące się coraz większą popularnością, rozpowszechniona zwłaszcza (ale nie tylko) wśród młodzieży szkolnej;

4. wczasy organizowane przez zakłady pracy (krajowe i zagraniczne). Wczasy te nie są zazwyczaj organizowane specjalnie z myślą ( młodzieży, jednak duża część młodzieży pracującej z nich korzysta Związane są na ogół raczej z wypoczynkiem biernym;

5. turystyka pobytowa w grupach nieformalnych, na campingach zorganizowanych lub „dzikich”. Uprawiana w dużej mierze przez młodzież szkolną, ale także studencką i pracującą. Niestety, bardzo często połączona nie tylko z wypoczynkiem biernym, ale także z alkoholem i poszukiwaniem przygód.

Powyższa charakterystyka jest skrótowa i powierzchowna. Nie ma to większego znaczenia, bowiem w tym miejscu nie tyle chodzi o sam opis turystyki młodzieży, ile o sformułowanie pytań do dyskusji na temat związków pomiędzy przemianami zachodzącymi w stylu życia młodzieży a prze mianami w turystyce uprawianej przez tę młodzież.

6.3. Typologia zachowań turystycznych młodzieży

Młodzi ludzie zachowują się też w różny sposób w trakcie wyjazdów.

Typologie turystów na ogół nie dotyczyły jednak w sposób szczególny turystów młodych. Sądzę, że kryterium podstawowym takiej ewentualne (na razie teoretycznej) typologii turystycznych zachowań młodzieży, powinny być wartości realizowane przez te zachowania. Z tego punktu widzenia można by chyba wyodrębnić dziewięć takich podstawowych typów zachowań.

Typ A - Turysta poznający świat - charakteryzuje się przede wszystkim dążeniem do zwiedzania i poznawania. Może być w sposób szczególny „nastawiony” na kontakt z przyrodą, może interesować się głównie obiektami kultury (zabytkami lub kulturą współczesną), a może dążyć głownie dc poznawania zwyczajów i obyczajów ludzi czy do nawiązywania kontaktów osobistych z mieszkańcami. Polska turystyka ma długie tradycje krajoznawcze i tym właśnie tradycjom będzie przede wszystkim odpowiadać typ A Sądzą, że zachowania należące do tego typu spotykamy przede wszystkim w turystyce kwalifikowanej oraz krajoznawczej (typ turystyki I i II - omawiany wyżej).

Typ B - Turysta poznający siebie (kontemplacyjny). Turysta, który pragnie wykorzystać wyjazd na „wejście w siebie”, na przemyślenie wielu spraw, których nie ma czasu przemyśleć w ciągu roku. Tego typu zachowania mogą występować zwłaszcza w turystyce krajoznawczej i pielgrzymkowej (typ II i III).

Typ C - Turysta poszukujący przyjaciół - motywowany tym, aby być z innymi, aby mieć przy sobie ludzi bliskich lub zawrzeć nowe przyjaźnie. Zachowania związane raczej ze wszystkimi trzema dotychczas wspomnianymi typami turystyki: kwalifikowanej, krajoznawczej i pielgrzymkowej.

Typ D - Turysta wypoczywający - nastawiony na profilaktykę zdrowotną, na poprawę stanu zdrowia. Na ogół będą to zachowania związane z wyjazdami wczasowymi (typ IV), ale można je spotkać także wśród biorących udział w turystyce kwalifikowanej i krajoznawczej (I i II).

Typ E - Turysta wyczynowy - nastawiony na sprawdzanie siebie, na wysiłek fizyczny, na pokonywanie przeszkód. Oczywiście najchętniej biorący udział w turystyce kwalifikowanej (typ I).

Typ F -Turysta bawiący się- nastawiony przede wszystkim na miłe spędzenie czasu, na rozrywkę i przyjemność. Turysta pijący alkohol, często nie zwracający uwagi na niszczenie środowiska naturalnego. Ten typ występuje najczęściej przy okazji wyjazdów na wczasy (typ IV) oraz wyjazdów w

nieformalnych grupach (typ V).

Typ G - Turysta szukający przygód (przede wszystkim o charakterze seksualnym). Bardzo często współwystępujący z poprzednim, dlatego też spotykany raczej przy okazji turystyki typu IV i typu V.

Typ H - Turysta handlowiec - nastawiony przede wszystkim na zarobek. Związany zwłaszcza z wyjazdami zagranicznymi (typ IV).

Typ I - Turysta-konformista, wierny stereotypom: „należy zobaczyć to i owo”; „trzeba zachowywać się tak a tak”. Turysta naśladujący innych, nie wykazujący własnej inicjatywy. Charakterystyczny przede wszystkim dla wyjazdów typu IV, czyli dla wczasów organizowanych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych.

Czy wyjaśnienia tych zachowań możemy szukać w tym, co wiemy na temat stylu życia współczesnej młodzieży polskiej?

WNIOSKI

Jak wspomniałem wyżej, proponowana droga rozumowania prowadzi od analizy dominujących typów postaw młodzieży do dominujących tendencji w zachowaniach turystycznych młodzieży.

Tak więc pierwsze pytanie brzmi: który z opisanych na stronie 115-116 sześciu typów postaw charakterystycznych dla współczesnej młodzieży może być traktowany jako pewna tendencja rozwojowa? Myślę, że trzy typy znajdują szczególne powodzenie u młodzieży - mianowicie typ I, typ II i typ V. Zróżnicowanie nie przebiega jednak według typów: młodzież szkolna, młodzież pracująca, młodzież studiująca czy - młodzież wiejska, małomiasteczkowa, wielkomiejska, ale raczej właśnie według typów: „przeciętni”, „wierzący-opozycyjni” i „poszukujący”. Jeszcze raz podkreślam - jest to tylko hipoteza.

Drugie pytanie brzmi: czy można próbować szukać zależności pomiędzy typami postaw czy stylów życia młodzieży a typami zachowań turystycznych? Sądzę, że w tym zakresie istnieje jeszcze większe niebezpieczeństwo uproszczeń, że zależność ta nie jest ostra. Nie oznacza to jednak, że i tutaj nie można próbować formułować pewnych hipotez.

Tak więc sądzę, że młodzi ludzie opisani przez nas jako należący do typu I - „Przeciętni”, raczej uprawiać będą turystykę typu IV - a więc wczasów krajowych czy zagranicznych, organizowanych przez zakłady pracy, oraz typu V - a więc turystykę pobytową w grupach nieformalnych.

Następnie uważam, że młodzi należący do typu II - „Wierzący”, ale raczej opozycyjnie nastawieni, będą zasilać ruch oazowy i „turystykę pielgrzymkową”, a więc typ III.

Inne zależności nie są już takie proste. Sądzę natomiast, że mogą istnieć dość wyraźne zależności pomiędzy omawianymi wyżej typami stylów życia młodzieży a typami jej zachowań turystycznych. Prawdą jest bowiem chyba to, że te zachowania turystyczne nie tyle wynikają z danej sytuacji turystycznej, ile z posiadanego już „bagażu”, z którym się tę turystykę uprawia, a więc z całego dotychczasowego przebiegu procesu socjalizacji.

Tak wiec wydaje się, że pierwszy wymieniony przez nas typ postaw, („Przeciętni”), będzie związany raczej z typem turysty bawiącego się (typ F), szukającego przygód (typ G), a także turysty handlującego (typ H). Można go jednak będzie odnaleźć także wśród konformistów (typ I) oraz turystów wypoczywających (typ D).

Dwa następne typy postaw, charakterystyczne dla ludzi wierzących („Wierzący” i „Alterocentrycy”), będą prawdopodobnie związane z zachowaniami typu A - (turysta poznający świat), B (turysta poznający siebie), a także C (turysta poszukujący przyjaciół).

Typ czwarty, („Socjaliści”), może występować we wszystkich typach zachowań od A do E (turyści poznający świat i siebie, poszukujący przyjaciół, wyczynowi i wypoczynkowi).

Typ piąty, („Poszukujący”), wybierać będzie prawdopodobnie trzy pierwsze zachowania: A, B i C (turyści poznający świat i siebie oraz poszukujący przyjaciół.

Typ szósty, („Egocentrycy”), realizować będzie zapewne przede wszystkim zachowania typu A i B (turysta poznający świat ł siebie).

Co z tej analizy wynika?

Po pierwsze, jeżeli jako pedagodzy preferujemy najmniej te zachowania turystyczne, które zostały oznaczone typem F, G, H, I (turysta bawiący się, szukający przygód, handlujący i konformista), to uświadomić sobie musimy, że towarzyszą one najczęściej wyjazdom wczasowym (tak krajowym, jak i zagranicznym) oraz wyjazdom w niezorganizowanych w grupach młodzieży. Te typy wyjazdów będą niewątpliwie kontynuowane. Należy więc otoczyć je szczególną, opieką wychowawczą (w praktyce w chwili obecnej takowa nie istnieje).

Po drugie, szczególnie niepokojącym zjawiskiem w procesie socjalizacji jest - powiększająca się chyba - liczba młodych ludzi „przeciętnych” (typ I). To oni właśnie przede wszystkim skłonni są do realizowania, zwłaszcza w warunkach swobody turystycznej, zachowań ocenianych jako społecznie negatywne”.

Świadomi wielu niedoskonałości współczesnego świata w różnych dziedzinach proponujemy dzisiaj alternatywne rozwiązania. Proponujemy „alternatywną ekonomię”, „alternatywną kulturę”, a nawet „alternatywną turystykę.

Turystyka może być czynnikiem stymulowania „alternatywnego stylu życia”, czynnikiem zmiany postaw w kierunku poszukiwania Prawdy, poznawania świata, umiłowania Ojczyzny, poznawania siebie; kształtowania postaw alterocentrycznych, kształtowania wrażliwości emocjonalnej. W tym sensie może ona pełnić funkcję resocjalizacji społeczeństwa jako całości, a nie tylko jednostek.

W tym celu jednak musi być prowadzona mądra polityka w zakresie preferowania określonych, a nie wszystkich typów turystyki, oraz mądra polityka w zakresie wychowania przez turystykę, a więc przede wszystkim przygotowania ludzi umiejących realizować te wychowawcze i resocjalizacyjne funkcje turystyki.

Rozdział VII

TURYSTYKA A ETYKA I RELIGIA

7.1. Rola etyki we współczesnym świecie

Przez wiele tysiącleci kapłani różnych religii i mędrcy różnych ludów formułowali ścisłe nakazy i zakazy postępowania, precyzowali normy etyczne, które należało przestrzegać.

W miarę dojrzewania świadomości społecznej i coraz większego komplikowania się życia społecznego coraz trudniej było znaleźć jednoznaczną odpowiedź co do właściwego zachowania się w każdej sytuacji. Normy stawały się więc raczej „światłem”, „drogowskazem”, ukazującym podstawowe wartości, jakimi należy się kierować dokonując wyborów moralnych w danej sytuacji. Wzrastało więc znaczenie sumienia indywidualnego, które za każdym razem musi „dopasować” te podstawowe wartości do określonej sytuacji.

Sprawa komplikuje się przez to, że w miarę jak świat staje się „globalną wioską” - coraz wyraźniej okazuje się, iż wartości uznawane są bardzo różne, podobnie jak normy etyczne z nimi związane (często wyraźnie przeciwstawne), co znakomicie utrudnia dokonywanie właściwych wyborów.

W tym miejscu zasadne chyba będzie postawienie pytania - czy i w jakim sensie można mówić o dążeniu do jedności świata w sferze etyki? Pytanie to związane jest z problematyką o charakterze filozoficznym, na której głębsze przeanalizowanie nie ma miejsca. Chodzi mianowicie o naturę istnienia wartości i o spór dotyczący istnienia tzw. wartości obiektywnych. Można bowiem wartości rozumieć tylko w znaczeniu subiektywistycznym (subiektywizmu psychologicznego lub subiektywizmu socjologicznego), ale można też - i to ujęcie znacznie bardziej mi odpowiada - rozumieć wartość w znaczeniu obiektywistycznym. Będzie to w tym rozumieniu taka cecha rzeczy, która jest dobrem niezależnie od tego, czy ludzie je odkryli i poznali, czy też nie, czy do niego dążą, czy nie.

Przyjmując ten obiektywistyczny sposób rozumienia istoty wartości - można powiedzieć, że do jedności świata w sferze etyki przyczynia się tendencja do poszukiwań we współczesnym świecie wartości trwałych, podstawowych - wspólnych różnym systemom filozoficznym i religijnym. Wyrazem tych poszukiwań była np. Deklaracja Praw Człowieka. Wyrazem tej tendencji jest coraz częstsze uznawanie przez jednostki i grupy społeczne w różnych krajach świata takich wartości jak: życie i zdrowie człowieka, przyroda, kultura ludzka, a w tym - prawo, oświata, nauka, sztuka, praca, wypoczynek, rodzina, naród, wolność, równość, własność prywatna, i przede wszystkim prawda i miłość.

Z tego punktu widzenia wartością podstawową jest kształtowanie się człowieka, kształtowanie się jego sumienia, dążenie do realizacji jego powołania.

Konsekwencją tego punktu widzenia jest postrzeganie jako dezintegrujących takich tendencji, które dążą do relatywizacji wartości, mając swe źródło m. in. w postawie agnostycyzmu filozoficznego, sceptycyzmu co do możliwości poznania prawdy przez człowieka. W swojej skrajnej formie tendencja ta wyraża się w negacji potrzeby jakiejkolwiek etyki.

Tak więc tendencją przeciwstawiającą się integracji świata wokół podstawowych wartości etycznych jest przede wszystkim dawanie wyrazu przekonaniu, że takowe wartości w ogóle nie istnieją.

Postawa negacji wartości, negacja możliwości poznawania obiektywnych wartości rodzi relatywizm w sferze etyki. Wiąże się to dalej z takim rozumieniem wolności, które oznacza zwolnienie od obowiązku przestrzegania różnych norm moralnych („Veritatis Splendor” 1993). Między innymi jest to w chwili obecnej problem wyboru drogi przez kraje Europy Wschodniej - pokusą jest liberalizm w swej skrajnej postaci niekontrolowanej wolności.

W wielu kręgach społecznych problematyka etyczna zaczyna być coraz bardziej doceniana. Dojrzewa przekonanie, że u źródeł wielu zjawisk nękających współczesne społeczeństwa leży brak przestrzegania podstawowych nieraz norm etycznych.

Dotyczy to także turysty. Dlatego warto może zastanowić się nad tym, jakie powinny być nie tylko prawa (o czym się wiele mówi i pisze) ale i obowiązki turysty.

Podobnie jak w przypadku „Deklaracji Praw Człowieka” redagując „Deklarację Obowiązków Turysty” należałoby oprzeć się na wartościach wspólnie uznanych zarówno przez wielkie religie świata, jak przez najlepsze tradycje humanistyki.

Nie wiem, czy istnieje lepsza do tego podstawa, niż judeo-chrześcijański „Dekalog” - dziesięć przykazań, mających walor ogólnoludzki?

Dziesięć przykazań można bowiem - w najszerszym sensie zinterpretować w ten sposób, że „największe przykazanie” wymaga od człowieka miłości bliźniego, miłości drugiego człowieka, ale także miłości do siebie samego. Dla ludzi wierzących, jedno i drugie wynika przede wszystkim z miłości do Boga.

Przykazanie I - dotyczy sfery SACRUM, potrzeby uszanowania tego, co dla innych święte i podporządkowania swego życia temu, co uznaliśmy dla nas za wartość najwyższą.

Przykazanie II - mówi o nadziei, której źródłem jest praca, a dla wierzących także modlitwa.

Przykazanie III - każe uszanować dzień święty, dzień odpoczynku.

Przykazanie IV - mówi o wartości Ojczyzny i rodziny

Przykazanie V - o wartości życia.

Przykazanie VI - o miłości pomiędzy mężczyzną i kobietą.

Przykazanie VII - wskazuje na własność jako wartość.

Przykazanie VIII - wymaga w życiu prawdy i poszanowania godności.

Przykazanie IX - mówi o potrzebie panowania nad sobą.

Przykazanie X - o potrzebie znalezienia własnej drogi, odczytania swego powołania.

Przykazania można, też ująć w inny sposób - wskazując na obowiązki człowieka wobec: siebie, innych ludzi, przyrody, kultury i na obowiązki wobec SACRUM. Wtedy przedstawiało by się to w taki sposób:

1. Obowiązki wobec siebie - troska o własne zdrowie i życie, rozwój fizyczny i umysłowy, rozwijanie posiadanych talentów, rozwój moralny, stałe „dążenie wzwyż”, poszukiwanie prawdy, życie zgodnie z przekonaniami.

2. Obowiązki wobec innych - nie szkodzić, pomagać w zachowaniu zdrowia i życia, pomagać w rozwoju umysłowym i duchowym, „kochać bliźniego”.

3. Obowiązki wobec przyrody - „żyć w zgodzie z przyrodą”, nie niszczyć bez potrzeby, dbać o ochronę środowiska naturalnego.

4. Obowiązki wobec kultury - nie niszczyć dorobku kulturalnego - szanować dorobek własnej i odmiennych kultur, pomnażać dorobek kultury.

5. Obowiązki wobec sacrum - „Uszanować to, co święte”, starać się poznawać i rozumieć, co i dlaczego dla innych stanowi „sacrum”.

Otóż jeżeli można by przystać na takie wstępne - do dalszej dyskusji - sformułowanie propozycji „Deklaracji Obowiązków Człowieka” - to jakie wynikają z tego konsekwencje dla propozycji obowiązków turysty? a) Obowiązki wobec siebie - starać się możliwie wnikliwie obserwować i poznawać to, co się zwiedza, a przede wszystkim zrozumieć kulturę i ludzi, w których kraju (czy regionie) się przebywa, zajmować postawę dialogu wobec wartości poznawanych, być, w miarę możności, typem turysty określanym przez E. Cohena jako „drifter”, nie czuć się zwolnionym w trakcie wyjazdu od przestrzegania tych norm moralnych, które się uznaje we własnym kraju (w miejscu stałego pobytu).

2. Obowiązki wobec drugich - okazywać szacunek i życzliwość dla mieszkańców odwiedzanych terenów, nie wykorzystywać ich w żadnym sensie.

3. Obowiązki wobec przyrody - nie niszczyć odwiedzanego środowiska naturalnego. :

4. Obowiązki wobec kultury - szanować, nie niszczyć odwiedzanych obiektów kultury.

5. Obowiązki wobec sacrum - nie traktować świątyń i innych obiektów sakralnych wyłącznie jako atrakcji turystycznej, ale rozumieć ich znaczenie i zachowywać się tak, aby nie ranić niczyich przekonań.

Sądzę, że szkoła, środki masowego przekazu, przewodniki, piloci wycieczek i przewodnicy mają do odegrania wielką rolę w przypominaniu turystom (oraz potencjalnym turystom) ich obowiązków.

7.2. Etyka turystów

WOBEC SAMEGO SIEBIE

Jakie problemy etyczne wiążą się z zachowaniem turysty wobec siebie?

- Wyjazd turystyczny stanowi okazję do poznania miejsca, do którego turysta się udaje lub przez które przejeżdża, do poznawania ludzi (mieszkańców terenów odwiedzanych), ich kultury, życia społecznego, ale także przyrody. Można starać się o to, aby poznać to co najważniejsze, starać się też o to, aby możliwie zrozumieć ludzi, do których kraju czy regionu przybyliśmy, ich sposób myślenia, a także zrozumieć to, co dla nich stanowi szczególną wartość, poznać ich wierzenia, ich normy moralne, obyczaje i to, co stanowi dla nich SACRUM, zwracając uwagę nie tylko na odrębności, ale na to, co może być wspólne ich przekonaniom i przekonaniom turysty. Nie należy więc ulegać pewnym narzucanym nam stereotypom, ulegać całkowicie reklamie wskazującej nieraz tylko „atrakcje turystyczne” i w efekcie fałszującej obraz odwiedzanego kraju czy miejscowości.

Wysiłek poznawania i rozumienia, wymagający niewątpliwie także pewnego wcześniejszego przygotowania się do wyjazdu, wydaje się więc tutaj pewnym obowiązkiem moralnym. Człowiek wierzący będzie także próbował - poprzez piękno rzeczy oglądanych - dostrzec oblicze Boga.

- Wyjazd turystyczny jest z reguły kojarzony z pewnego rodzaju wolnością, od reguł życia codziennego i od kontroli jakiej jesteśmy poddawani w miejscu stałego zamieszkania. Z tej wolności można korzystać pozostając sobą, tzn. pozostając wiernym uznawanym przez siebie wartościom, ale można też tę wolność rozumieć jako wolność „od”, jako czasowe zwolnienie od norm moralnych, którym na codzień chcemy być wierni. Dotyczy to na przykład samotnych wyjazdów osób, które w jakiś sposób czują się w sytuacji turystycznej zwolnione od obowiązku wierności w stosunku do tych, których kochają. Dotyczy to także tego, że w trakcie wyjazdu postrzegani jesteśmy zarówno przez innych turystów, jak przez mieszkańców terenów odwiedzanych również jako przedstawiciele określonego narodu. Nasze zachowanie stanowi więc pewne świadectwo. Stąd obowiązek moralny odpowiedzialności za słowa i za zachowanie, obowiązek wierności w stosunku do narodu (państwa), które w pewien sposób reprezentujemy.

- Wyjazd turystyczny - w przypadku wyjazdów wypoczynkowych -powinien służyć „regeneracji” sił fizycznych i psychicznych. Nie jest więc moralnie obojętne czy te okazje odpowiednio wykorzystamy, czy też w wyniku takiego trybu życia w trakcie urlopu, który sprowadza się do siedzenia długo w nocy przy kartach, alkoholu, czy na dancingu nabawimy się nareszcie „choroby urlopowej” (opisuje to interesująco J. Krippendorf 1984) i będziemy w czasie całorocznej pracy wypoczywać przed trudami następnego urlopu. Kultura wypoczywania nie jest moralnie obojętna.

Wśród różnorodnych form wyjazdów urlopowych dużą część stanowią wyjazdy rodzinne. Z nimi także związana jest bogata problematyka etyczna. Wyjazd taki może bowiem zarówno służyć większej integracji rodziny (zarówno małżeństwa, jak rodziców i dzieci) może służyć lepszemu wzajemnemu poznaniu się w warunkach odmiennych od codzienności, ale może też taki wyjazd być w pewnym sensie zmarnowany przez konflikty, czasami zresztą wynikające z powodów zupełnie drobnych.

W epoce szerokiego zasięgu cywilizacji konsumpcyjnej zachowanie turysty powinno być nastawione nie tylko na maksymalizację przyjemności, ale przede wszystkim na pragnienie poznania, przeżycia określonych wartości, dialogu z mieszkańcami terenów odwiedzanych.

- Turystyka może też stanowić okazję, zwłaszcza w odniesieniu do niektórych zawodów, do własnej twórczej pracy.

- Turysta może wykorzystywać wyjazd, oderwanie się od codzienności, do refleksji nad sobą, lepszego poznania siebie, „odkrycia samego siebie”.

- Jeżeli jest wyznawcą jakiejś religii-powinien także w trakcie wyjazdu „święcić dzień Święty”.

- Nie można wreszcie w żadnym razie pogodzić z zasadami etyld uprawiania tzw. „turystyki aborcyjnej”, czy „turystyki seksualnej”.

W sumie: człowiek także w czasie wyjazdu turystycznego - a może jeszcze bardziej - powinien „pozostać sobą” i poczuwać się do odpowiedzialności za swoje słowa i czyny.

WOBEC GOSPODARZY

Zachowanie turysty wobec mieszkańców terenów odwiedzanych (a także wobec odwiedzanego środowiska kulturowego i przyrodniczego), nasuwać może następującą refleksję etyczną:

• Mieszkańców terenów odwiedzanych należy przede wszystkim - bez względu na to czy różnią się oni od nas znacznie kolorem skóry lub wykształceniem - traktować podmiotowo, a nie przedmiotowo. Nie wolno ich poniżać, manipulować nimi, w różny sposób ich wykorzystywać. Turysta powinien zachowywać postawę tolerancji dla odmienności, szanować to co dla mieszkańców stanowi wartość, zwłaszcza szanować to, co w oczach mieszkańców stanowi SACRUM, a także nie przeszkadzać w obchodzeniu świąt i uroczystości. Nie można zwiedzanych obiektów traktować wyłącznie jako atrakcji turystycznej, wchodząc na przykład w roznegliżowanym stroju do świątyni.

• Turysta, zwłaszcza przyjeżdżający w celach wypoczynkowych, powinien pamiętać o tym, że podczas gdy dla niego jest to czas wolny od pracy, mieszkańcy pracują i często obecność turystów im w tej pracy przeszkadza, a z drugiej strony praca ta często jest właśnie związana z pobytem turystów. Należy to uszanować. Nie można też nie dostrzegać tego, że podczas gdy my - jako turyści - z reguły w czasie urlopu wydajemy więcej zaoszczędzonych na ten wyjazd pieniędzy, wokół nas (zwłaszcza w krajach biedniejszych) jest wielu ubogich, często po prostu głodnych.

• Ekumeniczna Koalicja w Bangkoku od paru lat wskazuje na to, że turystyka w odniesieniu do krajów rozwijających się przynosi wiele szkód duchowych, kulturowych, ekonomicznych i politycznych. Szkody duchowe związane są przede wszystkim z przekazywaniem ludności miejscowej określonych wzorów zachowań, lub też bezpośrednio z oferowaniem jej alkoholu, narkotyków, z zagrożeniem AIDS, itp. Zapomina się o tym, że turysta powinien czuć się także odpowiedzialny za kształtowanie postaw mieszkańców, zwłaszcza młodych.

• Turysta powinien także pamiętać o tym, że na podstawie jego zachowania mieszkańcy wyrabiają sobie czasami sąd o kraju, z którego przyjechał. Powinien czuć się do pewnego stopnia „ambasadorem” swego kraju.

• Turysta powinien szanować i chronić przyrodę oraz wytwory kultury odwiedzanego kraju, nie ranić ludzkiej godności, nie traktować odmienności jako czegoś „niższego”, nie manipulować mieszkańcami w żaden sposób. W niektórych krajach takie zachowania turystów, jak fotografowanie mieszkańców bez ich zgody, jak głośny śmiech w miejscach publicznych, czy obnażanie się - mogą być powodem obrażania przekonań ludności.

• Turysta jest też zobowiązany do przestrzegania miejscowego prawa i porządku społecznego.

• Nie wolno sprzedawać i częstować mieszkańców narkotykami.

• Nie należy korzystać z usług prostytutek. Nie należy rozpowszechniać pornografii.

• Nie wolno wykorzystywać seksualnie dzieci.

• Nie należy zakłócać codziennego życia mieszkańców, stwarzać niepotrzebnych uciążliwości, pozbawiać ich ciszy.

• Nie powodować konfliktów z powodu pobytu turystów.

• Szanować intymność osobistego życia mieszkańców.

7.3. Etyka gospodarzy

WOBEC TURYSTÓW

• Mieszkańcy terenów odwiedzanych przez turystów powinni przede wszystkim okazywać wobec turystów postawę gościnności, a nie obojętności czy nawet wrogości.

• Dobrze jest, jeżeli mieszkańcy są przygotowani na przyjęcie turystów. Przygotowanie to powinno - w miarę możliwości - polegać na poszerzaniu wiedzy na temat kraju, z którego turyści pochodzą, jego kultury, obyczajów itd.

• Turystom należy umożliwić dostęp do wartości kultury i przyrody, udostępnić środki transportu.

• Turystom należy udzielać informacji, które mogą ułatwić ich pobyt. Nie należy ich wprowadzać w błąd, informacja powinna być prawdziwa i rzetelna.

• Turystom należy udostępnić także różnego rodzaju usługi towarzyszące, zapewnić możliwość pomocy lekarskiej, zadbać o odpowiedni poziom higieny, zapewnić odpowiednią jakość usług. Nie oznacza to jednak realizowania bez zastrzeżeń zasady „turysta płaci więc wymaga”. Nie należy świadczyć turystom usług sprzecznych z zachowaniem norm etycznych obowiązujących w społeczności przyjmującej i uwłaczających godności mieszkańców.

• Należy dbać o bezpieczeństwo tury stów i zapewnić im niezbędną ochronę prawną.

• Ułatwić praktyki religijne. W miejscowościach, w których przynajmniej okresowo, jest wielu turystów pragnących realizować tego typu potrzeby, należy zorganizować „duszpasterstwo turystyczne”.

• Nie można dyskryminować żadnej kategorii turystów, ani z powodu ich rasy, ani wyznania, narodowości, płci czy przekonań.

• Umożliwić turystom o specjalnych potrzebach równe możliwości korzystania z pobytu w odwiedzanej miejscowości.

• Obowiązuje uczciwość wobec turystów. Należy dotrzymywać zawieranych z nimi umów. Nie ciągnąć nieuzasadnionych zysków, nie oszukiwać.

• Nie sprzedawać sztucznych wytworów jako autentycznych. Dbać o jakość sprzedawanych artykułów. Nie produkować „kiczu”.

WOBEC WŁASNEGO ŚRODOWISKA

• Turystyka powinna stawać się istotnym elementem rozwoju nie tylko gospodarczego, ale także kulturowego i społecznego, oraz edukacji społeczności odwiedzanej.

• Turystyka powinna stać się źródłem poprawy sytuacji ekonomicznej, czynnikiem zmniejszającym bezrobocie. Jednak czerpanie zysków z turystyki nie może dokonywać się kosztem rezygnacji z istotnych wartości duchowych, kulturowych i społecznych. Turystyka może stać się ważnym czynnikiem poszerzania horyzontów myślowych, „przysłowiowym oknem na świat”, czynnikiem kształtowani a postaw tolerancji, równocześnie jednak kontakt z turystami nie powinien prowadzić do rezygnowania z wierności własnym przekonaniom.

• Mieszkańcy powinni dbać o zachowanie i pielęgnację wartości kultury rodzimej, przeciwstawiać się jej komercjalizacji, dbać o zachowanie wartości SACRUM, dbać o zachowanie tożsamości narodowej.

• Mieszkańcy powinni dbać o ochronę środowiska naturalnego.

• Nie należy bezkrytycznie naśladować zachowań turystów. W szczególności nie naśladować ich „ostentacyjnego” wydawania pieniędzy, nie ulegać fascynacji bogactwem.

• Turystyka stwarza okazję do podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Równocześnie jednak nie należy ulegać pokusie łatwych zarobków, nie wymagających szczególnych kwalifikacji.

• Bez względu na obecność turystów - wypełniać swoje codzienne obowiązki, zawodowe, szkolne, rodzinne.

• Duże trudności sprawia nieraz pogodzenie obowiązku szacunku dla dnia świętego z potrzebą świadczenia w tym dniu usług dla turystów, zwłaszcza w zakresie handlu. Należy starać się w miarę możliwości, aby dzień święty zachował swój charakter.

• Starać się o to, aby atrakcje turystyczne, obiekty zabytkowe a zwłaszcza świątynie nie stawały się miejscem handlu.

• Nie należy ułatwiać turystom handlu lub konsumpcji narkotyków. Nie hodować w tym celu maku czy konopi.

• Nie rozpowszechniać pornografii.

• Nie popierać turystyki aborcyjnej i seksualnej, zwłaszcza nie dopuszczać do seksualnego wykorzystania dzieci!

• Starać się o to, aby przyjazd turystów nie powodował dezintegracji społeczności lokalnej, nie stawał się źródłem konfliktów.

7.4. Etyka organizatorów

„Pośrednicy” albo „organizatorzy” - to ci wszyscy, którzy pomagają turyście przygotować wyjazd, przenieść się z miejsca na miejsce, organizują jego pobyt, a także ci, którzy stwarzają warunki dla rozwoju turystyki w „ kraju, w regionie, miejscowości. W najszerszym sensie zaliczymy więc do pośredników:

• pracowników centralnej i terenowej administracji turystycznej i samorządów lokalnych,

• pracowników biur podróży i turystycznych organizacji społecznych (w tym pilotów i przewodników),

• pracowników hoteli, schronisk młodzieżowych, campingów,

• przewoźników,

• pracowników informacji turystycznej i reklamy.

• Dla ułatwienia będziemy w dalszych rozważaniach posługiwali się czterema podstawowymi kategoriami:

1. ADM. (Administracja centralna i terenowa, samorządy),

2. ORT. (Jednostki obsługi ruchu turystycznego - np. biura podróży),

3. HOT. (Hotele i inne miejsca noclegowe),

4. INF. (Informacja i reklama).

Problematykę etyczną, wiążącą się z zachowaniami tych czterech kategorii osób można podzielić przede wszystkim na ich zachowania wobec turystów i wobec mieszkańców odwiedzanych przez turystów.

ZACHOWANIA WOBEC TURYSTÓW

1. ADM. Administracja i samorządy lokalne odpowiedzialne są za prowadzenie odpowiedniej polityki w sferze turystyki. Stwarzają niezbędne - :: warunki prawne, ekonomiczne, techniczne, przestrzenne dla rozwoju : turystyki. Z etycznego punktu widzenia ważne jest, aby rozumieli oni różnorakie skutki rozwoju turystyki, nie tylko ekonomiczne, ale także społeczne, kulturowe oraz wychowawcze. Administracja centralna:

• powinna stwarzać warunki umożliwiające korzystanie przez turystów z walorów turystycznych danego kraju,

• stwarzać warunki ułatwiające przyjazd turystów zagranicznych,

• prowadzić politykę ułatwień dla turystyki krajowej, a także dla wyjazdów zagranicznych obywateli swojego kraju,

• tworzyć system kształcenia i doskonalenia kadr dla turystyki.

Samorządy lokalne - mają za zadania stwarzanie warunków ułatwiających przyjazd turystów. Dotyczy to zarówno troski o odpowiednią infrastrukturę dla turystyki, jak rzetelną i prawdziwą informację dla turystów, oraz wysoką jakość usług.

ORT. - Do obowiązków etycznych tej kategorii pracowników należy przede wszystkim zapewnienie turystom:

• wygodnego i bezpiecznego transportu,

• wygodnych i higienicznych warunków pobytu,

• bezpieczeństwa osobistego i opieki prawnej.

• Obowiązkiem nie tylko prawnym, ale przede wszystkim moralnym jest ścisłe dotrzymywanie zawartych z klientem umów, m. in. zgodności realizacji wyjazdu z jego programem.

• Przygotowując ofertę programową biura podróży kierują się na ogół pragnieniem maksymalizacji zysku. Często klient na tym traci, ponieważ proponuje mu się program, na który składają się oznaczone odpowiednią liczbą gwiazdek w przewodnikach atrakcje turystyczne, a nie obiekty reprezentujące nieraz autentyczne wartości odwiedzanych miejsc. Oferty programowe powinny być znacznie głębiej przemyślane i tworzone przede wszystkim ze względu na dobro klienta, biorąc pod uwagę zróżnicowanie grup turystów oraz zróżnicowanie ich potrzeb.

• Program powinien zawierać propozycje sensownych form wypoczynku, aby nie powodować u klientów „chorób pourlopowych”.

• Wyjazdy powinny być tak organizowane, aby ułatwić możliwość praktyk religijnych tym, którzy tego pragną.

• Na świecie jest coraz więcej osób „o specjalnych potrzebach”, zwłaszcza osób niepełnosprawnych, czy jak się to mówi „sprawnych inaczej”. Osoby te mają także pełne prawa do podróżowania i do uprawiania turystyki. Należy im to ułatwić, zarówno przez zapewnienie możliwości transportu, dostępu do różnych miejsc, jak i przez wykwalifikowaną pomoc.

-- Duże znaczenie dla integracji rodziny, oraz znaczenie wychowawcze ma turystyka rodzinna. Trzeba stworzyć warunki i zachęty dla jej uprawiania.

- Przewodnicy i piloci są w trakcie wyjazdu najbliżej turysty, dlatego ich odpowiedzialność jest szczególna. Jest to odpowiedzialność za rzetelność i prawdziwość informacji, a w odniesieniu zwłaszcza do przewodników - za dostosowanie formy i treści informacji do wieku, wykształcenia i zawodu turysty.

- Z etycznego punktu widzenia niedopuszczalne jest organizowanie „turystyki aborcyjnej”, także turystyki nastawionej na wykorzystywanie seksualne ludności miejscowej, zwłaszcza dzieci (pod tym względem stanowisko Ekumenicznej Kolacji w Bangkoku jest jednoznaczne) oraz turystyki związanej z przemytem narkotyków.

3. HOT. - Ci, którzy odpowiadają za zakwaterowanie turysty, zwłaszcza pracownicy hoteli, nie mogą zapominać o tym, że ich podstawowym zadaniem jest zapewnić klientom wygodę, odpowiedni poziom higieny, ciszę nocną, bezpieczeństwo osobiste i wysoką jakość usług.

- Powinni też zapewnić warunki dostępu do miejsca noclegu i korzystanie z urządzeń osobom o specjalnych potrzebach.

- Nie tylko prawo, ale przede wszystkim normy etyczne wymagają uczciwości wobec klientów i nie wykorzystywania ich w żaden sposób, m. in. przez nieuzasadnione podnoszenie cen.

• Hotel powinien zapewnić klientom możliwie najszerszy wachlarz potrzebnych informacji, m. in. służyć także informacjami na temat miejsc i godzin kultu różnych religii w danej miejscowości. Udostępniać w miarę możliwości księgi święte przynajmniej tych religii, z którymi związana jest większość gości hotelowych.

• Hotel nie powinien ani proponować ani ułatwiać kontaktów seksualnych z mieszkańcami.

4. INF. - Informacja pełni jak wiadomo, zupełnie szczególną rolę w dzisiejszym społeczeństwie. Dlatego też zatrudnieni w tej branży (a także pracownicy reklamy) ponoszą szczególną odpowiedzialność za jej rzetelność i prawdziwość, bądź też za manipulowanie odbiorcami przy jej pomocy. Informacja powinna być w miarę możliwości obiektywna, niezależna od ideologii, ani od polityki, ani także od doraźnego zysku finansowego. Będąc odpowiedzialnym za słowo i obraz należy pisać i pokazywać turystom prawdę.

- Informować o rzeczywistych wartościach miejscowości turystycznych, nie tylko o „atrakcjach turystycznych”. Nie tworzyć jednostronnego, zafałszowanego obrazu miejscowości odwiedzanej.

- Informować i poprzez informacje przekazać turystom wiedzę o mieszkańcach terenów odwiedzanych, o ich obyczajach, etyce, religii, sanktuariach. Ułatwiać zrozumienie tego, co dla mieszkańców stanowi ' j; : wartość, ułatwiać poszanowanie tych wartości, poszanowanie odmienności.

- Informować i proponować to, co przyczynić się może do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego w miejscowości odwiedzanej, w odwiedzanym regionie czy kraju. Przestrzegać przed niebezpieczeństwem ich niszczenia.

• Informować o różnych możliwościach wypoczynku. Proponować formy sensowne. Przestrzegać przed „odpoczynkiem” niszczącym zdrowie turysty.

• Propagować aktywne formy wypoczynku. Prowadzić walkę z postawami konsumpcyjnymi w turystyce.

Inną specjalną kategorię „pośredników” stanowią nauczyciele i wychowawcy, odpowiedzialni za organizowanie wycieczek z dziećmi i młodzieżą. To oni są odpowiedzialni, zwłaszcza wtedy, kiedy w rodzinie nie było tradycji turystycznych, za inicjację turystyczną młodych ludzi. Oni powinni umieć wykorzystać turystykę jako szansę wychowania. Aby to jednak było możliwe sami powinni pokochać turystykę, wiedzieć jak się ją praktykuje i być przewodnikami młodzieży.

ZACHOWANIA WOBEC MIESZKAŃCÓW

1. ADM. Administracja centralna powinna:

- przede wszystkim promować turystykę humanistyczną tj. taką, która oprócz dochodów przynosi również pozytywne skutki społeczne, kulturowe i wychowawcze, odbywa się w interesie ludności lokalnej, przyczynia się do zachowania jej tożsamości narodowej oraz nie przynosi szkód środowisku,

- stwarzać warunki dla rozwoju gospodarczego regionów i miejscowości turystycznych (m. in. przez zmniejszanie bezrobocia dzięki turystyce).

Samorządy terenowe powinny:

- zadbać o to, aby turystyka była włączana do programów rozwoju społecznego i gospodarczego miejscowości,

• zadbać o stworzenie dla wszystkich mieszkańców równych szans wzbogacenia się przez turystykę,

• o ochronę lokalnych wartości przyrody i kultury,

• zadbać o przygotowanie mieszkańców do kontaktów z turystami przez informowanie ich o kulturze krajów, z których turyści przybywają, o ich obyczajach i wierzeniach, o ich zachowaniach i potrzebach,

• kształtować w mieszkańcach postawę gościnności wobec turystów,

• starać się o przygotowanie takiej oferty dla turystów, która będzie propagować autentyczne wartości lokalne, przeciwstawiać się zaś wszelkim formom „neokolonializmu przez turystykę”.

• o stwarzanie warunków umożliwiających wyjazdy turystyczne ludności miejscowej, a zwłaszcza młodzieży oraz osobom niepełnosprawnym.

2. ORT. - Inwestorzy, oraz biura podróży organizujące wyjazdy, powinny

to czynić tak, aby zarówno zagospodarowując tereny dla potrzeb turystyki, jak i realizując wyjazd, przestrzegać należnych ludności miejscowej praw, zachowywać szacunek dla jej przekonań oraz systemów wartości i norm etycznych, religijnych i obyczajowych.

- Stwarzać możliwości uczciwego zarobku dla ludności miejscowej i nie eksploatować jej ekonomicznie.

- Nie doprowadzać do komercjalizacji kultury lokalnej.

- Nie zakłócać rytmu pracy, życia społecznego, kultu religijnego, ani wypoczynku ludności miejscowej.

3. HOT. - Przedsiębiorstwa hotelowego powinny przy lokalizacji i budowie hoteli respektować prawa i uwzględniać interesy ludności miejscowej. Jest to - niestety zbyt często nie przestrzegana - fundamentalna zasada etyczna chroniąca przed wspomnianym już „neokolonializmem turystycznym”.

- W miarę możliwości należy przy budowie i eksploatacji hoteli stwarzać miejsce pracy dla ludności miejscowej.

- Równocześnie starać się o to, aby budowa i eksploatacja hoteli nie pogarszała warunków życia ludności miejscowej.

4. INF. - Podstawową rolą pracowników informacji turystycznej wobec mieszkańców terenów odwiedzanych jest rzetelna i prawdziwa informacja o turystach, kulturze krajów, z których pochodzą, ich obyczajach, wierzeniach, sposobie zachowania.

- Powinno się także informować o możliwościach pracy jakie stwarza rozwój turystyki w danej miejscowości, a także o związanych z tym możliwościach kształcenia i dokształcania zawodowego.

- Informować wreszcie należy o tym, jakie zmiany w życiu społeczności lokalnej spowodować może rozwój turystyki, informować o możliwych ekonomicznych, ale także kulturowych, społecznych i wychowawczych skutkach rozwoju turystyki przyjazdowej w danej miejscowości.

7.5. Turystyka jako spotkanie i środek dialogu interreligijnego

Punktem wyjścia naszych rozważań są trzy przekonania. Po pierwsze, że turystyka staje się, jak już o tym była mowa, jednym z najważniejszych zjawisk przełomu tysiącleci.

Po drugie, że świat jako całość, pomimo wielu zjawisk i tendencji dezintegracyjnych, o których pisaliśmy w rozdz. I., zmierza jednak stopniowo do jedności;

Po trzecie, że podstawą procesów integrujących, tak w skali globalnej, jak lokalnej - powinien być dialog.

Stąd pierwsze pytanie, jakie sobie stawiamy w tych rozważaniach - to pytanie o możliwości dialogu przez turystykę. Przypomnijmy przeto najpierw co można rozumieć przez dialog, jakie są jego warunki, a następnie rozważmy możliwość dialogu przez turystykę. Warunkiem dialogu jest jednak spotkanie. Dlatego rozpoczniemy od próby odpowiedzi na pytanie - co to jest spotkanie?

SPOTKANIE

Spotkania mogą być różne: spotkanie z drzewem, z psem, z górami - a więc spotkanie z przyrodą, spotkanie z Giocondą, z katedrą w Mediolanie - a więc spotkanie z dziełem sztuki, spotkanie z Bogiem, spotkanie z samym sobą, spotkanie z drugim człowiekiem. Zatrzymajmy się ze względu na konieczność ograniczenia tematu rozważań - nad tym ostatnim: nad spotkaniem z drugim człowiekiem.

Kiedy w zatłoczonym autobusie ocieram się o drugiego człowieka - jest to styczność fizyczna. Nie jest to jeszcze w żadnym razie spotkanie. Kiedy widzę kogoś na ulicy i on mnie też spostrzegł, ale mijamy się bez słowa - jest to styczność psychiczna, a jeszcze nie spotkanie. Kiedy pomiędzy dwoma (lub więcej) stykającymi się ludźmi zachodzi „wymiana zachowań”, kiedy jeden coś mówi, lub daje znak a drugi, odpowiada - jest to styczność społeczna. Styczność ta jednak może być jedynie stycznością ról społecznych, tzw. stycznością rzeczową. Kiedy coś kupuję w sklepie jest mi w zasadzie obojętne kto mnie obsługuje (coraz częściej zresztą może to być automat). To też jeszcze nie jest spotkanie. Ale kiedy styczność dotyczy konkretnej osoby, na kontakcie z którą mi zależy, kiedy styczność ma charakter osobisty (i w żadnym razie nie może być zastąpiona przez kontakt z automatem) - wtedy może mieć miejsce spotkanie z drugim człowiekiem; Dochodzi do niego wtedy, kiedy mówiąc słowami M. Bubera (1992) ma miejsce relacja „Ja-Ty”, a nie „Ja-Ono”, kiedy „Ja występuje jako osoba, a niejako podmiot”. Jeżeli styczności społeczne się powtarzają i do tego oparte są na pewnych regułach - mamy do czynienia ze stosunkiem społecznym. Może on być - podobnie jak styczność - rzeczowy lub osobisty.

DIALOG

Zaistnienie dialogu jest możliwe tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z osobistym stosunkiem społecznym. Tylko stosunek społeczny osobisty umożliwia - jak to za chwilę zobaczymy - podjęcie dialogu. Dialog - podobnie jak spotkanie - może być relacją pomiędzy nami a przyrodą, pomiędzy nami a dziełem sztuki. Może być też dialog z samym sobą i dialog z Bogiem. W tych rozważaniach koncentrujemy się jednak przede wszystkim, choć nie wyłącznie, na możliwości dialogu z drugim człowiekiem.

Dialog - dialogos- „rozmowa we dwoje”. Dialog jest możliwy tylko wtedy, kiedy nastąpiło spotkanie. Nie każde spotkanie prowokuje dialog, ale dialog bez spotkania jest niemożliwy. Dialog - jak powiedzieliśmy - zakłada osobisty stosunek społeczny, zakłada relację Ja-Ty. Przypominając raz jeszcze M. Bubera powiemy, że dialog wymaga akceptacji siebie nawzajem, dialog wyklucza wzajemną nienawiść, niechęć. Dialog wymaga woli zwracania się do siebie nawzajem, odpowiadania sobie.

Wydaje się, że fenomenologia dialogu wymaga analizy co najmniej pięciu istotnych elementów:

1. osób dialogu,

2. przedmiotu dialogu,

3. warunków dialogu.

4. form dialogu

5. etapów dialogu.

- Osoby dialogu (mówimy o dialogu z drugim człowiekiem) muszą być przynajmniej dwie,

• Przedmiot dialogu musi być dla obu stron ważny. Może on dotyczyć wartości podstawowych, wtedy mamy do czynienia na przykład z dialogiem religijnym, filozoficznym, etycznym, ideologicznym czy politycznym, ale może też dotyczyć wartości drugorzędnych. Przypomnijmy, że dialog koncentrować się może na analizie określonych faktów i ich przyczyn („Jak jest i dlaczego”), na rozważaniach futurologicznych („Jak będzie”), na ocenach faktów i tendencji („Jak to oceniać i według jakich kryteriów”), jak też dotyczyć może postulatów („Jak powinno być”).

• Warunki dialogu mogą być subiektywne i obiektywne. Do subiektywnych warunków umożliwiających dialog zaliczyć trzeba:

- postawę dążącą do poznania poglądów partnera dialogu,

- zrozumienia jego punktu widzenia,

• akceptacji odmienności, tolerancji dla poglądów odmiennych od naszych,

• poszukiwania - pomimo tej odmienności - wartości nam wspólnych, tego co może nas łączyć.

Do obiektywnych warunków dialogu zaliczyć trzeba m. in. język, a więc możliwość wzajemnej komunikacji i zrozumienia, oraz czas, bez poświęcenia którego dialog nie jest możliwy.

• Forma dialogu może być bardzo zróżnicowana. Oczywiście najczęstszą jest rozmowa, czyli słowo mówione. Ale może być też słowo pisane, może być obraz, dźwięk, czy dotyk ... Formą dialogu może też być po prostu bycie razem, nawet w milczeniu...

• Etapy dialogu to: spotkanie, zwrócenie się do siebie, współdziałanie, przemiana wewnętrzna, zjednoczenie (przyjaźń). Jak już wspomniano spotkanie jest konieczne, aby dialog w ogóle zaistniał. Bez spotkania nie ma dialogu. Następnie konieczne jest zwrócenie się do siebie, wyzbycie się wzajemnych zastrzeżeń, mówienie ku drugiemu i do drugiego (Buber 1992). Trzeci etap, (do którego nie zawsze dochodzi) - to współdziałanie na bazie tych wartości, które odkryte zostały jako wspólne, jako te, które łączą. Etap następny - to przemiana wewnętrzna partnerów dialogu oraz podjęcie dialogu z samym sobą i „rewizja” niektórych własnych postaw i poglądów. Bez gotowości do tej „rewizji” dialog trochę mija się z celem. Jest-jak to niestety w praktyce bywa bardzo często - przekonywaniem, czy raczej próbą przekonania partnera bez najmniejszego zamiaru zmiany własnych sądów i przekonań. Jeżeli natomiast ta przemiana wewnętrzna następuje - to wtedy możliwy jest ostatni etap dialogu stanowiący jego „ukoronowanie”: zjednoczenie, wyróżniające się w sposób szczególny w przyjaźni, o której tak wspaniale pisze Jean Lacroix w „Le sens du dialogue” (1957). Przyjaźń jest według niego przede wszystkim wiedzą osobową. Jest „wspólnym poszukiwaniem prawdy własnej”. „Jednoczy w zróżnicowaniu i różnicuje w jedności”.

Po tych ogólnych rozważaniach na temat spotkania i dialogu spróbujmy obecnie zastanowić się nad tym, czy turystyka stwarza szansę dla spotkania i dla autentycznego dialogu?

MOŻLIWOŚCI DIALOGU PRZEZ TURYSTYKĘ

Przypomnijmy najpierw, że turystyka jest przede wszystkim działalnością człowieka. Turystyka nie jest przede wszystkim przemysłem, ani zagospodarowaniem przestrzeni. Podmiotem zjawisk zaliczanych do turystyki i ich konsekwencji jest człowiek - turysta, który dobrowolnie na określony czas udaje się w podróż, zmieniając środowisko i codzienny rytm życia.

W trakcie tej podróży turysta ma możliwość spotkania się ze sobą, z przyrodą, z dziełami kultury, z drugim człowiekiem, z Bogiem... Spotkanie z drugim człowiekiem - to może być spotkanie z drugim turystą, ale może też to być spotkanie z mieszkańcem odwiedzanej miejscowości, czy też z przewodnikiem wycieczki. Teoretycznie spotkanie takie może - przy sprzyjających okazjach - prowadzić do nawiązania dialogu - znowu - ze sobą, z przyrodą, z dziełem sztuki, z drugim człowiekiem, z Bogiem...

Pisaliśmy wyżej o warunkach dialogu. Pytanie, które obecnie należy postawić, to pytanie o to, czy wyjazd turystyczny stwarza jakieś nowe, specyficzne warunki dla spotkania i dialogu? Czy i w jakiej specyficznej sytuacji znajduje się turysta? Spróbujmy zastanowić się nad pojęciem sytuacji turystycznej.

Jeżeli w samym pojęciu turystyki zawarta jest czasowa zmiana środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego - to na specyfikę sytuacji turystycznej składać się będą przede wszystkim trzy elementy:

1. odmienność środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego, albo przynajmniej jednego z nich,

1. temporalność (czasowość) pobytu, świadomość konieczności powrotu,

2. na ogół większa niż w miejscu stałego zamieszkania możliwość dokonywania wyborów, dysponowanie czasem wolnym. Teoretycznie - powtórzmy - te trzy elementy mogą sprzyjać, mogą

stwarzać lepszą, niż w życiu codziennym, okazję dla spotkania i dialogu.

Gdy człowiek ma więcej czasu, jest mniej zmęczony, a równocześnie znajduje się w pięknym otoczeniu - łatwiej jest mu „zatrzymać się na chwilę”, zastanowić nad sobą, spotkać ze sobą samym.

Podziwiając piękno gór, morza, czy jezior - łatwiej jest nawiązać dialog z przyrodą. Będąc zafascynowanym wspaniałymi dziełami architektury, zwiedzając muzea i podziwiając obrazy czy rzeźby, łatwiej jest nawiązać dialog ze sztuką.

Zdarzają się też wspaniałe spotkania z drugim człowiekiem. Sprzyjają im wspólne przeżycia estetyczne, wspólne zachwycenie się pięknem przyrody czy ludzkich dzieł. Więcej wolnego czasu pozwala na to, aby się nie spieszyć, aby się rzeczywiście otworzyć na drugiego człowieka. Nie zawsze prowadzi to do nawiązania dialogu, aczkolwiek zdarza się, że spotkanie np. w schronisku górskim stwarza okazję do rozmów niezwykle szczerych i osobistych. Jest też rzeczą stwierdzoną, że w trakcie wyjazdów turystycznych nawiązują się nieraz głębokie, prawdziwe przyjaźnie.

To wszystko sprzyja także spotkaniu z Bogiem na ścieżkach turystycznych...

Takie są możliwości stwarzane przez sytuacje turystyczną dla spotkania i dialogu.

Rzeczywistość jest, jak zawsze, bardzo złożona i zróżnicowana. W dalszych studiach należałoby dokonać próby pewnej typologii wyjazdów turystycznych z punktu widzenia realnej możliwości zaistnienia przy ich okazji autentycznych spotkań i dialogu.

I tak na przykład, jeżeli przyjąć za podstawę typologię turystów proponowaną przez E. Cohena (1972) - to sądzić można, że „masowy turysta zorganizowany ma na ogół znacznie mniej szans na to spotkanie niż „drifter”. Jeżeli wśród różnych możliwych typów turystyki wyodrębnilibyśmy przykładowo cztery:

• turystyka uprawiana dla celów poznawczych,

• turystyka rekreacyjno-wypoczynkowa i „zdrowotna”,

• turystyka konferencyjno-kongresowa

• turystyka pielgrzymkowa

- to wydaje się, iż w rzeczywistości - w przypadku turystyki uprawianej dla celów poznawczych, największe szanse występują dla spotkania i dialogu z przyrodą i dziełami sztuki. Na ogół małe są możliwości autentycznego spotkania z drugim człowiekiem, aczkolwiek poznawanie świata w jego różnorodności i bogactwie może sprzyjać także bardziej pogłębionemu dialogowi z innymi, może wywoływać potrzebę takiego dialogu. Może zresztą być i tak, że wyjazd turystyczny z tych właśnie powodów ułatwia późniejsze spotkania i dialog z ludźmi -już w miejscu zamieszkania.

W przypadku wyjazdu rekreacyjno-wypoczynkowego szanse autentycznych spotkań są na ogół minimalne. Być może natomiast większe jest prawdopodobieństwo na spotkanie z samym sobą...

Turystyka konferencyjno-kongresowa na ogół ogranicza się do styczności rzeczowych pomiędzy uczestnikami. Ale im mniej program konferencji jest przeładowany, a im więcej pozostawia się czasu na nieformalne spotkania - tym większe szanse także na nawiązanie autentycznego dialogu.

Turystyka pielgrzymkowa powinna ex definitione ułatwić przede wszystkim spotkanie z Bogiem i z samym sobą. Niewątpliwie stwarza ona też sprzyjające warunki dla spotkania i dialogu z innymi. Zresztą spotkanie ze sobą i z Bogiem możliwe jest w zasadzie przy okazji każdego typu turystyki.

Aby do tych spotkań i dialogu w trakcie wyjazdu turystycznego doszło, zwłaszcza w przypadku spotkania i dialogu z drugim człowiekiem, niezbędne są też pewne warunki.

Do najważniejszych zaliczyć należy przygotowanie, ukształtowanie człowieka - przyszłego turysty. Bywa bowiem tak, że to dopiero wyjazd turystyczny kształtuje człowieka dialogu, ale częściej chyba bywa tak, że im bardziej człowiek przez wychowanie i przez pracę nad sobą staje się człowiekiem dialogu, tym łatwiej mu o „wykorzystanie” okazji wyjazdu turystycznego do aktualizacji spotkania i dialogu. Przygotowanie oznacza też oczywiście tak pozornie proste zadania, jak nauczenie się języka obcego w przypadku wyjazdu turystycznego do innego kraju, czy zdobycie określonej wiedzy o miejscu, do którego człowiek się udaje.

Innym warunkiem, „ze strony” organizatora wyjazdu (nawet jeżeli jest nim sam turysta) jest to, aby program wyjazdu nie był zbyt przeładowany, aby nie było to „zaliczanie” w pośpiechu atrakcji turystycznych.

Bardzo ważne jest także - tym razem z punktu widzenia gospodarzy -kształtowanie postaw gościnności wobec turystów. Coraz częściej dzisiaj styczności gospodarzy i gości stają się stycznościami czysto rzeczowymi. Są nawet hotele, gdzie rolę gospodarza pełni komputer. Wychowanie do gościnności może ułatwić zaistnienie w niektórych przypadkach bardziej osobistych kontaktów pomiędzy gospodarzami a gośćmi, które to kontakty - jak już wiemy - stanowią warunek autentycznego spotkania.

Zapytaliśmy na początku tych rozważań o to, czy dialog przez turystykę może stanowić jeden z ważnych czynników procesów integracyjnych we współczesnym świecie? Otóż na te procesy można spojrzeć z dwu punktów widzenia, albo z dwu, uzupełniających się stron.

Procesy unifikacyjne świata mogą mieć z jednej strony charakter przede wszystkim instytucjonalny. Integracja polityczna (EWG) ujednolicenie przepisów prawnych, konwencje międzynarodowe, międzynarodowe i ponadnarodowe organizacje i korporacje, telewizja satelitarna - to wszystko sprzyja niewątpliwie formalno-instytucjonalnemu procesowi integracji świata.

Ale poza tym dokonuje się, ważniejszy jeszcze chyba proces, budowy tej integracji niejako „od dołu”. Budowy całej sieci powiązań między ludźmi, między grupami ludzkimi, stowarzyszeniami, miastami, regionami. Im bardziej te powiązania oparte są na autentycznych spotkaniach i tworzą się na podstawie autentycznego dialogu, tym są głębsze i trwalsze.

Turystyka ma swój udział w pierwszym typie procesów. Istnieje Światowa Organizacja Turystyki, istnieje Międzynarodowa Akademia Studiów nad Turystyką, liczne organizacje międzynarodowe, łańcuchy hotelowe itd.

Ale jeszcze ważniejsza wydaje się rola turystyki polegająca na przyczynianiu się do powstawania nieformalnych, „poziomych” powiązań między ludźmi, ułatwiająca prawdziwe spotkania i nawiązywanie prawdziwego dialogu pomiędzy turystami, a mieszkańcami odwiedzanych miejscowości, turystami a przewodnikami oraz przewodnikami a mieszkańcami. W tym właśnie sensie odpowiedź na nasze podstawowe pytanie może być pozytywna, aczkolwiek nie należy zapominać o tym, że turystyka jedynie oferuje pewną szansę, którą można i należy wykorzystać.

Na zakończenie odwołajmy się jeszcze raz do eseju o przyjaźni J. Lacroix. Pisze on, że człowiek jest „istotą wędrowną”, „pielgrzymem Absolutu”. Przypomina się w tym miejscu także słynny tytuł książki Gabriela Marcel'a: Homo Viator (1984). Człowiek w swojej bytowej istocie jest pielgrzymem. Turystyka jest wspaniałą analogią całego życia ludzkiego. Życia, w trakcie którego dokonują się spotkania i nawiązuje dialog.

„Życie ludzkie jest wędrowaniem. Każdy z nas idzie jakąś drogą. Kieruje się jakimiś znakami, światłami. Czasem błądzi, zbacza z drogi, znowu ją odnajduje, powraca. Czasem jest bardzo zmęczony, szuka schronienia, odpoczywa, nabiera sił, znowu idzie. Dźwiga nieraz na tej drodze ciężary, trudzi się, męczy. Równocześnie uczy się wielu rzeczy, poznaje świat. Cieszy się z niespodziewanych nieraz spotkań.

Czasem idzie sam, niekiedy duży szmat drogi wraz z innymi. Korzysta z ich pomocy i sam im pomaga. Nawiązuje przyjaźnie nieraz tym piękniejsze i trwalsze, im większy szmat drogi razem się uszło, im więcej się wspólnie przeżyło. Socjologia zna nawet pojęcie pokolenia - jako zbiorowości tych ludzi, których postawy zostały ukształtowane przez kawałek wspólnie przebytej drogi historii.

Niektórzy, nieliczni tylko, dochodzą tą drogą życia na same szczyty. Inni zatrzymują się w pół drogi. Są i tacy, którzy odpadają od ściany, ale poturbowani wstają i z uporem pną się dalej. Może ci właśnie są najbardziej wartościowi?

Turystka jest też przede wszystkim wędrowaniem, gdybym więc chciał najkrócej wyrazić jej wychowawczy sens, musiałbym powtórzyć to co napisałem wyżej” (Przecławski 1979).

TURYSTYKA A RELIGIA

Turystyka stanowi spotkanie także z wartościami religijnymi. Przy sprzyjających okolicznościach spotkanie to może stać się jeszcze jednym sposobem dialogu, także w tym zakresie. Dialog pomiędzy poszczególnymi religiami trwa już od dawna.

Poznanie i zrozumienie wartości różnych religii za pośrednictwem wyjazdu turystycznego stanowi jedną z ważnych, a mało dotychczas opisywanych funkcji turystyki. O ile istnieje już dość rozwinięta literatura dotycząca pielgrzymek, o tyle bardzo mało wiemy na temat kontaktu turysty - nie pielgrzyma z różnymi religiami, z którymi styka się on bliżej za pośrednictwem odwiedzanych miejsc i postrzeganych symboli oraz obrzędów. Bliższa znajomość tych procesów może mieć znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia szeroko rozumianej edukacyjnej funkcji turystyki.

Dlatego należy zachęcić do przeprowadzenia pogłębionych badań empirycznych sposobów i typów percepcji przez turystę wartości przekazywanych przez odwiedzane miejsca dawnego lub „żywego” - kultu religijnego. Badania takie mogłyby z jednej strony traktować jako zmienną niezależną wiedzę turysty i jego postawę wobec religii, przynależność lub nie do określonej religii, z drugiej zaś strony sposób prezentacji religijnych symboli, w tym rolę przewodnika. Zmienną zależną byłaby (z metodologicznego punktu widzenia bardzo zresztą trudna do uchwycenia) zmiana stanu świadomości turysty pod wpływem tego kontaktu. Natomiast tzw. „ruch ekumeniczny” rozwija się intensywnie od połowy naszego stulecia. Nazwę swą bierze od greckiego słowa „oikumene” - co dosłownie znaczy „ziemia zamieszkała i uprawiana”. (Nasuwa się tu skojarzenie z tytułem książki A. de St. Exupery - „Ziemia Ojczyzna ludzi”).

W roku 1948 powstaje - z inicjatywy kościołów protestanckich - Światowa Rada Ekumeniczna. Duch ekumeniczny znajduje szerokie odbicie w pracach Soboru Watykańskiego II. I wprawdzie ekumenizm dąży przede wszystkim do odbudowania jedności chrześcijan - to jednak w szerszym znaczeniu możemy tą nazwą objąć także dialog chrześcijaństwa z innymi religiami, a zwłaszcza z islamem, judaizmem i buddyzmem, a także dialog z niewierzącymi. W 1984 r. Jan Paweł II odwiedza Światową Radę Kościołów w Genewie, w 1986 r. odwiedza Synagogę Rzymską. W 1986 r. i 1993 r. odbywa się w Asyżu zorganizowane z inicjatywy Jana Pawła II spotkanie ekumeniczne przedstawicieli wielkich religii świata.

Istotą ruchu ekumenicznego jest poszukiwanie tego, co łączy, poszukiwanie wartości wspólnych dla różnych wyznań, różnych religii, a także dla wszystkich ludzi „dobrej woli”.

Jeżeli przyjąć za słuszne twierdzenie, że człowiek powinien przede wszystkim żyć zgodnie z własnymi przekonaniami (chociaż ma oczywiście moralny obowiązek kształtowania tych przekonań), - to istotą ekumenizmu nie jest „nawracanie” drugiego na wyznawaną przez nas wiarę, ale raczej pomaganie w tym, aby każdy pozostał wiemy swojej religii starając się coraz bardziej dostosowywać swoje postępowanie do swojej wiary. Istotą ruchu ekumenicznego jest, jak powiedzieliśmy wyżej, poszukiwanie wartości wspólnych.

Podstawowym jednak tego warunkiem jest podjęcie wzajemnego dialogu, a więc najpierw dokładne poznanie i zrozumienie poglądów partnera dialogu.

Z punktu widzenia stosunku do religii i motywów podróży, turystów można podzielić na tych, którzy są „religijnie obojętni”, na tych, którzy są wyznawcami jakiejś religii, ale udają się w podróż w celach nie związanych z religią, na tych, którzy nie udają się na pielgrzymkę, ale świadomie pragną przeżywać spotkanie z miejscami uświęconymi i wreszcie na pielgrzymów w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Uwagę naszą skoncentrujemy przede wszystkim na tej pierwszej kategorii, którą V. Smith nazywa „turyści świeccy” „secular tourist” (V. Smith 1992), nie wykluczając także kategorii drugiej („pilgrimtourist”). Osobnych rozważań wymagać będzie analiza kategorii pielgrzymów („pious pilgrim”).

Turysta wędrujący po świecie, a zwłaszcza turysta zaliczony wyżej przez nas do kategorii „turystyki poznawczej” spotykana swej drodze wiele przejawów religii. Spotyka zarówno miejsca funkcjonującego kultu religijnego, jak też symbole religijne, stanowiące „atrakcję turystyczną” a powstałe w wyniku inspiracji religijnej. Zwiedza kościoły, cerkwie, synagogi, meczety, świątynie buddyjskie. Jest świadkiem (lub uczestnikiem) nabożeństw, modlitw, pielgrzymek. Podziwia piękno architektury, rzeźby, malarstwa, muzyki, pieśni religijnych. Nawiązuje kontakt z przejawami bardzo wielu religii, zarówno starożytnych, jak dziś funkcjonujących.

Turysta spotyka się z symbolami religii niemal na każdym zamieszkałym przez ludzi miejscu na kuli ziemskiej. W jaki sposób się spotyka?

Zależy to przede wszystkim od tego, kim jest turysta i jak jest przygotowany na to spotkanie, a także od tego, czy odwiedzane miejsce jest tylko symbolem przeszłości, czy też jest ośrodkiem żywego kultu religijnego.

Turystów religijnie obojętnych podzielić można (w sposób bardzo uproszczony!) na tych, którzy nie mają żadnego poczucia SACRUM i na tych, którzy - chociaż sami niewierzący - doceniają znaczenie SACRUM w kulturze i mają szacunek dla wiary innych.

Dla tych pierwszych odwiedzane miejsca stanowią jedynie atrakcję turystyczną. Turysta, w swoim przekonaniu, nie musi się w nich zachowywać w jakiś szczególny sposób. Co więcej, uważa iż jego subiektywne prawo do wolności uprawnia go do zachowania dowolnego. Są wśród nich tacy turyści, którzy wchodzą w negliżu do świątyni buddyjskiej, albo w butach do meczetu czy z papierosem w ustach do kaplicy na Jasnej Górze w Polsce.

Dla tych drugich odwiedzane miejsca też są postrzegane w pierwszym rzędzie jako atrakcja turystyczna, ale z usiłowaniem zrozumienia znaczenia, jakie to szczególne miejsce ma dla wyznawców danej religii. Ci zachowują się w taki sposób, aby uszanować przekonania wierzących.

Turyści zaangażowani religijnie i zwiedzający miejscowości czy obiekty związane z wyznawaną przez siebie religią, nawet jeżeli nie uczestniczą w pielgrzymce, ale przyjechali jako turyści-przeżywają w tym przypadku to wydarzenie jako kontakt z SACRUM. Jest to dla nich równocześnie i przeżycie turystyczno-poznawcze i przeżycie religijne.

Natomiast turystów zaangażowanych religijnie a odwiedzających miejsce kultu innej (odmiennej od własnej) religii, podzielić można (też w ogromnym uproszczeniu!) na dwie kategorie: tych z „otwartym umysłem”, skłonnych do dialogu między religiami oraz tych, raczej skłonnych do fanatycznego integryzmu.

Pierwsi z nich, pozostają wierni swoim przekonaniom, swojej religii, będą przede wszystkim odnosili się z tolerancją do przekonań odmiennych, a także będą starali się zrozumieć treści tej wiary, której symbole stanowią aktualny przedmiot turystycznego zainteresowania. Co więcej - będą starali się odpowiedzieć sobie na pytanie, czy i jakie elementy danej religii są może podobne (a czasem nawet identyczne) z elementami wyznawanej przez nich samych religii. Zastanawiają się czy są w danej religii elementy, które mogą wzbogacić religię własną, bez zmiany jej istoty.

Ci drudzy natomiast mogą traktować symbole obcej religii trochę podobnie jak niewierzący - tzn. wyłącznie jako atrakcję turystyczną - a nawet, w pewnych przypadkach - jako przejaw zła, przejaw przekonań błędnych, szkodliwych z punktu widzenia wyznawanej przez siebie religii.

Sposób tego spotkania zależy także - jak powiedzieliśmy wyżej - od tego, czy odwiedzane miejsce jest, czy nie jest, aktualnie ośrodkiem żywego kultu religijnego.

Na sympozjum dotyczącym turystyki religijnej, jakie odbyło się w październiku 1992 w Rawennie omawiano m. in. trudności jakie stwarza łączenie funkcji kultowej i funkcji turystycznej przez obiekty takie jak np. katedra Notre-Dame w Paryżu. Znaczenie turystyczne tego obiektu jest tak duże, że niemal każdy turysta będący w Paryżu chce katedrę zwiedzić. Równocześnie jest to normalnie funkcjonujący kościół i nikomu nie można zabronić do niego wejść. W efekcie zachowanie niektórych turystów zakłóca w istotny sposób spokój ludzi uczestniczących w nabożeństwach. Nie bez znaczenia jest także realne niebezpieczeństwo degradacji wnętrza katedry spowodowane olbrzymią ilością odwiedzających (ITINERARI 1992).

Sposób spotkania turysty z symbolami religijnymi zależy ostatecznie od tego jak został on ukształtowany zanim stał się turystą, jaki jest jego zasób wiedzy, jaki reprezentuje system wartości, w wyniku którego może być zaliczony do jednej z wyżej opisanych kategorii.

Na związki turystyki z religią można jednak spojrzeć także „z drugiej strony”. Można analizować nie tylko spotkanie turysty z obiektami kultu i symbolami religijnymi, oraz z ludźmi wyznającymi różne religie, ale można analizować także spotkanie z ludźmi, którzy reprezentują sobą znaczący autorytet religijny lub moralny, którzy przyjeżdżają do danego kraju i „ściągają” na spotkanie wielu zainteresowanych osobistym kontaktem z taką osobą. Można wyobrazić sobie tłumy, które witały Gandhiego, tych którzy pragną zobaczyć Dalaj Lamę z Tybetu w trakcie jego podróży i inne znaczące osobistości.

Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim podróże-pielgrzymki Jana Pawła II.

Podróże Papieża ściągają każdorazowo (może z wyjątkiem podróży do Turcji) wielkie rzesze ludzi. Są to zarówno chrześcijanie, nie tylko katolicy, są też wyznawcy innych religii (np. słynne spotkanie z muzułmanami w Maroko w 1985 r), a także ludzie niewierzący. Są to też liczne zastępy dziennikarzy, towarzyszących Janowi Pawłowi II w czasie całej podróży.

I tak np. oblicza się, że w trakcie pierwszej podróży do Ameryki Łacińskiej z Papieżem spotkało się łącznie ok. 20 milionów ludzi, w nabożeństwach często uczestniczy kilkaset tysięcy osób, a nawet milion i więcej (np. w czasie Mszy św. w Caracas 27. 01. 85 r. lub 2. 07. 86 r. w Bogocie, czy 12. 04. 87 r. w Niedzielę Palmową w trakcie pobytu w Argentynie).

Pontyfikat Jana Pawła II stanowi szczególne „wydarzenie” sprzyjające rozwojowi turystyki pielgrzymkowej.

Jej znaczenie polega nie tylko na tym, że jest ona manifestacją przeżycia religijnego wyznawców jednej wiary, ale także na tym, że stanowi ona zaproszenie do dialogu i do współdziałania ludzi różnych religii, a także różnych przekonań. Pielgrzymki tradycyjne stanowiły przede wszystkim okazję do spotkania ludzi tej samej religii. Tym, co nowe w pielgrzymkach Jana Pawła II, to nie tylko to, że -- podobnie jak Apostoł Narodów Paweł - przemierza on kraje zamieszkiwane przez ludzi różnego koloru skóry, różnych kultur i tradycji, ale że w spotkaniach z Nim biorą udział ludzie różnych światopoglądów, że ze wszystkimi chce i potrafi rozmawiać, że przy tej okazji oni też zaczynają rozmawiać ze sobą. W tych spotkaniach pielgrzymkowych biorą bowiem udział nie tylko katolicy, dla których Papież jest Ojcem Świętym, Głową Kościoła, ale także wyznawcy innych religii (jak to miało miejsce w Asyżu 27 października 1986 r., kiedy w modlitwach o pokój świata wzięło udział 47 delegacji i 68 przedstawicieli różnych religii). W tych spotkaniach biorą udział także ludzie nie związani z żadną religią, ale pragnący znaleźć wspólny język i współdziałać z tymi wszystkimi, dla których drogie są ideały humanizmu i ideały pokoju.

ZAKOŃCZENIE

KONGRES TURYSTYKI POLSKIEJ

W 1995 roku - po raz pierwszy w powojennej historii Polski - odbył się Kongres Turystyki Polskiej. Inicjatorem zorganizowania Kongresu było Polskie Stowarzyszenie Turystyki. W dniu 14 stycznia 1994 r. PST przesłało Prezesowi Rady Ministrów założenia programowe Kongresu Turystyki Polskiej i zwróciło się z prośbą o objęcie patronatu nad Kongresem.

W marcu Prezes Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki w liście skierowanym do Prezesa Rady Ministrów poparł jednoznacznie tę inicjatywę widząc „rolę Kongresu jako instrumentu do skupienia wokół działań na rzecz rozwoju turystyki profesjonalistów i entuzjastów, ludzi nauki i praktyki”.

11 kwietnia Dyrektor Gabinetu Prezesa Rady Ministrów powiadomił Prezesa PST, że Prezes Rady Ministrów obejmie patronat nad Kongresem.

Celem Kongresu miało być „przedstawienie perspektyw rozwoju turystyki w Polsce do roku 2005” i niezbędnych warunków tego rozwoju.

Cały ciężar organizacji i finansowania Kongresu wziął na siebie Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki.

Organizacja i przebieg Kongresu

Kongres odbył się w Warszawie, w hotelu „Yictoria”, w dniach 6-8 listopada 1995 roku.

Referat programowy wygłosił Prezes UKFiT Stanisław Stefan Paszczyk („Turystyka jako czynniki rozwoju społecznego i gospodarczego Polski”).

Obradom plenarnym, które otwierał i zamykał przewodniczący Komitetu Organizacyjno-Programowego Robert Kępiński, przewodniczył Krzysztof Przecławski.

Pierwszego dnia po południu Kongres obradował w sześciu grupach roboczych:

I - „Polityka państwa w sferze turystyki” ref.: Danuta Hubner i Tadeusz Burzyński,

II - „Kierunki rozwoju infrastruktury i usług” ref.: Krzysztof Łopaciński i Cezary Droszcz,

III - „Turystyka a środowisko” ref.: Stanisław Liszewski i Jadwiga Oleszkiewicz,

IV - „Społeczno-kulturowe i wychowawcze funkcje turystyki” ref.: Krzysztof Przecławski i Jerzy Pawlik,

V - „Kształcenie, doskonalenie i szkolenie kadr dla usług turystycznych” ref.: Ryszard Gałecki,

VI - „Turystyka polska w procesie dostosowawczym do Unii Europejskiej” ref.: Mirosław Nestorowicz i Jerzy Raciborski.

W drugim dniu przedstawione zostały wnioski z obrad grup roboczych.

Na początku pierwszego dnia, w imieniu Prezesa Rady Ministrów, który był zmuszony w ostatniej chwili odwołać swój udział, zabrał głos Minister Wiesław Kaczmarek. Potem przemawiali niektórzy z zagranicznych gości Kongresu. W drugim dniu kontynuowana też była dyskusja plenarna.

Materiały kongresowe zostały opublikowane w specjalnym wydaniu pokongresowym (Turystyka szansą rozwoju kraju - materiały podstawowe. Kongres Turystyki Polskiej, Warszawa, 6-8 listopad 1995 r.). Syntetyczne ujęcie podstawowych wniosków, jakie w dalszym ciągu pozwalam sobie przedstawić, oparte jest na tekstach referatów, nadesłanych do Komitetu Programowego przed rozpoczęciem Kongresu i stanowiących podstawę do dyskusji w grupach roboczych.

Wnioski z Kongresu

Program działań w zakresie turystyki polskiej w okresie najbliższych 15 lat, który powinien stać się programem całego Rządu, należy tworzyć formułując najpierw najważniejsze cele do osiągnięcia, następnie zadania do zrealizowania i wreszcie środki, przy pomocy których te zadania można realizować. Spróbujemy rozpatrzyć te trzy elementy programu po kolei.

Cele

I. Doświadczenia wielu krajów wskazują na to, jak wiele można zyskać traktując rozwój turystyki jako jeden z głównych czynników rozwoju kraju. Dlatego podstawowym celem Programu powinno być doprowadzenie do tego, aby turystyka stawała się coraz ważniejszym czynnikiem zarówno szeroko rozumianego rozwoju społecznego, jak też rozwoju gospodarczego Polski jako całości, a w szczególności czynnikiem rozwoju wielu mających w tym zakresie odpowiednie możliwości regionów kraju, województw, w przyszłości także powiatów, oraz gmin i miejscowości.

II. Polska pragnie w najbliższych latach zacieśniać coraz bardziej swoje więzi z Europą, z którą czuje się nierozerwalnie związana. Otóż, turystyka ma wielkie szanse stawania się ważnym czynnikiem integracji Polski z Europą, a także - w innym sensie, ale w sposób również realny - zacieśnienia więzi z całym światem.

III. Turystyka jest nie tylko znaczącym czynnikiem rozwoju społecznego i gospodarczego kraju, regionów i miejscowości. Pełni ona także realne funkcje wychowawcze, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i młodzieży, a także funkcje w zakresie profilaktyki zdrowotnej i w zakresie rehabilitacji. Turystyka powinna w znacznie większym niż dotychczas stopniu być wykorzystywana jako środek wychowania, profilaktyki i rehabilitacji zdrowia, a także resocjalizacji młodzieży. IV. Bogata kultura Polski jest jeszcze zbyt mało znana, zwłaszcza w niektórych krajach i regionach świata. Turystyka ma szansę stawania się znaczącym czynnikiem promocji kultury polskiej za granicą, a także wzbogacenia tej kultury przez kontakty turystyczne. V. Turystyka prawidłowo organizowana i praktykowana może stawać się też ważnym czynnikiem ochrony środowiska przyrodniczego.

Tak sformułowane podstawowe cele stawiają przed nami następujące zadania do wykonania.

Zadania

1. W odniesieniu do turystyki wyjazdowej z Polski sprawą najważniejszą jest rozpoznanie możliwości, a następnie opracowanie strategii promocji turystyki wyjazdowej z Polski do:

• krajów sąsiednich,

• do krajów Europy Zachodniej, oraz do pozostałych krajów europejskich,

• do krajów pozaeuropejskich, ze szczególnym uwzględnieniem krajów Dalekiego Wschodu oraz Ameryki Południowej, jako szczególnie interesujących z punktu widzenia możliwości rozwoju turystyki wyjazdowej z Polski.

Taka strategia promocji turystyki wyjazdowej powinna zostać opracowań w podziale na kategorie wieku turystów, oraz rodzaju turystyki. Może ona stanowić podstawę dla polityki określonych ułatwień wyjazdów.

2. W odniesieniu do turystyki przyjazdowej do Polski istnieje potrzeba opracowania programu działań stymulujących rozwój określonych typów i form turystyki przyjazdowej, a więc na przykład:

• turystyki objazdowej po Kraju,

• przyjazdów do określonych miast,

• turystyki przygranicznej,

• przyjazdów do uzdrowisk,

• agroturystyki i innych.

Program powinien uwzględniać - poza turystyką wypoczynkową - takie jej formy, jak: turystyka biznesowa, turystyka kongresowa, turystyka pielgrzymkowa, studyjna i inne.

Program powinien wytypować określone rejony turystyczne, następnie zapewnić warunki ich zagospodarowania, wytypować obszary tranzytowe i przygraniczne ważne z punktu widzenia turystyki, a także wytypować tzw. obszary ochronne.

3. W ostatnich latach w wielu krajach zyskuje coraz większe zrozumienie problematyka etyki, związanej z różnymi zawodami i pełnieniem różnych ról społecznych. Coraz więcej także mówi się i pisze o potrzebie etyki w turystyce. Pilną sprawą staje się więc potrzeba opracowania zasad etyki w odniesieniu do zachowali turystów, mieszkańców terenów odwiedzanych przez turystów oraz etyki organizatorów turystyki.

4. Turysta - zarówno ten wyjeżdżający z naszego kraju, jak ten do nas przyjeżdżający - oczekuje, że jego podróż i pobyt będą się odbywać w warunkach bezpiecznych, oraz że wiele jego potrzeb zostanie zaspokojonych. Należy więc opracować i konsekwentnie wprowadzać w życie zasady bezpieczeństwa podróżnych i zasady zabezpieczenia interesów turystów.

Dla realizacji tych podstawowych zadań niezbędne są rozmaite środki działania, tak na szczeblu rządowym, jak w regionach, województwach czy gminach. Postarajmy się omówić najważniejsze z nich.

Środki

w podstawowych referatach przygotowanych na Kongres Turystyki Polskiej wymienione były przede wszystkim następujące grupy działań niezbędnych do podjęcia realizacji zadań:

a) Działania związane ze stworzeniem niezbędnej infrastruktury technicznej dla potrzeb turystyki:

• realizacja programu budowy autostrad, wraz z programem towarzyszącym; w programie budowy autostrad należy przewidzieć także m. in. odpowiednie rozwiązania problemu transportu ciężkiego i jego uciążliwości,

• opracowanie i realizacja programu budowy szybkich kolei zapewniających tranzytowe połączenia z Zachodem i Wschodem,

• opracowanie i realizacja programu rozbudowy komunikacji lotniczej, przede wszystkim międzynarodowej,

• programu unowocześnienia floty pasażerskiej, tak morskiej jak i śródlądowej,

• modernizacja taboru autokarowego,

• dalsza modernizacja przejść granicznych,

• opracowanie i realizacja programu budowy tanich hoteli.

2. Stopniowe wprowadzenie w życie nowoczesnego systemu telekomunikacji dla potrzeb turystyki, w tym przede wszystkim systemu rezerwacji miejsc w hotelach i w środkach komunikacji. System ten został zapoczątkowany, ale wymaga znacznego przyspieszenia działań w kierunku dostosowywania się do poziomu rozwiniętych krajów europejskich.

3. Dostosowanie legislacji w sprawach turystyki do wymogów Unii Europejskiej. Szybkie zakończenie, ciągnących się już bardzo długo, prac nad tzw. ustawą o turystyce. Wprowadzenie systemu koncesjonowania działalności gospodarczej w turystyce. Uregulowanie obowiązków i praw pilotów wycieczek turystycznych. Doprowadzenie do sformułowania jasnych przepisów

ZAKOŃCZENIE

dotyczących ułatwień podatkowych od inwestycji turystycznych. Wreszcie - szczególnie ważną sprawą jest dokonanie niezbędnych przekształceń własnościowych, m. in. przeprowadzenie prywatyzacji „Orbisu”.

4. Zadaniem o charakterze działań stałych jest prowadzenie systematycznych badań rynku, bez czego nie można myśleć o nowoczesnej gospodarce turystycznej. Niezbędne jest opracowanie możliwie najlepszych metod prognozowania rozwoju turystyki tak przyjazdowej, jak wyjazdowej. Niezbędna jest znacznie bardziej intensywna, niż dotychczas, promocja turystyki polskiej na rynkach zagranicznych, w tym na Dalekim Wschodzie i w Południowej Ameryce. Potrzebne jest całościowe opracowanie i realizacja programu oferty tzw. „produktu turystycznego”, uwzględniającego różne formy turystyki, w tym zwłaszcza turystyki kwalifikowanej, specjalistycznej.

5. Konieczne jest znaczne usprawnienie funkcjonowania informacji turystycznej, zarówno w kraju jak zagranicą.

f) W nowoczesnym społeczeństwie nie można prowadzić mądrej polityki rozwoju turystyki bez systematycznych badań naukowych. Turystyka stała się już tak ważną dziedziną gospodarki i życia społecznego, że należy bezwzględnie spowodować uruchomienie w najbliższym czasie rządowego programu badań naukowych: „Turystyka jako czynnik rozwoju Polski”. Koncepcja wstępna takich badań została już w głównych zarysach opracowana.

g) Niemożliwy jest rozwój turystyki bez odpowiednio przygotowanych kadr. Kraje, w których turystyka przynosi duże dochody, zdają sobie z tego doskonale sprawę. Stąd konieczne jest opracowanie całościowego, wieloletniego programu kształcenia, doskonalenia i szkolenia kadr dla potrzeb turystyki na różnych szczeblach.

h) Niezbędne jest opracowanie programu ochrony środowiska w miejscowościach i rejonach turystycznych. Muszą w tym zakresie powstać nowe lub zostać udoskonalone istniejące przepisy prawne. Trzeba podjąć wysiłek w kierunku podnoszenia świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego, w tym w szczególności młodzieży.

i) Wielokrotnie podnoszona była sprawa potrzeby rozdzielenia na szczeblu centralnym problematyki kultury fizycznej i sportu od problemów turystyki. Istnieją wprawdzie punkty styczne, ale turystyka jako całość wykracza dzisiaj znacznie poza kulturę fizyczną - stanowi wielki, odrębny zespół zagadnień.

Dlatego powrócić należy do idei powołania skutecznie działającej organizacji rządowej do spraw turystyki. Podobnie jak to jest w wielu już krajach należy doprowadzić do utworzenia Ministerstwa Turystyki.

Czwarta Grupa Problemowa zaproponowała uchwalenie przez Kongres Deklaracji o potrzebie etyki w turystyce:

Pod koniec XX wieku ludzkość wkracza w nowy etap - etap turystyfikacji świata. Proces ten obejmuje różne rejony Ziemi. Dotyczy obecnie przede wszystkim krajów rozwiniętych, ale stopniowo rozszerza się na cały świat. Turystyka staje się sposobem życia współczesnego człowieka.

Skutki tego procesu są zarówno pozytywne jak też negatywne, w zależności od zachowań osób związanych z turystyką, a więc turystów, organizatorów turystyki, oraz mieszkańców terenów odwiedzanych przez turystów. Te skutki zależą od stosunku tych osób do norm etyki.

Korzyści ekonomiczne, płynące z turystyki, nie mówiąc już o korzyściach społecznych, kulturowych i wychowawczych, byłyby znacznie większe, gdyby zasady etyczne w turystyce były bardziej przestrzegane. Dlatego tak ważną sprawą jest tworzenie podstaw tzw. „deontologii turystyki”.

Uczestnicy Kongresu Turystyki Polskiej wyrażają przekonanie, że turyści, organizatorzy turystyki i mieszkańcy terenów odwiedzanych powinni szanować podstawowe wartości i przestrzegać w swoim zachowaniu wypływających z nich norm etyki, przede wszystkim takich, jak:

• poszanowanie życia i godności ludzi,

• ochrona środowiska przyrodniczego i kulturowego,

• dbałość o dobro rodziny,

• szacunek dla sacrum, dla dni i miejsc świętych, oraz dla obiektów sakralnych,

• odpowiedzialność za słowo, za prawdziwość i rzetelność informacji,

• szacunek dla własności,

• korzystanie z wolności bez naruszania praw drugich.

Tak przedstawiałaby się problematyka Kongresu Turystyki Polskiej, sformułowana, jak o tym wspomniałem, na podstawie głównych referatów, nadesłanych na Kongres. Problematyka ta była w trakcie obrad Kongresu omawiana i została uzupełniona głównie w ramach prac sześciu grup roboczych. Przebieg dyskusji w grupach i wnioski z prac grup - przedstawione w drugim dniu obrad plenarnych są obecnie w trakcie opracowywania i zostaną opublikowane w terminie późniejszym.

Literatura

Allcock J. B., Tourism as a Sacred Joumey, w: Losirs et Societe vol 11 no 1: 33-48 Paris, 1988.

Alejziak W., Turystyka na świecie-trendy i prognozy do końca XX wieku, w: Biuletyn Informacyjny PST nr 1 (2), 1992, s. 1-7.

Bartoszewicz W., Dynamics of Tourism, w: Problems of Tourism No 3, Instytut Turystyki, Warszawa, 1988.

Bassand M., Sociologie des loisirs et du tourisme, UIOOT 1968 (powielacz). Bocheńska M., Bujak K., Uwagi dotyczące motywów uprawiania turystyki, Ruch Turystyczny nr 1, SGPiS, Warszawa, 1975, s. 19-31.

Boorstin D. J., The Image; A Guide to Pseudo-Events in America, Harper, New York,1964.

Boulding K., Beyond economics, 1968.;

Boulding K., Ponad ekonomią, 1985.

Boyer M., La formation touristiąue - approches humaines du probleme, w: Expansion et Formation touristiąue, 1966, s. 163-201.

Boyer M., Le tourisme, Paris, 1972.

Buber M., Ja i Ty, Pax Warszawa, 1992.

Bystrzanowski J. (Ed.), Tourism as a Factor of Change, Yienna Centrę, Wiedeń 1989.

Calantone R. J., Mazanec J. A., Marketing, management and tourism, w: Annals of Tourism Research Nr 18, New York, 1991.

Campo (del) Salustiano, Changes in cultural models due to the Growth of intemational tourism in Spain, w: Communications submitted to the 7-th World Congress of Sociology, Vama, 1970.

Cazes G., Panorama et problemes de la croissance du tourisme dans les pays en voie du developpement, „Espaces” nr 8-9, 1974, s. 33-55.

Cohen E., Arab Boys and Tourist Girls in a mixed Jewish - Arab Community, Intern. „Journal of Comparative Sociology”, XII, 4, 1971.

Cohen E., Toward a Sociology of Intemational Tourism, Social Research 39/1972, s. 164-182.

Cohen E” Authenticity and Commoditization in Tourism, w: Annals of Tourism Research 3: 371-386, New York, 1988.

Cohen E., Rethinking the Sociology of Tourism, w: Annals of Tourism Research 1: 18-35, New York, 1979.

Cohen E., The Sociology of Tourism: Approaches, Issues and Findings, w: Ann. rev. Sociol. 10: 373-92, 1984.

Cohen E., Traditions in the Qualitative Sociology of Tourism, w: Annals of Tourism Research 1: 29-46, 1988.

CONTOURS, The ąuarteriy newsletter of the Coalition on Third Worid Tourism, m. in.: vol 5 no 4 „The True Barbarians”, Bangkok, 1991.

Czapów Cz., Wychowawcze funkcje turystyki kwalifikowanej. Perspektywy rozwoju turystyki kwalifikowanej w Polsce. (Materiały z plenarnego posiedzenia Rady Turystyki GKKFiT 8 czerwca 1973 r.) Warszawa, GKKFiT, Dep. Turystyki, 1973, s. 58-73. Czarnowski S., Kultura, PWN, Warszawa, 1956.

Dann G., Anomie. Ego-enkancement and Tourism, w: Annals of Tourism Research 4: 184-194, New York, 1977.

Dann G., Cohen E., Sociology and Tourism w: Tourism Social Science Annals of Tourism Research vol 18, no 1: 155-169, New York, 1991.

de Kadt Emanuel, Tourism Passport to Development?, Oxford Univ. Press, 1979

Delumeau J., Cywilizacja Odrodzenia, PIW, Warszawa, 1987.

Dogan H. Z., Forms of Adjustment, Sociocultural Impact of Tourism, w: Annals of Tourism Research 2: 216-236, New York, 1989.

Dubos Renę, Miraże zdrowia. Warszawa, PZWL, 1962.

Dumazedier J., Vers une sociologie du tourisme. Repertoire des voyages.

Dziewulak A. i inni, Turystyka młodzieży, IT, Warszawa, 1977.

Eadington W. R., Redman M., Economics and Tourism, w: Annals of Tourism Research 18, 1:41-56, New York, 1991.

Edgell D. L., Sr, International Tourism Policy, van Nostrand, New York, 1990.

Encykliki JanaPawłall: SolhcitudoRei Socialis, 1988Centesimus Annus, 1991 Yeritatis Splendor, 1993.

FiUpowicz Z. (red.). Turystyka, Kraków 1963 (skrypt pow.).

Gaworecki Wł., Turystyka, PWE, Warszawa, 1994.

Graburn N., Jafari J., (eds) Tourism social science, Annals of Tourism Research, Sp. Issue, New York, 1991.

Hiller H., Escapism, Penetration and Response: Industrial Tourism in the Caribbean, w: Caribbean Studies 16: 92-116, 1976.

Humen W., Gołębiewski W., Sport, w: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t 10: 719, Warszawa, 1967.

Hunziker W., Einige Grundgedanken zur touristischen Ausbildung, w: Expansion et formation touristiąue, Berne, 1966.

Hunziker W., Prolegomena zum Problem der touristischen Expansion, w: Expansion et formation touristique.

Hunziker W., Le Tourisme Social, Berne, 1951.

Iacono A. Q., Propos historiąues sur le tourisme, w: Les Cahiers du Tourisme. Aix-en. Provence, 1971.

Itinerari delia Fede in Europa. Dali Est e dali Ovest verso TUnita, 9-10, 10, Ravenna, 1992.

Jackowski A., Zarys geografii pielgrzymek, UJ Inst. Geogr. z. 107, Kraków, 1991.

Jafari J., Sociocultural Dimensions of Tourism. An English Language Literaturę Re view, w: Tourism as a Factor of Change: 17-60, Wiedeń, 1989.

Jafari J., Towards Tourism Mitigation, w: The Freedom of Travelling in the Year 2000 - AIEST vol 34, St-Call, 1992.

Kahn B., Bruce-Briggs B., Things to Come, New York, 1972.

Kapłan M., Leisure in America. A Social Inąuiry, New York, 1960.

King A., Schneider Bertrand, The First Global Revolution, 1991.

Knebel H. J., Soziologische Strukturwandlungen im Modemen Tourismus, Stuttgart, 1960.

Kołtun F., Report of the Influence of Women in the Field of Tourism, Technical Com-mission of Research. Como 30.10.1966, lUOTO.

Kozielecki J., Z Bogiem albo bez Boga, PWN, Warszawa, 1991.

Krapf K., Od empirii do teorii ruchu turystycznego. Ruch Turystyczny 1, 1957.

Krippendorf J., Kramer B., Krebs R., Arbeitsgeseflschaft im Umbruch-Konsequenzen flir Freizeit und Reisen, w: Berner Studien zum Fremdenverkehr z. 20, Berne.

Krippendorf J., Die Ferienmenschen, Ziirich, 1984.

Kruczek Z., Higher Education of Tourism in European Countries - mat. z konferencji wrzesień AWF, Kraków, 1992.

Kruczek Z., Rozwój turystyki w środowisku studenckim, w: Zeszyty Naukowe Instytutu Turystyki nr 1, s. 112-127.

Kruczek Z., Sacha S., Geografia atrakcji turystycznych Polski, Ostoja, Kraków, 1994.

Krygowski W., Badania ruchu turystycznego w górach. „Wierchy” t. XX, 1950/1951.

Kulczycki Zb., Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa, 1968.

Lacroix J., Sens dialogu, Pax, Warszawa, 1957.

Laine P., Liberons le tourisme, Paris, 1980.

Lanfant M. F., Signification du tourisme intemational Fait el Acte Social Rapport de recherche, Script, Paryż ,1975.

Lanfant Marie-Francoise, Les theories du loisir, Paris, 1972.

Lanquar R., Sociologie du tourisme et des voyages, PUF, Paris, 1985.

Leiper N., Deflating Illusion of the Tourism Industry's Size: Implication for Training and Research, Materiały z konferencji, Calgary, 1991.

Les effets du tourisme sur les valeurs socio-culturelles, Paris 1975 roneo, UNESCO SHC (OPS/TST), 100.

Les Industries culturelles: Un enjeu pour Tayenir de la culture, UNESCO, Paris, 1982.

Leugger J., Travel and the Sociology International Travel, Sociological Contributions, Vol. I, 1966, s. 157-184.

Libera K., Międzynarodowy ruch osobowy. Warszawa, 1969. Libera K., Międzynarodowy ruch turystyczny, Wrocław, 1964. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., Geografia turystyki Polski, PWE Warszawa, 1985.

Lisiecki S., Ruch turystyczny z RFN do Polski, IZ, Poznań, 1981. Łazarek R., Systemy organizacyjne turystyki. Warszawa, 1967. Mac Cannell D., Empty Meeting Grounds, Routledge, London, 1992. Mac Cannell D., Introduction w: Special Issue Annals of Tourism Research, Semiotics of Tourism 1: 1-6, New York, 1989.

Mac Cannell D., The Tourist; A Nem Theory of the Leisure Class, Schocken Books, New York, 1976.

Mac Cannell D., Staged Authenticity. Arrangements of Social Space in Tourist Settings, w: Am. Journal of Sociology No 79/3: 589-603, 1973.

Mac Intosh R., Goeldner Ch., Tourism, Principles, Practices, Philosophies, New York, 1986.

Manila Declaration on World Tourism WTO, Manila Conference, 1980. Marcel G., Homo Yiator, Pax, Warszawa, 1984.

Marchlewski A., Ziemilski A., Zwiad socjologiczny w Tatrach. Badania nad ruchem turystycznym w rejonie Hali Gąsienicowej, „Wiercłiy” t. XXXIII, 1964.

Milewska M., Regiony wypoczynkowo-turystyczne Polski, Warszawa (Praca dokt. Instytut Geografii UW).

Mariotti G., Storia del Tourismo, Roma, 1967.

Mazza C, Turismo, Piemme, 1989.

Mączka J., Definicje i określenia występujące w polskiej literaturze fachowej dotyczące rekreacji, turystyki i krajoznawstwa, w: Biuletyn Inform. Inst. Turystyki, 3/12 1974, s.4-13.

Naisbitt J., Global Paradox, Avon Books, New York, 1995.

Nash D., Tourism as a Form of Imperialism, w: Hosts and Guests (V. Smith-Ed.) Univ. of Pensylvania Press: 37-52 Philadephia, 1989.

Nettekoven L., Massentourismus in Tunesien, Starnberg, 1972.

Nettekoven L., Implications socio-culturelles du tourisme de TOccident vers le Tiers Monde Seminaire Intern, du 26. 02. au 15. 03. 1973, CIEST Turin (masz.).

Nostra Aetae, II Sobór Watykański, 28. 10. 1965.

Nowakowska A., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania ruchu turystycznego w układach przestrzennych, AE, Kraków, 1989.

Nunez R., Towards a Theory of Tourism, w: Hosts and Guests ... 265-274 Philadelphia, 1989.

Orłowicz M., Moje wspomnienia turystyczne. Warszawa, 1970. Ostrowska M., Skórzyński Z., Ziemilski A., Badania socjologiczne nad zinstytucjonalizowanymi formami spędzania wakacji w Polsce, Wychowanie Fizyczne i Sport 1, 1964.

Ostrowski P., Understanding Tourism, w: Problems of Tourism 3: 3-20, Warszawa, 1988.

Ostrowski St., Ruch turystyczny w Polsce, Warszawa, 1968.

Ostrowski St., Turystyka zagraniczna w Polsce, Ruch Turystyczny 1, 1967.

Palous R., Duchowość naszych czasów, w: Znaki Czasu 25: 75-84, Rzym-Kielce, 1992.

Pearce D, Butler R., (Eds) Tourism Research Critiąues and Challenges, Routledge, London, 1993.

Piętka H., Potrzeba rozwinięcia zmysłu badawczego wśród turystów, „Ruch Turystyczny” 2, 1957.

Podemski K., Turystyka zagraniczna jako przedmiot badań socjologicznych, 1981.

Przecławski K., Humanistyczne podstawy turystyki. Warszawa, 1986.

Przecławski K., Turystyka a wychowanie, NK, Warszawa, 1973.

Przecławski K., Socjologiczne problemy turystyki, IW ZZ, Warszawa, 1979.

Przecławski K., Młodzież a turystyka, w: Kwartalnik Ped. 2: 29-39, Warszawa, 1986 (b).

Przecławski K., Tourism as a Factor of Change. Conclusions, Wiedeń, 1989.

Przecławski K., Towards a sociological Explanation of the Tourism Phenomenon, w: Problems of Tourism no 1/2, Warszawa, 1991.

Przecławski K., Tourism Education in Eastern Europę, w: Mat. Konf. Lipiec, Durham, 1992,

Przecławski K., Tourism as the Subject of Interdisciplinary Research, w: Tourism Research... Routledge, London, 1993.

Przecławski K. (Red.), Turystyka, człowiek i społeczeństwo, IW ZZ, Warszawa, 1984.

Radkowska B., Europa - największy rynek turystyczny świata. Rynek Turystyczny 5, 1996.

Reczek Wł., Model organizacyjny turystyki w Polsce, Warszawa, 1969. Ringgren H., Strom A. V., Religie w przeszłości i w dobie współczesnej, KAW, Warszawa, 1990.

Ritchie B., Tourism and Hospitality Education, AIEST, Beriin, 1990.

Rogalewski O., Rogalewska B., Walory turystyczne Polski, Wrocław, 1965.

Saar E., Skórzyński Z., Strzeszewski M., Zilrn M., Weekendy mieszkańców Krakowa, Warszawa, 1972.

Schneyder J., Podróże i turystyka w starożytności. Warszawa, 1959.

Seaton A., Tourism Education in 1990 s - Business Science or Humanity?, w: Mat. konf. Calgary, 1991.

Simmel G., Socjologia, PWN, Warszawa, 1969. Sigaux G., Histoire du tourisme, Geneve, 1965.

Sikora J., Agroturystyczny biznes, Bydgoszcz, TNOiK, 1995.

Simmel G., Socjologia, PWN, Warszawa, 1969.

Siwiński W. (red.), Turystyka, rekreacja i sport, Ławica, Poznań, 1993.

Skórzyński Z., Między pracą a wypoczynkiem, Czas „zajęty” i czas „wolny” mieszkańców miast w świetle badań empirycznych, Ossolineum, 1965.

Skórzyński Z. (red.). Twój czas. Warszawa, 1977.

Skórzyński Z., Ziemilski A. (red.), Wzory społeczne wakacji w Polsce, Warszawa, 1971.

Skórzyński Z., Ziirn M., Porównawcza analiza wzorów wypoczynku cotygodniowego w wybranych aglomeracjach PRL i CSRS, Inst. Turyst., Warszawa, 1977.

Smith Michael A., Turner L., Some Aspects of the Sociology of Tourism, w; Society and Leisure, 3, 1973, s. 55-71.

Smith St., Tourism Analysis, Longman, New York, 1989.

Smith V., Hosts and Guests, The Anthropology of Tourism, University of Pensylvania, Philadelphia, 1989.

Smith V., Eadington W., Tourism Alternatives, University of Pensylvania Pres. Philadelphia, 1992.

Smith V. (Ed.), Pilgrimage and Tourism. The Quest in Guest, w: Annals of Tourism Research vol, 19: 1, New York, 1992.

Spatt E., Allgemeine Fremdenverkehrslehre. Innverlag. Innsbruck, 1975.

Sudolski Zb., Problematyka podróżnicza w literaturze polskiej XVIII w. i początków

XIX w., Ruch Turystyczny 1, 1959.

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa, 1972.

Thomas W. I., Znaniecki F., The Polish Peasant in Europę and America, PWN, Warszawa, 1976.

Tourism Bill of Rights and Tourist Codę Adopted in Sofia, 1984.

Tourisme Internationale, Espaces (no sp.), 1972.

Toynbee A. J., Cywilizacja w czasie próby, Przedświt, Warszawa, 1991. Turner L., Ash J., The Golden Hords, Constable, London, 1975.

Turner V., The Center Out There: Pilgrim's Goal, w: History of Religions No 12: 191-230, 1973.

Turos L., Turystyka do krajów socjalistycznych i jej rola w kształtowaniu świadomości i postawy internacjonalistycznej, w: Kwartalnik Pedagogiczny 3, 1969, s. 177-189.

Turos L., Aktualność poglądów Jana Amosa Komeńskiego na społeczno-wychowawczą rolę turystyki, Ruch Turystyczny 2, 1969, s. 29-35.

Veblen T., Theory of the Leisure Class, New York, 1953, (1 wyd. 1899 r.)

Vukonic B., Universal Higher Level Education in Tourism, w: Mat. konf. Calgary, 1991.

Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, Warszawa, 1978.

Webster's Dictionary: 841, New York, 1989.

Weselak U., Turystyka młodzieży studenckiej, w: Turystyka a człowiek i społeczeństwo...: 61-85, Warszawa, 1984.

Wnuk Lipiński E., Współczesność i perspektywy, Warszawa, 1975.

Wodejko S., Turystyka w życiu społeczno-gospodarczym wsi Żegocin w woj. krakowskim, w: Ruch Turystyczny 1, 1969, s. 91-121.

Wojciechowski K., Rozwój i znaczenie wychowawcze turystyki, wychowanie dorosłych, Warszawa 1966, s. 229-252.

Wolterman H., Train-the-Trainer-in-Tourism, Institute of Tourism, Breda, 1992.

Wyrzykowski J., Podstawowe kierunki rozwoju turystyki w Polsce w świetle długookresowych planów zagospodarowania turystycznego kraju. Problemy Ekonomiczne 1976, nr 2, s. 104-115.

Wzory społeczne wakacji w Polsce, pod red. Z. Skórzyńskiego i A. Ziemilskiego, Warszawa, 1971.

Young George Tourism Blessing or Blight, 1973, Penguin Books.

Zacziniajew P. N., Falkowicz N. S., Geografia turystyki międzynarodowej. Warszawa, 1975.

Zdybicka Z. J., Religia i religioznawstwo, KUL, Lublin, 1988.

Ziemilski A., Człowiek w krajobrazie, Sport i Turystyka, Warszawa, 1976. Ziemilski A., Stacje sportów zimowych w krajach alpejskich. Warszawa, 1973.

Ziemilski A., Uwagi o problemie socjologii turystyki, w: Wychowanie Fizyczne i Sport t. II z. 3, 1958, s. 487-495.

Ziemilski A., Zmiany społeczne pod wpływem rozwoju turystyki, w: Biuletyn Inform. Inst. Turystyki 4-5, 1973, s. 8-23.

Ziółkowski M., Interakcje, znaczenie, rozumienie, PWN, Warszawa, 1981. Ziim M., Próba konstrukcji syntetycznego wskaźnika aktywności turystycznej młodzieży, w: Biuletyn Inform. Inst. Turystyki nr 8, 1973, s. 31-35.

Zum M., Wzory wypoczynku w subkulturze młodzieży wielkomiejskiej, w: Biuletyn Inform. Inst. Turystyki 2/11, 1974, s. 21-30.

Summary

Introduction

In the „Introduction” some information about the author and some explanation of his „philosophy of tourism” are included.

Krzysztof Przecłwski is a Professor of Sociology at the University of Warsaw. He was teaching also at the International Centre for Advanced Tourism Studies in Torino, Italy. From 1983 to 1991 he was Director of the Institute of Tourism in Warsaw.

According to the author's point of view - tourism is, first of all, a form of man's behavior. Therefore it is a phenomenon which basically refers to man, to the „human being”. That is why the essence of tourism must be sought mainly in humanistic sciences. Tourism is a form of man' s behavior in relation to physical, social and cultural environment, in which man changes his place.

1. Tourism in the contemporary world

The short History of Tourism is outlined. It is followed by some characteristics of the contemporary World and contemporary tourism.

At the end of the XX-th Century many profound changes in human relations and many cultural changes, especially in the Middle and East Europe took place. These changes, which we are participants and witnesses of, may lead to the formation of a new society and of new type of culture.

The author analyses these changes on three levels: 1. the standard of life - economics, technique and protection of health, 2. the quality of Life - politics, ecology and culture, 3. the „sense” of life - ethics and religion. . He describes also the „positive” and „negative” role of each phenomenon from the point view of the possible „integration” or „disintegration” of the

2. Concepts, repartitions and functions of tourism

The author has suggested the following definition: „Tourism, in its broad sense, is the sum of the phenomena pertaining to spatial mobility, connected with a voluntary, temporary change of place, the rhythm of life and its environment and involving personal contact with the visited environment(natural, cultural or social)” (Przecławski: 1973: 12). Tourism is very complex phenomenon, which has various psychological, sociological, economic, spatial and cultural aspects. Tourism is a function of culture i.e. a manifestation of a given culture. T. is an element of the contemporary culture, is a transmission of culture and an encounter of cultures, „clash” of cultures. Tourism can also be a factor of cultural changes.

Then some proposal as regards the types of tourism, types of tourists and motives of travel are examined.

3. Subject and realm of the Sociology of Tourism

First the tourism as a subject of research is examined. Because tourism is a complex phenomenon, many disciplines have developed an interest in it. Each of these disciplines provides a partial rather than a holistic point of view. As well as being the subject of many separate disciplines, tourism can also be the subject of multidisciplinary and interdisciplinary research (Przecławski 1993).

In multidisciplinary research each of the disciplines involved uses its own concepts and methods. Only the general subject of the research is the same... In interdisciplinary research one wants to examine a given problem simultaneously from different sides to take into consideration different aspect of the subject at the same time. Interdisciplinary research should be much more unified, much more concentrated than multidisciplinary research. To obtain interesting results and provide some real interpretation of interdisciplinary research, the representatives of the different scientific disciplines participating should share a common or similar philosophical point of view.

After introducing some essential concepts of sociology some concepts concerning the sociology of tourism are proposed.

According to the author the construction of a general sociological theory of tourism is an abortive attempt. He describes some theoretical approaches as regards three categories of phenomena:

1. Tourist, tourist's behavior, tourism.

2. Relations between tourists and permanent residents and

3. Functions of tourism.

4. Tourism as a Factor of Change

Up to the modem times the basic social ties were the function of the spatial proximity. Local communities, local cultural milieu sharing basic fundamental values made it easier for individuals to define their identity and gave the sense of support in the social group. The intensification of urbanization process led to a substantial change. Mass migrations from the rural regions to cities and intensive development of towns brought about the disintegration of traditional local communities. In the „mass culture”

j society, the „computer-minded” society all the values are intermingled which leads to the isolation of an individual in the „lonely crowd”. At this point we proceed to the third stage, the stage of „touristification” of the world. This process mainly concerns well developed countries and regions, but gradually spreads onto the whole world. The author describes some features of this process.

Tourism means exchange of values.

Thus, the exchange of values coming into play with the departure of a tourist may be realized between individuals (tourist-host), between an individual and a group, and a group - an individual (tourist-a group of hosts, a group of tourists-host), among three kinds of groups (the values of a larger group „dispatching” tourists e. g. of a particular social class - the values of a group of visiting tourists - the values of the group of hosts); and at last between a „dispatching” population (a nation) and an individual or a group of tourists and the receiving population.

In that context, some fundamental questions should be asked: the tourists: what do they bring with them? In what manner? Who receives. their message?

The hosts: what do they receive? In what manner? From whom?

The hosts: what do they transmit? In what manner? To whom?

The tourists. What do they receive? In what manner? From whom?

Every person as an individual and every nation should constantly discover their own unique way of development. They should be conscious of the values that distinguish them from other individuals and nations. To distinguish does not obviously mean to be superior or inferior to others. It only means that they should create favorable conditions and moral imperatives to convey their best values to others and to receive from others what they lack. This is the only way that man can enrich himself systematically that is to develop and the only way to get enriched.

5. Tourism and Education

The „positive” and the „negative” function of tourism as regards the development of personality of the tourist is examined, especially as regards the young tourist.

The chapter is based on the conviction that truth, love, creativity and freedom are the basic values which determine people's behavior. The role of tourism in the education versus the search for truth, versus alterocentrism, creativity and freedom is examined.

The question is: can we thus say, that people who practice tourism change due to this fact? What kind of changes are these? How do we know that these changes result from tourism? And what does it mean: „to practice tourism?”

The answers to these questions are not simple as any studies on personality changes. Hence, despite a common belief that „tourism educates”, it is difficult to prove this thesis. Recently we arrive also at the conclusion that the statement, „tourism corrupts” may be equally correct.

It depends on many factors whether tourism fulfills any educational functions or not, and to what extent.

Tourism and Youth

Some characteristic features of the contemporary youth are described and a typology of the attitudes is proposed. Then the types of the tourism of youngsters in Poland is characterized as well as some typology of the young tourists is proposed.

Tourism - Ethics - Religions

This chapter contains a proposal of the ethical code of the tourists, the inhabitants and „the brokers”. It is based in principle - of the Decalogue.

One of the significant processes of the XX^th Century is the renaissance of religions. This „Renaissance” refers not only to the Catholic Church; but also the Orthodox and Protestant Churches, and to other religions like Islam, Hinduism, Buddhism, as well.

Religions play important role in the area of both - individual and social life. After the period of fascination for the science, technics and their achievements many people have found that learning of the world thorough the science does not bring the answer to all questions and they have begun to quest for these answers in religion. On the area of social life in many eases religions perform the integrating function, they create certain communities: Christian, Buddhist, Islamic, playing sometimes an important political and cultural role.

The author describes the tourist situation as a possibility for religious dialogue. Tourism means often an encounter with religion. It arises the problem of understanding the meaning of religious manifestations. The necessity of empirical research in this field is stressed, too.

Learning and understanding the values of various religions through tourist journeys is one of the important but not so much described functions of tourism. Despite of existing well developed literature relating to pilgrimages we still know very little about the contacts of tourists - not pilgrims - with various religions.

A. Serge, Manuale del Commercio. Vol. I, 1913, s. 30. Za: A. Q. Iacono, Propos historiques sur le tourisme. [w:] Les Cahiers du Tourisme, Universite d'Aix-Marseille, B 12, 1971. Inne informacje dotyczące rozwoju turystyki w starożytnej Grecji i Rzymie zawdzięczam także cytowanej pracy A. Q. Gacono.

R. I. Bee, Patterns and Processes, London 1974, s. 96 i nast.

„Forum” nr 34, z dn. 22. VII. 1974 r.

Por.: K. Przecławski, Turystyka a wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa, 1973, s. 67.

Wł. Krygowski, Ludzie Towarzystwa Tatrzańskiego, [w:] „Wierchy”, rocz. 41. Warszawa-Kraków 1973, s. 77.

S. Grodzieńska, Poznaj Świat, [w:] Przedstawiamy humor polski - pory roku, Warszawa 1970, s. 208.

1

---