1. Geneza I wojny światowej
- Rywalizacja Wielkiej Brytanii i Niemiec o kolonie i panowanie na morzach
Zjednoczone w 1871 r. Niemcy zachwiały równowagą sil na kontynencie europejskim. Niemiecka gospodarka zaczęła być konkurencyjna dla brytyjskiej i francuskiej produkcji. Niemcy, które nie posiadały własnych koloni rozpoczęły ekspansywna politykę w celu ich pozyskania. Dlatego też rozwinęły swój przemysł morski, aby przeciwstawić się brytyjskiemu panowaniu na morzach, które było kluczem do opanowania i utrzymania kolonii. Szczególna role w niemieckiej marynarce wojennej zaczęły stopniowo odgrywać statki podwodne.
- Rywalizacja Rosji, Austro - Węgier oraz Niemiec na terenie Półwyspu Bałkańskiego
Te trzy mocarstwa rywalizowały o schedę po słabnącej Turcji, która stopniowo traciła swoja pozycję w Europie. W 1908 r. Bośnia i Hercegowina została włączona do Austro - Węgier. W latach 1912 - 1913 miały miejsce dwie wojny bałkańskie, podczas których kraje powstałe na gruzach tureckiego imperium walczyły o podział terytoriów Półwyspu Bałkańskiego. Osiągnięte w tych wojnach sukcesy Serbii, która pozostawał pod rosnącym wpływem Rosji wzbudziły zaniepokojenie Austro - Węgier, obawiających się prób oderwania od Wiednia anektowanej wcześniej Bośni i Hercegowiny.
- pod koniec XIX i na początku XX w. ukształtowały się w Europie dwa wrogie bloki militarne. Do trójprzymierza, które nazywane było również blokiem państwa centralnych należały: Niemcy, Austro - Węgry oraz Włochy. Do trójporozumienia: Wielka Brytania, Francja oraz Rosja. Trójporozumienie zostało ironicznie nazwane przez prasę francuską "serdecznym porozumieniem" (entente cordiale), ponieważ dotychczasowi wrogowie zawiązywali sojusz przeciwko jeszcze większym wrogom. Jednakże nazwa ta przyjęła się i blok trójporozumienia nazywano również ententą.
- bezpośrednią przyczyną wojny, przysłowiowa iskrą, było zabójstwo dokonane w stolicy Bośni - Sarajewie, 28 czerwca 1914 r. austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonki Zofii przez bośniackiego Serba Gavrilo Principa. Mord ten był pretekstem dla Austro - Wegier do wysłania do przedstawienia Serbii ultimatum, którego żądania godziły w suwerenność państwa Serbskiego. Austro - Węgry szukały bowiem pretekstu do wojny z Serbią, aby przy pomocy niemieckiej wzmocnić swoja pozycje na Bałkanach. Serbia odrzuciła niektóre postulaty ultimatum i Austro - Wegry wypowiedziały jej wojnę. Rosja stając w obronie Serbii ogłosiła mobilizację. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały jej 1 sierpnia 1914 wojnę. Pociągnęło to za sobą lawinę. Poszczególne państwa należące do przeciwstawnych bloków militarnych zaczęły nawzajem wstępować w stan wojny ze sobą.
- przydatne pojęcia
>nacjonalizm - ideologia, doktryna polityczna uznająca prymat własnego narodu nad innymi narodami, a także dominację jego interesów
>kolonie - zamorskie posiadłości metropolii poddane gospodarczej eksploatacji
>Rzesza - nazwa państwa niemieckiego. Funkcjonowała najpierw w latach istnienia Świętego Cesarstwa rzymskiego Narodu Niemieckiego - od 962 r. do 1806 r.; a następnie w okresie niemieckiego cesarstwa - od 1871 r. do 1918 r.
2. Przebieg działań zbrojnych - front zachodni
Na froncie zachodnim Niemcy podjęły działania zgodne z opracowanym przez feldmarszałka Alfreda von Schlieffena planem, który zakładał błyskawiczne pokonanie Francji. Po uderzeniu na Belgię żołnierze niemieccy szybko poruszali się naprzód i wkroczyli na północno - zachodnie terytorium Francji. Wojska francuskie zaczęły wycofywać się w głąb kraju. Do decydującej bitwy doszło nad marna w dniach 6 - 9 września 1914 r. Zakończyła się ona zwycięstwem Francuzów, którzy odparli wojska niemieckie i zagrożony wcześniej Paryż został ocalony, a plan przeprowadzenie wojny błyskawicznej unicestwiony.
W październiku 1914 r. armia niemiecka podjęła kolejną ofensywę, tym razem na północy w kierunku morza, aby uniemożliwić francusko - brytyjską komunikację i odciąć Francje od brytyjskiej pomocy. Uderzenie niemieckie zostało powstrzymane przez siły francusko - brytyjsko - belgijskie. W połowie listopada 1914 r. linia całego frontu zachodniego została na tyle ustalona, że dochodziło co najwyżej do walk lokalnych, a starcia na froncie zachodnim przybrały postać tzw. wojny pozycyjnej. Sytuacja ta utrzymała się przez cały rok 1915.
W 1916 r. sztaby państw trójporozumienia zadecydowały, że w lipcu 1916 r. zostanie przeprowadzona wielka ofensywa aliancka nad rzeka Sommą. Uprzedzając to uderzenie w lutym 1916 r. Niemcy zdecydowali się zaatakować francuskie pozycje wokół twierdzy Verdun odnosząc znaczne sukcesy. Przeprowadzona zgodnie z planem ofensywa francusko brytyjska nad Sommą nie przyniosła zwycięstwa Ententy, ale pozwoliła na odzyskanie części utraconych pozycji i odepchnięcie Niemców spod Verdun. Podczas ofensywy nad Somma po raz pierwszy alianci użyli czołgów. Bitwa pod Verdun pochłonęła około 800 tysięcy ofiar ludzkich.
Pozycję aliantów dodatkowo wzmocniła fakt przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny przeciwko Niemcom w 1917 r. Wiązało się to z rozpoczęciem przez rząd niemiecki nieograniczonej wojny morskiej, której celem była morska blokada Wielkiej Brytanii, aby pozbawić ją możliwości uzyskania jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. Niemieckie okręty podwodne zatapiały również angielskie statki pasażerskie, na pokładzie których podróżowali obywatele amerykańscy, którzy w wyniku działań niemieckich ginęli.
Wybuch rewolucji w Rosji umożliwił Niemcom zawarcie separatystycznego pokoju z rządem moskiewskim w Brześciu Litewskim 3 marca 1918 r. Pozwoliło to na przerzucenie oddziałów ze spacyfikowanego frontu wschodniego na zachód. Jednakże wybuch rewolucji w Niemczech załamał ostatecznie system militarny tego kraju i pomimo wcześniejszych przygotowań do podjęcia kolejnej ofensywy rząd w Berlinie zdecydował się na poproszenie o zawieszenie broni. Układ w tej sprawie podpisano 11 listopada 1918 r. w Compiegne.
3. Przebieg działań zbrojnych - front wschodni
Stosunkowo szybko udało się pokonać Niemcom Rosje w Prusach wschodnich, rozgramiając jej wojska w bitwie pod Tannenbergiem, (16 - 30 sierpnia 1914 r.) oraz nad Jeziorami Mazurskimi ()5 - 13 września 1914 r.). Z kolei południu wojska rosyjskie odnosiły od początku sukcesy i systematycznie posuwały się naprzód, by w pierwszych dniach listopada 1914 r. dojść w okolice Krakowa, zbliżyć się do Częstochowy oraz Zagłębia Dąbrowskiego. Wszystko wskazywało na to, ze Rosjanie zdołają opanować całe Królestwo Polskie i Śląsk. Jednakże wiosną 1915 r. rozpoczęła się wielka ofensywa wojska niemieckich i austro - węgierskich, która zakończyła się ich zdecydowanym sukcesem. W rękach państw niemieckich znalazł się prawie cały polski obszar etnograficzny, ziemie litewskie, łotewskie, i białoruskie. Rosjanie zostali odepchnięci do linii: zatoka Ryska, Dźwina, Pińsk, Kowel, Łuck, Tarnopol. W 1916 r. Rosja podjęła kontrofensywę - tzw. ofensywa Brusiłowa - której celem było odzyskanie ziem utraconych w roku ubiegłym. Znaczne sukcesy odniosła ona na Wołyniu, opanowując również Bukowine i część wschodniej Galicji. Ofensywa rosyjska została zatrzymana dopiero w początkach września. Na zmianę sytuacji na froncie wschodnim zasadniczy wpływ miały wydarzenia, jakie rozegrały się w Rosji. Chodzi tutaj o rewolucję lutową oraz październikową. Po tej pierwszej Rosja pozostawała sojusznikiem Ententy, jednak zamęt panujący wewnątrz kraju, umożliwił wojskom niemieckim i austro - węgierskim wkroczenie w głąb Rosji. Dojście bolszewików do władzy, których hasłem było zawarcie pokoju bez aneksji i kontrybucji przyspieszyło zawarcie pokoju pomiędzy Rosja a państwami centralnymi, co miało miejsce 8 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim.
4. Rosyjskie rewolucje
W latach I wojny światowej nastąpił w Rosji rozpad struktur państwa carskiego oraz potęgujący się chaos. W początkach 1917 r. zaczął nasilać się ruch strajkowy spowodowany brakami w zaopatrzeniu w żywność i wywołaną tym drożyzną. W Piotrogrodzie rozpoczęły się rozruchy. Wojsko przechodziło na stronę demonstrantów Rada Delegatów Robotniczych oraz Tymczasowy komitet Dumy Państwowej powołały Rząd Tymczasowy. Mikołaj II został zmuszony do abdykacji. Zrzekł się tronu na rzecz swego brata Michała, ten jednak odmówił objęcia tronu. Rosja stała się republiką. Mimo powstania rządu Tymczasowego znaczny wpływ na sprawowanie władzy posiadała Rada Piotrogrodzka, co spowodowało sytuacje faktycznej dwuwładzy w Rosji. Oba organy wydawały zarządzenia i dekrety oraz wydawały deklaracje. Rząd tymczasowy, który nie był w stanie opanować sytuacji w kraju, ani zmobilizować wojska do większej aktywności na froncie ulegał ciągłym rekonstrukcjom. W lipcu 1917 r. na jego czele stanął Aleksander Kiereński, który otrzymał od Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich nieograniczone pełnomocnictwa i nieograniczona władzę. Kończyło to okres dwuwładzy w Rosji. Mimo tego jednak Rząd Tymczasowy prowadził nieudolną politykę i w dalszym ciągu nie był w stanie opanować sytuacji w państwie. Na fali rosnącej radykalizacji nastrojów społecznych coraz większe poparcie w kraju zdobywali kierowani przez Włodzimierza Lenina bolszewicy. Podjęli oni decyzje o zbrojnym przejęciu władzy. W nocy z 6 na 7 listopada 1917 r. rozpoczęli oni szturm Pałacu Zimowego, który stanowił siedzibę Rządu Tymczasowego. Władzę w kraju objął nowy rząd - Rada Komisarzy Ludowych - na czele której stanął Lenin. Car wraz z rodziną zostali zamordowani. Jednocześnie w różnych częściach Rosji narastał opór przeciwko dyktaturze bolszewickiej, który doprowadził do trwającej blisko trzy lata rosyjskiej wojny domowej.
5. Traktat wersalski
28 czerwca 1919 r. w Wersalu został podpisany traktat pomiędzy Niemcami a państwami zwycięskimi w I wojnie światowej. Na jego mocy Niemcy poniosły olbrzymie straty terytorialne. Musiały oddać Francji Alzację i wschodnia Lotaryngię, Polsce Wielkopolskę z Poznaniem oraz obszar na południe od gdańska. Sam Gdańsk uzyskał status wolnego miasta. Dodatkowo Niemcy traciły również pewne terytoria na rzec Belgii i Czechosłowacji. O państwowej przynależności Warmii, Mazur i Śląska miały zadecydować plebiscyty. Traktat pokojowy formalnie zakazywał połączenia Niemiec z Austrią. Niemcy traciły swoje wszystkie kolonie, Zagłębie Saary miało do 1935 r. pozostać pod okupacją wojsk Ententy i pod zarządem Ligii Narodów. Lewobrzeżna Nadrenia została przekształcona w strefę zdemilitaryzowaną. Niemcy mogły posiadać armię zawodowa liczącą do 100 tysięcy żołnierzy. Zakazano im posiadania ciężkiej artylerii. Nakazano również Niemcom zniszczyć wszystkie samoloty wojskowe pozbawiając ich prawa budowania nowych. Zakazano Niemcom utrzymywać okręty podwodne i zredukowano liczebność sił marynarki. Traktat wersalski nakazywał Niemcom przyjęcie pełnej odpowiedzialności za wybuch I wojny światowej w związku z czym zostały one zobowiązane do wypłacenia wysokich odszkodowań wojennych.
Pierwszych 26 artykułów traktatu wersalskiego składało się na statut Ligii Narodów. Celem tej pierwszej powszechnej organizacji międzynarodowej miało być utrzymanie pokoju i promowanie współpracy międzynarodowej. Liga powstała z inicjatywy prezydenta USA Wilsona. Stany Zjednoczone nie weszły jednak ostatecznie do tej organizacji, ponieważ Kongres, w którym zwyciężyły izolacyjne tradycje polityki zagranicznej USA, nie wyraził na to zgody.
a)przyczyny - głównie ekonomiczne sprzeczności mocarstw kolonialnych(w Afryce i Azji),antagonizmy o granice(Niemcy i Francja, Austria i Serbia, Niemcy i Rosja),nacjonalizm i zbrojenia („zbrojny pokój”),zamach w Sarajewie - pretekst(1882-trójprzymierze,1904-Ententa - znacznie wcześniej dążono ku wojnie np. kryzysu marokańskie i wojny bałkańskie)
b)przebieg a gospodarka-wojna pozycyjna wymagała dużego zaangażowania gospodarki(długotrwały charakter)-wojna materiałowa, mobilizacja na dużą skalę=wolny wzrost, zatrudnienie kobiet; nie udał się niemiecki plan(blitzkrieg)
-wojna maszynowa-czołgi(`16),samoloty, działa, gazy bojowe, łodzie podwodne, lotniskowce, balony
-blokada morska państw centralnych (nieprzełamana w V 1916 - bitwa jutlandzka),zajęcie niemal całych kolonii niemieckich przez Anglików, Francuzów i Japończyków, przyłączanie się do Ententy Włoch(`15),Rumunii(`16),USA(`17),Chiny i państw amerykańskich(`17-'18),wielki zasięg działań, olbrzymie zaangażowanie środków przemysłowych i ludzkich
-konwersja gospodarki na potrzeby wojenne(pierwsze Niemcy od Hindenburga)-mobilizacja gospodarki, priorytetowy przemysł zbrojeniowy, przymus pracy, trudności w rolnictwie, militaryzacja przemysłu, rekwizycje, państwowa kontrola zatrudnienia, cen i płac ,zakaz strajków, system kartkowy, brak materiałów, nastroje pacyfistyczne i rewolucyjne wśród robotników, olbrzymie straty w wyniku działań wojennych(ludnościowe-front+choroby,materialne-rolnictwo,pśrednie-rabunkowa eksploatacja lasów i węgla, żegluga sparaliżowana przez U-booty niemieckie-nieograniczona wojna podwodna od 1917)
-z punktu widzenia gospodarczego państwa centralna były przegrane od początku(2:1,Ententa 51% produkcji światowej i 57 mld$;centralne-19% i 24 mld$)
c)skutki-system wersalski(obarczenie Niemiec winą),Liga Narodów, reparacje obciążające Niemcy-okupacja zagłębia Ruhry
-zmiany terytorialne(Republika Weimarska-strata kolonii, rozpad Austro - Węgier, nowe państwa - Polska, państwa bałtyckie, Finlandia, Węgry, Czechy, SHS-od 1929 Jugosławia, Irlandia od 1921),rewolucja w Rosji(`17),próby na Węgrzech(Bela Kun na 4 miesiące stworzył republikę rad),rewolucje republikańskie w Austrii, Finlandii i Turcji (Kemal Pasza-Ataturk),wzrost potęgi USA(z dłużnika wierzycielem państw europejskich, niezniszczone wojną i nie przestawiły gospodarki), korzyści dla państw neutralnych (Szwajcaria,Szwecja,Holandia,Hiszpania),kryzys rekonwersji(Mussolini u władzy).
I wojna światowa, a następnie wojna z Rosją doprowadziły do ogromnych zniszczeń na wschodnich, centralnych i południowych terenach Polski, gdzie uległa znaczna dewastacja przemysłu i rolnictwa. Wojny i gospodarka okupantów doprowadziły do gwałtownego zmniejszenia produkcji przemysłowej i rolnej oraz do bezrobocia w byłym Królestwie Polskim, z pozostałych dwu zaborów dużą ilość ludności wywieziono z Polski na roboty. Ogólne straty wojenne szacowano na olbrzymią sumę 73mld franków francuskich. W lepszej sytuacji były ziemie zaboru pruskiego, które nie zostały zniszczone działaniami wojennymi. Trudności pogłębiał fakt, że w skutek długotrwałego rozbicia politycznego nie stanowiła jeszcze jednolitego organizmu ekonomicznego. Każdy z zaborów miała odrębne ustawodawstwo, system monetarny, był zróżnicowany względem komunikacji uniemożliwiającej obrót handlowy. Ziemie polskie różniły się ekonomicznie i gospodarczo. Każdy z byłych zaborów był w innej mierze rozwinięty: byłe ziemie Cesarskie posiadały głównie zacofane rolnictwo, ludność dawnej Galicji również była uboga i w dużej mierze nie polska, w najlepszej sytuacji były ziemie dawnych Prus /Śląsk był ośrodkiem przemysłowym, Pomorze i ziemie poznańskie o charakterze agrarnym z wysokim poziomem produkcji. Polska była również zróżnicowana narodowościowo, prawnie i administracyjne. W związku z osią zainteresowań, głównie ludności chłopskiej zainicjowano ustanowienie reform rolnych; przewidywały one parcelację majątków państwowych, źle gospodarowanych i wrogów narodu polskiego, pod nadzorem państwa. Ustawa ta na pewien czas została zaniedbania, aż do momentu gdy Armia Czerwona weszła na tereny polskie. W 1920r. Sejm ustalił radykalniejszą ustawę o reformie rolnej; przewidywała ona odszkodowania dla obszarników, kredyty w wys.75% wartości parceli. Ziemię mieli otrzymać głównie bezrolni i małorolni. Gdy zakończyła się wojna siły które ustaliły tę reformę zaczęli ją bojkotować. Opierając się na artykule o nietykalności własności prywatnej uniemożliwiło jej wprowadzenie w stosunku do ziem prywatnych. Natomiast urzeczywistniono ustawę o osadnictwie wojskowym na ziemiach białoruskich i ukraińskich. Po ustanowieniu konstytucji i wyborach do parlamentu oraz po dymisji Piłsudskiego i objęciu władzy przez rząd Sikorskiego i gabinet Chjeno-Piasta sytuacja gospodarcza uległa pogorszeniu. Spadała wartość pieniądza, a rząd pokrywał niedobory budżetowe drukując wciąż nowe banknoty, co doprowadziło do wzrostu drożyzny. Przez kraj przechodziła coraz większa fala strajkowa /dnia 5 listopada 1923r. Wybuch strajk powszechny proklamowany przez PPS/. Rząd musiał podać się do dymisji. Na przełomie odbył się zjazd KPRP, który wysunął hasło “ziemia dla chłopów”. W myśl Zjazdu torowano sobie drogę do wzrostu wpływów nie tylko w środowisku robotniczym, ale i chłopskim. Od 1924r rozpoczął się nacisk gospodarczy i polityczny przez Niemcy chcące doprowadzić do rewizji granicy z Polską, który doprowadził do rozpoczęcia wojny celnej. W konsekwencji okres od 1924r. Nie przyniósł on Polsce trwałej stabilizacji gospodarczej skoro w 1926r. doszło do przewrotu. W tym czasie stronnictwa polityczne w Polsce skupiły się na osiągnięciu stabilizacji gospodarczej, a przede wszystkim pieniężnej i dlatego powstał rząd Władysława Grabskiego, który chciał uzdrowić gospodarkę przez wprowadzenia podatku majątkowego. Poza tym rząd zapowiedział wprowadzenie oszczędności, zlikwidowania deficytu kolejowego, ożywienia kredytu i redukcję administracji. Grabskiemu udzielono pełnomocnictwo upoważniające do zmiany ustawodawstwa podatkowego w zakresie pożyczek, wprowadzenia nowego systemu monetarnego i waluty bez zgody Sejmu. Energiczne egzekwowanie zaległych podatków i podniesienia stawek podatkowych oraz taryf przewozowych w lutym 1924r. pozwoliło na ustabilizowanie waluty /dochody po raz pierwszy od wojny przewyższały wydatki/. Wprowadzono nową jednostkę monetarną /złoty polski/ przy pomocy niewielkiej pożyczki z Włoch i mało skutecznej pożyczki z amerykańskiego banku Dillona oraz odwołaniu misji finansowej Younga. W połowie 1924r. pozwoliło to na ustabilizowanie złotego i doprowadzeniu do pewnego wzrostu płac i zahamowaniu bezrobocia. Mimo wszystko na skutek zacofania technicznego i dochodów płynących z inflacji polski przemysł pozbawiony był dochodów. Zjawiskiem ujemnym też była obniżka węgla, drzewa i cukru. Czynniki te doprowadziły do wzrostu deficytu bilansu zagranicznego. W drugim kwartale 1925r. nastąpił wzrost bezrobocia oraz bilans handlowy wykazywał dalszy wzrost deficytu. Wydatki zaczęły przewyższać dochody, ponieważ opłaty podatkowe opieszale wpływały /podatek majątkowy/. W związku z wojną celną i ograniczeniem eksportu do Niemiec nastąpiło dalsze pogorszenie bilansu handlowego, w skutek którego doszło do załamania kursu złotego i upadku rządu. Przed drugim rządem stanęło przede wszystkim powstrzymanie drugiej inflacji, która doprowadziła do drożyzny i bezrobocia. Mimo niewielkiej poprawie kursu złotego i wzrostu produkcji oraz zmniejszeniu bezrobocia nadal utrzymywał się niedobór dochodów pokrywany emisją biletów skarbowych. Nowy rząd pod przewodnictwem Witosa chciał wprowadzić nową politykę gospodarczą /zmniejszenie wydatków wojskowych, zmniejszenie policji, obciążenie znacznymi podatkami klasy posiadającej, obniżeniem wynagrodzeń, zmniejszeniem rent i emerytur/, która doprowadziła do przewroty majowego /przewrót przypadł w chwili, gdy w kraju była widoczna poprawa koniunktury/. Umocnienie władzy burżuazji wpłynęło na uzyskanie w 1927r pożyczki w wysokości 63ml dolarów i 2 ml funtów szterlingów. Wzrósł również napływ kapitałów zagranicznych, który na krótką skalę /ponieważ w dalszej perspektywie owe kapitały w postaci zysków były wywożone/ miał wpływ na szersze finansowanie przemysłu i działalności inwestycyjnej. W tym czasie powstawały kartele i syndykaty, które opanowały szereg gałęzi przemysłu. Szybki wzrost produkcji prowadził do spadku bezrobocia, które w latach 1926-1929 było najniższe w okresie międzywojennym. Największą inwestycją była budowa portu w Gdyni. Nastąpił wzrost dochodu ludności wiejskiej. Rósł też popyt na ziemię i w związku z tym wzrosła jej cena, co spowodowało do wyprzedaży podupadłych majątków. Sądzono, że zamiast majątków folwarcznych powstaną gospodarstwa kapitalistyczne. Przeludnienie wsi spowodowało emigrację z Polski. Symptomy ożywienia gospodarczego nie weszły w fazę rozkwitu i już na wiosnę 1929r. dawały się dostrzec objawy zahamowania wzrostu produkcji, zwiastując wielką recesję. Kryzys ów w Polsce trwał od 1929 do 1935r.Spadek cen artykułów rolnych w skali światowej prowadził do spadku opłacalności gospodarki rolnej i spadku dochodów chłopów. Kurczyła się siła nabywcza wsi i spowodowało to spadek zapotrzebowania na produkty przemysłowe. W związku z czym zamykano fabryki, zwalniano robotników, którzy automatycznie ograniczyli zakup produktów rolnych. Spadały ceny zbóż, zmniejszała się produkcja węgla, stali. Zmniejszała się zdolność produkcyjna przemysłu w związku z brakiem wymiany zużytych urządzeń. Ograniczały się dochody przedsiębiorstw, a kartele ograniczały produkcję do zakładów wytwarzających najtaniej, sprzedając najdrożej. Jednocześnie kapitaliści obniżali płace robotników. Powodowało to katastrofalny wzrost bezrobocia. Położenie bezrobotnych było bardzo często tragiczne, ponieważ były niewielkie szanse na zatrudnienie. Spadek dochodów i bezrobocie obieły również rzemiosło i handel. Kryzys objął również transport kolejowy. W rolnictwie spadły ceny płodów, a podatki utrzymywały się na niezmienionym poziomie. Niewielkie dochody nie pozwalały na rozwój rolnictwa i reforma rolna utknęła w martwym punkcie. Najbardziej ucierpiały małe gospodarstwa. Najniższy poziom produkcji wystąpił w 1932r. W latach następnych nastąpił pewien wzrost zatrudnienia. Pogłębiającym kryzys był spadek dochodów i wzrost deficytu budżetowego Redukowano wydatki, które jednak w całości nie pokrywały deficytu. Rząd rozpisał w 1933 i 1935 dwie pożyczki wewnętrzne /przyniosły one znaczną kwotę 600mln złotych/. Zmniejszył się obieg pieniądza, spowodowane odpływem walut zagranicę. W celu powetowania strat zaciągnięto pożyczki zagraniczne od szweckiego koncernu Kreugera, który eksploatował przemysł zapałczany. W konsekwencji czego wzrosły ceny zapałek i spadek zużycia. W Polsce nakręcanie koniunktury zapoczątkowano w 1934/1935, a na szerszą skalę w 1936r. i związane było z poprawą sytuacji ogólnoświatowej. Jako symptom pewnej poprawy koniunktury wystąpił wzrost obrotu /handel wewnętrzny i międzynarodowy/. Dopiero w marcu 1936r. państwo zdołało zlikwidować deficyt budżetowy i zahamować odpływ dewiz. Stworzono plan czteroletni. Oprócz realizacji programu rozbudowy przemysłu rząd zamierzał uzdrowić strukturę agrarną. Nie tylko inwestycyjna polityka, lecz także postępujący rozwój produkcji wojennej spowodował ożywienie produkcji przemysłowej. Uruchamiano nieczynne zakłady, a nawet budowano nowe. Mimo budowy zakładów COP nie było możliwości zatrudnienia nadwyżki siły roboczej, będącej rezultatem przeludnienia agrarnego. Jednak produkcja przemysłowa bezpośrednio przed wybuchem wojny wykazywała tendencję zwyżkową, a koniunktura w rolnictwie miała charakter chwiejny.
Powstanie dwóch bloków militarnych.
W 1871 roku we Frankfurcie nad Menem został podpisany pokój kończący wojnę francusko-pruską (1870-1871). Przegrana Francji niosła za sobą olbrzymie konsekwencje. Francja zobowiązała się oddać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Postanowienia pokoju wywołały ogromne niepokoje we Francji. Wśród społeczeństwa francuskiego pojawiły się głosy niezadowolenia. Klęska z Niemcami upokorzyła godność narodową Francuzów. Niemcy zaś chciały utrzymać dotychczasową izolację polityczną Francji oraz zapobiec porozumieniu się Francji z Rosją i Austro-Węgrami. Najlepszą drogą do tego było zawarcie z tymi państwami sojuszy, wyprzedzając w tym fakcie Francję. W 1881 roku kanclerz Niemiec Otto Bismarck doprowadził do podpisania między Niemcami, Austro-Węgrami i Rosją tzw. tajnego układu trójcesarskiego. Podpisujące je strony przyrzekły sobie wzajemną życzliwą neutralność w przypadku wojen: Niemiec z Francją; Austrii z Włochami, Rosji z Wielką Brytanią. Rosja zgodziła się ponadto na aneksję (włączenie) Bośni i Hercegowiny do Austrii. Dwa lata wcześniej Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Wiedniu w 1879 roku wzajemny traktat, skierowany tak naprawdę przeciw Rosji. Na jego mocy ustalono, że gdyby jedno z tych państw zostało zaatakowane przez Rosję, drugie udzieli mu pomocy. W przypadku konfliktów zbrojnych z innymi państwami obowiązywać miała zasada "życzliwej neutralności". Układ ten (tzw. dwuprzymierze) został w 1882 roku w Berlinie rozszerzony przez przystąpienie do niego Włoch. W ten sposób powstało tzw. Trójprzymierze. Włochy były wówczas państwem bardzo słabym politycznie i gospodarczo, co kazało im szukać poparcia u wielkiego potężnego mocarstwa. Nie mogła być nim Wielka Brytania, która unikała konfliktów europejskich, ani Francja, osłabiona po niedawnej klęsce w wojnie z Prusami. Traktat przymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch zakładał: pomoc zbrojną dla Niemiec i Austro-Węgier w przypadku ataku Francji na Włochy (zatarg z papieżem). W przypadku agresji francuskiej na Rzeszę, Włochy zobowiązały się wystąpić czynnie po stronie Rzeszy, a w przypadku agresji rosyjskiej na Austrię (konflikt bałkański) zachować życzliwą neutralność. Pomoc zbrojna obowiązywała wszystkich sygnatariuszy w przypadku wspólnego ataku francusko-rosyjskiego na któreś z tych państw. Traktat ten obowiązywał formalnie do 1914 roku.
Traktat trójprzymierza godził bezpośrednio w interesy i bezpieczeństwo Francji i Rosji. W 1892 roku między tymi państwami doszło do podpisania tzw. konwencji wojskowej. Zakładała ona, że jeśli Francję zaatakują Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy, Rosja uderzy na Niemcy, a jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria wsparta przez Niemcy, to Francja wystąpi przeciw Niemcom. Zbliżenie francusko-rosyjskie było podyktowane nie tylko względami zbrojnego bezpieczeństwa. Rosja, jako kraj dość zacofany gospodarczo, dotychczas pożyczała olbrzymie kwoty pieniężne od Niemiec. Z chwilą, gdy te zamknęły dla Rosji swój rynek pieniężny, została ona zmuszona szukać pomocy finansowej w innych państwach - m.in. we Francji. Niebawem do porozumienia francusko-rosyjskiego przystąpiła także Wielka Brytania, która do tej pory prowadziła politykę międzynarodową, polegająca na tzw. "wspaniałym odosobnieniu". W 1904 roku między Wielką Brytanią a Francją doszło do podpisania szeregu układów, które rozpoczynały francusko-angielską Entente Cordiale (serdeczne porozumienie). Traktat ten regulował w pierwszej kolejności dotychczasowe punkty zapalne między tymi państwami, dotyczące kolonii. Na jego mocy strona francuska zobowiązała się nie stawiać przeszkód wpływom angielskim w Egipcie, a strona angielska wpływom francuskim w Maroku. W rzeczywistości tajne aneksy tego traktatu przewidywały ogłoszenie protektoratu Francji nad Marokiem, a Wielkiej Brytanii nad Egiptem. W tym czasie Rosja przygotowywała się do wzmożenia polityki na Bałkanach, co musiało pociągnąć za sobą konflikty rosyjsko-austriackie i rosyjsko-niemieckie. Ponadto Rosja liczyła na udzielenie jej potrzebnych kredytów z banków angielskich. Anglia zaś widziała w Rosji silną przeciwwagę dla Niemiec w Europie. Dlatego też w 1907 roku doszło do podpisania szeregu układów między Wielką Brytanią a Rosją. W ten sposób powstało tzw. Trójporozumienie.
Tak więc w początkach wieku XX wielkie mocarstwa europejskie zgrupowały się w dwóch przeciwstawnych sobie blokach: Trójporozumienie - Francja, Wielka Brytania i Rosja oraz Trójprzymierze - Niemcy, Austro-Węgry i Włochy.
Front południowy
28 lipca 1914 - Austro-Węgry zaatakowały Serbię i zajęły ja w lutym 1915 roku wraz z Czarnogórą
24 lipca 1915 roku - do wojny przystąpiły Włochy po stronie państw sprzymierzonych
23 maja 1915 roku - Włochy wypowiedziały wojnę Austro-Wegrom. Działania wojenne toczyły się na dwóch frontach - wschodnim nad rzeka Soczą i północnym w Alpach Karnickich i Dolomitach. Od czerwca do września 1915 roku stoczono w tych rejonach 11 bitew.
24 października 1917 roku - nastąpiło silne uderzenie armii austro-węgierskiej, wspomaganej przez siły niemieckie, na Włochy z trzech stron nad Soczą, w Alpach Karnickich i Dolomitach. Uderzenie to było bardzo silne i od razu zakończyło się zwycięstwem. Front włoski został przełamany pod Caporetto. Ofensywa zatrzymała się dopiero w końcu listopada 1917 roku nad rzeka Piawa. Straty włoskie były olbrzymie - około 300 tysięcy jeńców.
Skutki wojny.
W wojnie wzięły udział 33 państwa. Zginęło około 10 milionów żołnierzy, drugie tyle zostało rannych. Nastąpiły zmiany na mapie Europy. Po upadku trzech imperiów, czyli Austro-Węgier, Niemiec i Rosji powstało 9 państw: Czechosłowacja, Austria, Węgry, Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia. W Niemczech i Austrii został zmieniony system polityczny - z cesarstwa na republikę. W Rosji władzę przejęli bolszewicy, którzy przystąpili do budowy pierwszego na świecie państwa komunistycznego. Oprócz zmian terytorialnych, I wojna światowa zmieniała całkowicie układ sił w Europie. Niemcy przestały być mocarstwem, nastąpił kryzys polityczny we Włoszech, Turcja straciła swoje europejskie posiadłości. Niemal we wszystkich państwach europejskich, które wzięły udział w wojnie nastąpił kryzys ekonomiczny, gospodarka tych państw musiała z powrotem przestawić się z produkcji zbrojeniowej na przemysłową. Kryzys ekonomiczny spowodował wzrost bezrobocia, rozwiniętego już w czasie wojny. Zniszczenia wojenne, uniemożliwiające normalne funkcjonowanie państwa i obywateli wzmogły tylko poczucie chaosu. Pojawiła się także groźna epidemia grypy - tzw. hiszpanka.
Sprawa polska podczas I wojny światowej.
Wybuch I wojny światowej otworzył przed Polakami szanse na odzyskanie niepodległości. Jednak droga do jej realizacji była dość różnie postrzegana:
orientacja proaustriacka - główny przedstawiciel Józef Piłsudski. Uważał on, że należy doprowadzić do powstania przeciwko Rosji, przy mocy armii austriackiej. Jeszcze przed wybuchem wojny w 1908 roku powstał tajny Związek Walki Czynnej (ZWC), którego przywódcą, obok J. Piłsudskiego, został Kazimierz Sosnkowski. W 1910 roku założone zostały organizacje paramilitarne "Strzelec" w Krakowie oraz "Związek Strzelecki" we Lwowie. W 1912 roku powstała zaś Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Oparciem dla opcji J. Piłsudskiego był powołany w Królestwie Polskim (w Krakowie) 16 sierpnia 1914 roku Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo na czele, który miał pełnić rolę najwyższej instancji politycznej, wojskowej i skarbowej dla całej Galicji. Większość członków Komitetu była, tak jak Piłsudski, była zwolennikami opcji proaustriackiej. Planowali oni przyłączenie ziem wchodzących w skład zaboru rosyjskiego do Austrii i utworzenie tym samym państwa trójczłonowego Austro-Węgro-Polskę. W myśl tej opcji postanowiono przy boku armii austriackiej utworzyć Legiony Polskie
orientacja prorosyjska - główny przedstawiciel Roman Dmowski. Uważał on, że tylko przy Rosji Polska ma szansę na odbudowę swojej państwowości. Ważna rolę odgrywały dla niego wspólne korzenie słowiańskie. 15 sierpnia 1917 roku powołał on do życia w Lozannie, Komitet Narodowy Polski, uważany za "oficjalną reprezentację państwa polskiego" przez Anglię, Francję, Włochy i Stany Zjednoczone
orientacja lewicowa - reprezentowały ją partie Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz Polska Partia Socjalistyczna "Lewica". Partie postrzegały odbudowę państwa polskiego w oparciu o rewolucyjny ruch robotniczy
Sprawa polska w ujęciu innych państw:
5 listopada 1916 roku - tzw. Akt 5 listopada, wydany przez dwóch cesarzy, austriackiego Franciszka Józefa I i niemieckiego Wilhelma II, zakładał utworzenie państwa polskiego z ziem zabranych drogą zbrojną Rosji. Głównym celem wydania tego dokumentu, była chęć uzyskania polskiego rekruta, a nie odbudowa państwa, którego granicy miały zostać dokładnie określone po zakończeniu działań zbrojnych
22 stycznia 1917 roku - orędzie prezydenta USA W. Wilsona, w którym mówił on o konieczności powstania "zjednoczonej, niezawisłej i autonomicznej Polsce"
27 marca 1917 roku - odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w której stwierdzono, iż Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem państwowo-niepodległościowym.
30 marca 1917 - identyczna niemal w swej treści proklamację wydał Rząd Tymczasowy
15 listopada 1917 roku - Rosja proklamowała "prawo narodów Rosji do swobodnego samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa"
8 styczeń 1918 - orędzie prezydenta T. Wilsona, punkt 13: "Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno objąć ziemie zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza"
29 sierpień 1918 -Rada Komisarzy Ludowych, specjalnym dekretem anulowała wszystkie traktaty rozbiorowe
3 czerwca 1918 roku - została ogłoszona tzw. deklaracja wersalska, w której uznano, iż przywrócenie do życia państwa polskiego jest jednym w warunków zapanowania pokoju
Pierwsze ośrodki władzy w Polsce (państwa centralne):
14 stycznia 1917 - utworzono Tymczasową Rade Stanu z Wacławem Niemojewskim na czele
12 września 1917 roku - rozwiązano Tymczasową Rade Stanu i powołano Radę Regencyjna, w skład której weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski oraz hrabia Józef Ostrowski
I wojna światowa była największym konfliktem zbrojnym zarówno na zasięg jak i liczbę uczestniczących niej bezpośrednio państw. Toczyła się jednocześnie na lądzie, na morzach i w powietrzu. Cechą szczególna tej wojny był pozycyjny charakter działań na jej głównych frontach. Wprowadzono nowe typy broni. Po raz pierwszy użyto czołgów gazów bojowych, a także floty wojennej i lotnictwa.
Przez szeregi armii przeszło ok. 70mln ludzi. Straty na frontach wyniosły ok. 10mln poległych ponad 20mln rannych z tego ok. 3,5mln żołnierzy wyniosło z wojny trwałe kalectwo.
Skutkiem I wojny światowej były znaczne straty ludności cywilnej, a także ogromne zniszczenia i wielomilionowe długi wojenne państw biorących w niej udział.
3. Warunki traktatu pokojowego z Niemcami podpisanego 28 czerwca 1919 roku w Wersalii
* Niemcy uznane winnymi rozpoczęcia wojny
* Oddanie Francji Alzacji i Lotaryngii oraz okręgu Saary na 15 lat
* Okupacja przez państwa trójporozumienia lewego brzegu Renu, zakaz budowy fortyfikacji w pasie 50 km na schód od Renu
* Ustanowienie wolnego miasta Gdańska pod patronatem Ligi Narodów
* Zwrot Polsce wielkopolski i Pomorza gdańskiego
* Zrzeczenie się wszystkich kolonii na rzecz mocarstw zwycięskich
Zniesienie powszechnej służby woskowej, 100tys armia zawodowa,* zburzenie nagromadzonych fortyfikacji, ograniczenie floty wojennej, zakaz posiadania samolotów bojowych, broni gazowej i pancernej
* Wypłacenie zwycięzcą odszkodowań
Liga narodów - międzynarodowa organizacja utworzona z inicjatywy USA w celu zapewnienia pokoju na świecie i rozwoju współpracy międzynarodowej.