1. Pojęcie systemu politycznego
Oba człony pojęcia „system polityczny” pochodzą z języka greckiego. Sýstēma oznacza tyle co „zestaw”, natomiast politikē (tēchnē) to „(sztuka) rządzenia państwem”.
Etymologię słowa „polityka”, „polityczny” wywodzi się też niekiedy od greckiego przymiotnika pólitikon (sprawy publiczne, państwowe, społeczne, itp.) lub rzeczownika pólis (podstawowa wspólnota polityczno-religijna w starożytnej Grecji).
Przez pojęcie „system” rozumie się najczęściej każdy skoordynowany wewnętrznie układ elementów, spełniający określone funkcje i traktowany jako wyodrębniony z otoczenia.
Sprzężenia między elementami systemu tworzą jego strukturę i to głównie różni system od zbioru niezorganizowanego, w którym relacje są przypadkowe.
Pojęcie „systemu” jest obecne praktycznie we wszystkich dyscyplinach naukowych, a szczególną rolę odgrywa zwłaszcza w teorii systemów, cybernetyce, prakseologii i teorii informacji.
Za twórcę systemowego podejścia do opisu różnych zjawisk w nauce uchodzi austriacki filozof i biolog L. von Bertalanffy.
W politologii, koncepcja podejścia systemowego znalazła najszerszy wyraz w pracach amerykańskiego prawnika i politologa D. Eastona.
Pojęcie „system polityczny” upowszechniony został dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, zastępując używane w starszych opracowaniach określenia, takie jak „rząd”, „naród” czy „państwo”, które mają o wiele węższy zakres znaczeniowy.
W literaturze politologicznej z okresu PRL stosowano również, nie zawsze słusznie traktowane synonimicznie z pojęciem „system polityczny”, terminy „organizacja polityczna społeczeństwa”, „struktura polityczna”, „makrostruktura polityczna”.
Odrębnymi kategoriami w zakresie ustrojoznawstwa posługują nauki prawne, innymi zaś politologia.
Dla konstytucjonalistów kluczowym terminem pozostaje „ustrój polityczny” (państwowy), który w politologii został zastąpiony niedawno przez analizowane tu pojęcie systemu politycznego.
System polityczny a ustrój polityczny
Kategorię ustroju politycznego wprowadził Arystoteles, określając ją jako porządek „władz”, a zwłaszcza „naczelnej”, czyli rządu.
Na gruncie nauki prawa konstytucyjnego brak jest powszechnie przyjętej definicji ustroju politycznego, a część przedstawicieli doktryny stosuje je zamiennie z terminem „ustrój państwowy” (państwa), podczas gdy inni rozróżniają te dwa pojęcia.
Jeszcze inny, zbliżony znaczeniowo do kategorii ustroju politycznego, termin stosują dwaj krakowscy profesorowie prawa konstytucyjnego - M. Grzybowski i P. Sarnecki. Piszą oni albo o „systemach konstytucyjnych” albo o „ustrojach konstytucyjnych”.
Generalnie uważa się, iż termin „system polityczny” nie jest tożsamy terminowi „ustrój polityczny”, gdyż ten pierwszy ma szersze znaczenie.
Gdyby jednak przyjąć za Z. Jaroszem i S. Zawadzkim, że ustrój polityczny obejmuje zarówno „podstawowe struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne”, to w tym sensie jest on zbieżny z wąskim, instytucjonalnym ujęciem systemu politycznego.
Warto dodać, iż tradycyjne ujęcie instytucjonalne, utożsamiające system polityczny z ustrojem politycznym, ma swoje źródło w pracach wybitnych niemieckich uczonych - G. Jellinka i M. Webera. najszerszym z omawianych tu pojęć jest system polityczny. Nie bez przyczyny określa się go jako fundamentalną dla politologii „kategorię”, a więc pojęcie o wyższym stopniu ogólności. Poprzez redukcję kolejnych elementów państwowego systemu politycznego można zdefiniować w sposób negatywny zakres znaczeniowy pozostałych przytoczonych wyżej pojęć (ustrojów: państwowego, politycznego i konstytucyjnego).
Po pierwsze, ustrój państwowy nie ukazuje, w odróżnieniu do systemu politycznego, roli partii politycznych oraz grup interesów w życiu politycznym społeczeństwa.
Po drugie, jeszcze węziej pojmowany jest ustrój polityczny, który stanowi jedynie element (obok ustroju społeczno-gospodarczego) ustroju państwa, „prawno instytucjonalny wyraz struktury i funkcjonowania władzy publicznej”.
Po trzecie, pojemność ostatniego z analizowanych tu pojęć - ustroju konstytucyjnego jest najmniejsza i dotyczy wyłącznie sfery postanowień normatywnych („jak powinno być”), nie uwzględniając koniecznej dla charakterystyki ustroju politycznego państwa jego ustrojowej i politycznej praktyki („jak jest”).
Zakres znaczeniowy omówionych pojęć:
ustrój konstytucyjny → ustrój polityczny → ustrój państwowy → system polityczny
porównujemy tu pojęcia podobne, z których każde ściśle powiązane jest z kategorią państwa; przez pojęcie systemu politycznego rozumiemy w tym wypadku państwowy system polityczny.
System polityczny a reżim polityczny
Pozostając w kręgu dociekań natury terminologicznej, zajmiemy się w tym podpunkcie analizą pojęcia reżimu politycznego, które w potocznym rozumieniu bywa utożsamiane z systemem politycznym, stanowiąc faktycznie tylko jeden z jego aspektów.
Dla ukazania różnicy między systemem politycznym a reżimem politycznym odwołamy się do propozycji krakowskiego prawnika i politologa - K. Pałeckiego, według którego system polityczny stanowi pewną całość złożoną z dwóch podsystemów: normatywnego i behawioralnego.
Na podsystem normatywny składają się wartości polityczne, wzorce zachowań oraz formalne i nieformalne reguły gry politycznej.
Podsystem behawioralny obejmuje z kolei realne działania polityczne.
W tym kontekście reżim polityczny rozumiany jest najczęściej jako ten pierwszy, aksjologiczny element systemu politycznego, czyli normatywny podsystem polityczny.
Reżim polityczny, dotycząc normatywnej sfery polityki określa wzory pożądanych zachowań, zarówno decydentów, jak i adresatów decyzji politycznych. Można zatem stwierdzić, iż faktycznie determinuje „sposób sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec niej”.
Ten normatywny i regulacyjny charakter reżimu politycznego stał się być może jedną z przyczyn ujemnego wartościowania tego pojęcia w potocznym odbiorze, gdyż zaczęto kojarzyć je przede wszystkim z pewnymi działaniami władzy skierowanymi przeciwko społeczeństwu: ograniczaniem wolności obywatelskich i łamaniem praw człowieka. Zauważmy, iż w języku mediów pojęcie „reżim polityczny” ma wydźwięk pejoratywny i łączone jest najczęściej z represyjną polityką wewnętrzną w państwach niedemokratycznych („reżim w Phenianie”, „Reżim Castro na Kubie”). W rzeczywistości jednak funkcją reżimu politycznego jest wyznaczanie granic swobody działania politycznego oraz ustanawianie pewnej hierarchii podmiotów polityki, nie zaś wyłącznie regulacja zachowań społecznych. W języku prawniczym i politologicznym pojęcie to nie zawiera w sobie elementu wartościowania.
Sposoby definiowania systemu politycznego
W politologii brak jest powszechnie przyjętej definicji systemu politycznego.
Według jugosłowiańskiego politologa J. Djordjevicia trudności w zdefiniowaniu tego pojęcia wynikają z dwóch okoliczności. Po pierwsze, ze skłonności do nadużywania słowa „system” na oznaczenie wszystkich zbiorów stosunków społecznych. Po drugie, z głębokich różnic w rozumieniu samego pojęcia polityki, a co za tym idzie również i systemu politycznego. W konsekwencji system ten bywa postrzegany na kilka sposobów: jako pewien zespół instytucji polityczno-prawnych, jako dynamiczny proces społeczny, bądź jako układ określonych ról i zachowań. Kwestia ta wymaga dalszego rozwinięcia.
Przedmiotem analizy w tym punkcie będą cztery podstawowe ujęcia definicyjne systemu politycznego: instytucjonalne, strukturalno-funkcjonalne, cybernetyczne i relacjonalne. Schemat prezentacji tych podejść będzie wyglądał następująco: geneza, sposób definiowania systemu politycznego, główni przedstawiciele, oraz zalety i wady podejścia. W zakończeniu i podsumowaniu przedstawimy problem kryteriów identyfikacyjnych systemu politycznego.
Podejście instytucjonalne
Przegląd najważniejszych stanowisk metodologicznych nieprzypadkowo rozpoczynamy od podejścia instytucjonalnego, gdyż jest ono chronologicznie najstarsze. To klasyczne ujęcie, zwane też niekiedy strukturalnym, wywodzi się z prawoznawstwa i utożsamia system polityczny z ustrojem politycznym. Jest to relatywnie najmniej dynamiczne podejście, opierające się na opisie instytucji polityczno-prawnych i eksponujące przede wszystkim normatywny wymiar systemu politycznego. Posiada jednak ten walor, że we
względnie prosty sposób definiuje system, poprzez enumerację jego kolejnych elementów. Z
tego względu większość pojawiających się w literaturze definicji systemu politycznego mieści
się w granicach tego podejścia.
Klasyczną dla koncepcji instytucjonalnej definicję systemu politycznego przytacza J. Kowalski. Przez „system polityczny” rozumie on „aparat państwowy, partie polityczne oraz
organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne uczestniczące w działaniach
politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad politycznych i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki”. Za najważniejszy człon tak zdefiniowanego systemu uchodzi państwo.
Niemal identycznie ujmują system polityczny S. Ehrlich, A. Łopatka, K. A. Wojtaszczyk oraz M. Chmaj i M. żmigrodzki.
W literaturze zachodniej za zwolenników podejścia instytucjonalnego uchodzą m.in.: M. Duverger, J. Blondel, G. Smith oraz M. Levy i G. K. Roberts.
Główną zaletą omawianego ujęcia jest jej przejrzystość, a co za tym idzie - dydaktyczny utylitaryzm. Część autorów uważa, iż koncepcja ta jest najwłaściwsza dla wyjaśniania pojęcia systemu politycznego. Traktuje ona system jak kategorię ontologiczną, złożoną z obiektywnie istniejących, łatwych do zidentyfikowania elementów, takich jak organy władzy wykonawczej, ustawodawczej, sądowniczej, oraz partie polityczne i grupy interesu. Do niedostatków tego podejścia można zaliczyć prawniczy formalizm, wiążący pojęcie systemu politycznego „bardziej z instytucjami i strukturami, jakie on prezentuje, niż z funkcjami, jakie spełnia wobec swego otoczenia i wobec innych systemów”.
Jednym słowem jest ujęciem zbyt statycznym, nie ukazującym opisywanych struktur i elementów składowych systemu w działaniu. Pomija funkcjonalny wymiar systemu politycznego i jego zdolność do „ruchu”, czyli utrzymywania dynamicznej równowagi ze środowiskiem (homeostazy). Ponadto, istniejące definicje instytucjonalne odnoszą się wyłącznie do państwowego systemu politycznego, nie obejmując swoim zasięgiem systemów niepaństwowych. Dlatego, ujęcie instytucjonalne nie posiada charakteru uniwersalnej definicji systemu politycznego. Próbą przezwyciężenia wad klasycznego podejścia instytucjonalnego jest tzw. neoinstytucjonalizm, który implikuje bardziej dynamiczne ujęcie polityki. Koncepcja ta uwydatnia, w większym stopniu niż czynią to prawnicy, rolę partii politycznych i systemu partyjnego, poświęca też więcej miejsca normom, zasadom i regułom gry, włączając tym samym do analizy pewne nieoficjalne i nieformalne determinanty zachowania politycznego.
Podejście strukturalno-funkcjonalne
Podejście strukturalno-funkcjonalne (behawiorystyczno-funkcjonalne) wywodzi się z dominującego na gruncie amerykańskiej socjologii i antropologii społecznej funkcjonalizmu lub inaczej szkoły „strukturalno-funkcjonalnej”. Drugim źródłem inspiracji dla zwolenników tego podejścia jest behawioralizm (od ang. behaviour - zachowanie), wpływowy od lat czterdziestych ubiegłego wieku kierunek w psychologii amerykańskiej.
Ujęcie strukturalno-funkcjonalne kieruje swoją uwagę na opis struktur systemu politycznego i wypełnianych przez nie funkcji. Jest ujęciem bardziej dynamicznym w porównaniu z tradycyjnym podejściem instytucjonalnym.
W definicjach strukturalno-funkcjonalnych system polityczny rozumiany jest na dwa sposoby: jako proces, „mechanizm przetwarzania impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne”, bądź jako pewien zespół ról społecznych, „wypełnianych przez różne zawody, obywateli, wyborców [...]”. W tej koncepcji działania systemu politycznego mają nadrzędne znaczenie wobec jego struktury. W skrajnie funkcjonalistycznym stanowisku, prezentowanym przez G. Almonda, struktura systemu politycznego objawia się przez funkcje, jakie ona wypełnia. Struktura systemu jest więc jakby tylko refleksem realizowanych przez nią funkcji.
Abstrahując od problemu różnego pojmowania w literaturze przedmiotu słowa „funkcja”, wyróżnia się najczęściej cztery podstawowe funkcje systemu politycznego: adaptacyjną, integracyjną, regulacyjną i innowacyjną. Funkcja adaptacyjna polega na dostosowywaniu się systemu do zmian zachodzących w jego środowisku i dynamicznym przywracaniu stale traconej równowagi. Sygnałem niedostosowania polityki do jej społeczno kulturowego otoczenia jest tzw. „stres” systemu politycznego, który bez podjęcia działań korygujących może prowadzić do destabilizacji politycznej, a nawet do upadku systemu. Istotą funkcji integracyjnej (mediacyjnej) jest tworzenie i umacnianie wspólnoty politycznej poprzez rozwiązywanie konfliktów społecznych wynikających ze sprzeczności interesów grupowych. Funkcja regulacyjna oznacza „porządkowanie rzeczywistości ekonomicznej i społecznej” poprzez wpływanie na tempo, kierunki, zakres i głębokość zmian w otoczeniu. Wreszcie, funkcja innowacyjna wyraża się w projektowaniu nowych rozwiązań wspierających rozwój systemu.
Koncepcja strukturalno-funkcjonalna posiada najwięcej zwolenników w politologii amerykańskiej, co szczególnie nie dziwi, biorąc pod uwagę fakt dominacji trendu funkcjonalistycznego we wszystkich naukach społecznych w USA.
Do głównych przedstawicieli tego podejścia zalicza się: T. Parsonsa, W. Mitchella, D. Aptera, R. Dahla, G. Almonda oraz J. Colemana i G. Powella. Każdy z tych badaczy prezentuje nieco odmienne, autorskie ujęcie problemu, jednak ramy tego opracowania nie pozwalają na ich zreferowanie. W Polsce koncepcji strukturalno-funkcjonalnej najbliższy wydaje się K. B. Janowski oraz W. Lamentowicz.
Zaletą omawianego podejścia jest traktowanie systemu politycznego jako dynamicznego procesu społecznego zachodzącego w ramach poszczególnych wspólnot, takich jak państwo, partia polityczna, związek zawodowy, czy zrzeszenie przedsiębiorstw.
Tym samym, pojęcie systemu politycznego przestaje być kojarzone wyłącznie z kategorią państwa, obejmując również niepaństwowe podmioty polityczne. Ujęcie strukturalno-funkcjonalne może zatem w większym aniżeli podejście instytucjonalne stopniu pretendować do miana całościowej, uniwersalnej definicji systemu politycznego. Co więcej, stanowisko to oznacza odejście od tendencji normatywnej, czyli postrzegania zjawisk i procesów politycznych wyłącznie w kategoriach formalno-prawnych. Jak pisze P. Sztompka, „sens tzw. <<rewolucji behawioralnej>> w naukach politycznych polega właśnie na przesunięciu akcentu z tego, w jaki sposób zjawiska, procesy, czy działania polityczne przebiegać powinny, na rzeczywisty przebieg zjawisk i procesów politycznych oraz rzeczywiste zachowanie się jednostek w sytuacjach politycznych”. Wadą ujęcia strukturalno-funkcjonalnego jest niedocenianie struktury systemu, opisywanej wyłącznie przez pryzmat funkcji. Rezultatem takiego założenia jest najbardziej
chyba dyskusyjna teza funkcjonalistów (G. Almond), że między systemami prymitywnymi
(struktury plemienne w Afryce) a systemami nowoczesnymi nie ma istotnych różnic, skoro w
każdym z nich można odnaleźć te same funkcje, bez względu na to, kto je spełnia.47
Optymalnym rozwiązaniem wydaje się zatem fuzja dwóch stanowisk metodologicznych:
instytucjonalnego (prawniczego) i strukturalno-funkcjonalnego (socjologicznego), ponieważ
taka koncepcja pozwala na „ukazanie podmiotów (struktur, instytucji) w działaniu [...]”.48
2.3. Podejście cybernetyczne
Podejście cybernetyczne, nazywane również systemowym, ma swoje źródła w teorii
komunikacji i informacji (C. Shannon) oraz w cybernetyce (N. Wiener, R. Ashby).49 Zdaniem
T. Langera jest ono wariantem tzw. analizy input-output, która w odróżnieniu jednak od
podejścia cybernetycznego, wolna jest od zapożyczeń z cybernetyki i stanowi oryginalną
metodę badawczą politologii.50
Definicje cybernetyczne systemu politycznego eksponują zwłaszcza trzy jego cechy.
Po pierwsze, jego zdolność do utrzymywania stabilnej równowagi ze środowiskiem poprzez
proces sterowania i koordynacji. Po drugie, system polityczny postrzegany jest jako
organizacja celowościowa, która opierając się naciskom pochodzącym z otoczenia, dąży do
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 9 z 32
rozwoju i zachowania własnej tożsamości. Na ten aspekt systemu politycznego zwraca uwagę
w swojej słynnej książce The Nerves of Government K. Deutsch, według którego polityka to
„władcza koordynacja ludzkich wysiłków i oczekiwań dla osiągnięcia celów
społeczeństwa”.51 Autor ten pozostaje pod wyraźnym wpływem wspomnianego już T.
Parsonsa, dla którego osiąganie celów (goal-attainment) jest funkcją wyróżniającą system
polityczny spośród innych podsystemów społecznych.52 Po trzecie, system polityczny
traktowany jest jako dwuetapowy proces: najpierw przepływu informacji między otoczeniem
społecznym a instytucjami władczymi, a następnie przetworzenia tych informacji, zarówno
przez system, jak i przez jego otoczenie.53
Do klasyków podejścia cybernetycznego w politologii zachodniej zalicza się
najczęściej D. Eastona, K. Deutscha i M. Kaplana. Stosunkowo najszerszy rozgłos uzyskała
zaprezentowana przez tego pierwszego autora komunikacyjno-informacyjna wersja podejścia
cybernetycznego. W Polsce zwolennikiem takiego definiowania systemu politycznego był A.
Bodnar i K. Ostrowski.
Do walorów ujęcia cybernetycznego można zaliczyć fakt łączenia w nim różnych
podejść badawczych - funkcjonalnego i opisowego.54 Koncepcja ta, dzięki swemu
rodowodowi wywodzącemu ją z nauk ścisłych (cybernetyka, teoria informacji) nadaje też
badaniom politologicznym charakter bardziej empiryczny niż metody tradycyjne.55 Dostarcza
także politologii zaczerpniętego z cybernetyki aparatu pojęciowego („wejście”, „wyjście”,
„sprzężenie zwrotne”). Ponadto, jej istotną cechę stanowi systemowość, polegająca na
prezentowaniu „nie tylko <<fotograficznego>> opisu (tak jak w statycznym ujęciu
instytucjonalnym - M.W.), ale <<filmowego>> obrazu całokształtu współzależnych form
aktywności politycznej społeczeństw i dynamiki ich funkcjonowania”.56
Zdaniem F. Ryszki wadą cybernetycznego modelu D. Eastona, opracowanego raczej z
myślą o analizie polityki wewnętrznej, jest jego mała przydatność do badania dużo bardziej
skomplikowanego systemu międzynarodowego. W polityce międzynarodowej występuje
bowiem więcej elementów gry, a ustalenie zależności między nimi jest trudniejsze niż w
polityce wewnętrznej.57 Poza tym, podejście cybernetyczne wydaje się zbyt
mechanicystyczne, gdyż zakłada, że system polityczny działa jak maszyna przetwarzająca
informacje pochodzące z otoczenia w decyzje, nie uwzględniając ludzkich cech procesów
decyzyjnych, takich jak emocje czy stresy.58 M. Crozier i E. Friedberg podkreślają, że
„modele tworzone przez analogię do systemów cybernetycznych są zawsze modelami
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 10 z 32
ignorującymi strategiczny wymiar ludzkich działań, ich nie dającą się do końca
wyeliminować nieprzewidywalność (...)”.59
2.4. Podejście relacjonalne
Podejście relacjonalne, zwane też opisowym, jest dosyć rzadko wyróżniane w
literaturze w porównaniu z trzema wyżej omówionymi koncepcjami. Czasem bywa
traktowane jak jeden z wariantów ujęcia strukturalno-funkcjonalnego.60 Twórcą tego
podejścia jest wybitny polski politolog - nieżyjący już F. Ryszka.
Autor ten definiuje system polityczny jako „rzeczywiste zależności między
podmiotami działań politycznych wedle ich stosunku do władzy”.61 Dla F. Ryszki pojęcie
„zależności” jest kluczową kategorią i koniecznym składnikiem pojęcia systemu.62 Naczelną
zależnością systemu jest według niego relacja władzy (między rządzącymi i rządzonymi),
która stanowi istotę systemu i samego procesu polityki.63 Na system polityczny składa się
więc ogół zależności jakie powstają w procesie walki o władzę lub jej utrzymanie.64
Główną zaletą podejścia relacjonalnego jest jego przydatność w rozważaniach nad
polityką zagraniczną i stosunkami międzynarodowymi, gdzie kategoria współzależności jest
jedną z kluczowych. Ma ono również, w odniesieniu do rzeczywistości politycznej, głęboki
walor eksplanacyjny, gdyż opiera się na odróżnianiu skutków od przyczyn określonych
zjawisk i procesów politycznych. Ten sposób definiowania systemu politycznego jest też
względnie dynamiczny, bowiem prowadzi do zwrócenia większej uwagi na jego
funkcjonowanie, mniejszej zaś na aspekt normatywny.65
Wadą praktycznego zastosowania podejścia relacjonalnego jest brak możliwości
zwięzłego wyjaśnienia istoty systemu politycznego. Skoro definiuje ono system polityczny
jako „ogół zależności między podmiotami działań politycznych”, to trudno ujmować ten
system inaczej, jak tylko w szerszym opisie.66 Podejście relacjonalne, wykorzystując metodę
deskryptywną, typową raczej dla historiografii, jest więc, naszym zdaniem, zbyt
tradycjonalistyczne.
Reasumując, można stwierdzić, iż każde z przedstawionych czterech podejść
badawczych ma charakter cząstkowy i eksponuje określony aspekt (podsystem) systemu
politycznego. Podejście instytucjonalne skupia się na prezentacji podsystemu
instytucjonalnego i normatywnego, podejście strukturalno-funkcjonalne i, w pewnym
zakresie, podejście relacjonalne analizują podsystem funkcjonalny, podejście cybernetyczne
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 11 z 32
zaś - podsystem komunikacyjny. Łączne zastosowanie tych, uzupełniających się wzajemnie,
podejść daje szansę na wyeliminowanie ich słabości i przedstawienie całościowego obrazu
systemu politycznego. Realizacja tego postulatu metodologicznego miałaby też niewątpliwy
walor interdyscyplinarny, gdyż umożliwiłaby włącznie do badań politologicznych metod
badawczych typowych dla innych dyscyplin naukowych: nauk społecznych - socjologii,
psychologii (podejście strukturalno-funkcjonalne) i historiografii (podejście relacjonalne),
nauk prawniczych (podejście instytucjonalne), a nawet nauk ścisłych (podejście
cybernetyczne).
Cztery zaprezentowane sposoby definiowania systemu politycznego są względnie
najczęściej wymienianymi w literaturze, choć nie wyczerpują całej różnorodności
pojawiających się w tym względzie propozycji. Przykładowo, M. Gulczyński poza
podejściem instytucjonalnym, opisowym i socjotechnicznym (te dwa ostatnie są w
przybliżeniu odpowiednikami podejścia relacjonalnego), wymienia też ujęcie doktrynalne -
eksponujące „teoretyczne projekty i uzasadnienia systemów politycznych” oraz
egzystencjalne - „uwzględniające miejsce i rolę systemów politycznych w całokształcie
procesów bytowych społeczeństw”.67 Ponadto, W. Ratyński wyróżnia podejście
menedżerskie, kładące akcent na „mechanizm układu kierowniczego społeczeństwa”68, a A.
Lutrzykowski pisze o ujęciu konfliktowym, w którym system polityczny to „tryb
podejmowania decyzji, które regulują rozdział dóbr i wartości w sytuacjach konfliktowych.”69
2.5. Kryteria identyfikacyjne systemu politycznego
Problem kryteriów identyfikacji systemu politycznego dotyka samej istoty polityki,
gdyż oznacza poszukiwanie tych cech systemu politycznego, które są podstawą
wyodrębnienia go z otoczenia (suprasystemu społecznego). Innymi słowy, chodzi tu o
identyfikację tego, co polityczne w społeczeństwie. Na tę kwestię można spojrzeć z różnej
perspektywy.
Dla D. Eastona podstawową jednostką analizy systemu politycznego jest kategoria
interakcji politycznych70, która oznacza wzajemne, powtarzalne oddziaływanie na siebie co
najmniej dwóch składników systemu politycznego.71 System polityczny - twierdzi Easton -
nie jest zbiorem jednostek ludzkich wybranych do badania, ale zespołem interakcji
(politycznych), wyodrębnionych spośród innych rodzajów interakcji, w których jednostki
ludzkie uczestniczą.72 Jak zatem odróżnić interakcje o charakterze stricte politycznym od
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 12 z 32
innych interakcji społecznych? Na tak postawione pytanie badawcze, Easton nie udziela
prostej odpowiedzi. Główna trudność w ustaleniu, czym jest interakcja polityczna, polega na
tym, że większość z nich nie ma charakteru integralnego, lecz osadzona jest w innych
zachowaniach społecznych.73 Określone fakty społeczne mogą mieć równocześnie charakter
polityczny, ekonomiczny, religijny, prawny, itd. Easton obrazowo przedstawia ten problem na
przykładzie obywatela, który, kupując bochenek chleba i wymieniając w tym samym czasie
ze sprzedawcą opinie na temat kandydata na lokalny urząd polityczny, partycypuje
jednocześnie w dwóch rodzajach systemów społecznych - ekonomicznym i politycznym.74
Próbą przezwyciężenia wskazanych trudności było zawężenie przez Eastona pojęcia
interakcji politycznych do tych ról i interakcji, które są istotne (relevant) dla władczego
rozdziału cenionych społecznie dóbr w społeczeństwie jako całości.75 Autorytatywna alokacja
deficytowych (i przez to cennych) wartości odbywa się zdaniem Eastona na trzy możliwe
sposoby: a) poprzez pozbawienie ludzi dóbr już posiadanych, b) poprzez utrudnianie
(obstruct) dostępu do różnych dóbr, których dystrybucja odbywa się poza systemem
politycznym, c) poprzez przyznanie lub odmowę przyznania dóbr dla określonych osób.76
W propozycji D. Eastona, dotyczącej władczego rozdziału dóbr, bardzo ważną rolę
odgrywa sformułowanie „w społeczeństwie jako całości”, gdyż ten rodzaj alokacji jest
właściwy wyłącznie systemowi politycznemu. Władcza dystrybucja wartości może bowiem
odbywać się także poza systemem politycznym, ale na dużo mniejszą skalę; w rodzinie,
różnego rodzaju organizacjach (religijnych, oświatowych, gospodarczych), a nawet w
grupach przestępczych. Aby rzecz wyjaśnić, Easton proponuje stosować w odniesieniu do
takich zbiorowości nazwę systemy parapolityczne.77
Najważniejszą różnicą między systemem politycznym a systemami parapolitycznymi,
poza oczywistą asymetrią potencjałów i wynikającym z niej zakresem aktywności, jest inny
poziom autonomiczności. O ile bowiem system polityczny dzieli dobra pośród całego
społeczeństwa i wszystkich jego podsystemów (tzw. dystrybucja pierwotna), o tyle systemy
parapolityczne zajmują się jedynie redystrybucją dóbr otrzymanych uprzednio od systemu
politycznego.78 Można zatem stwierdzić, że systemy parapolityczne mają ograniczoną
zdolność wpływania na pracę innych systemów społecznych, podczas gdy system polityczny,
ze względu na swój niezależny status może w zasadzie dowolnie kształtować rozdział dóbr w
innych systemach.79
Podsumowując, należy skonstatować, że definiowanie istoty systemu politycznego
jako autorytatywnej alokacji dóbr w społeczeństwie znalazło zarówno wielu zwolenników jak
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 13 z 32
i przeciwników. Do entuzjastów tej koncepcji, poza jej głównym propagatorem - D.
Eastonem, zalicza się m.in. S. N. Eisenstadt. Niewielkie różnice w podejściu tych dwóch
amerykańskich politologów dotyczą określenia przedmiotu władczej redystrybucji. Dla
Eastona są to „dobra i ciężary”80, Eisenstadt pisze z kolei o rozdziale „prestiżu i wpływów”.81
Wszechstronną krytykę tej koncepcji przeprowadził natomiast m.in. gdański prawnik i
politolog T. Langer.82
Zbliżone do eastonowskiej propozycji podejście prezentuje inny klasyk amerykańskiej
analizy systemowej - G. Almond. Autor ten, identycznie jak Easton, przyjmuje, że system
polityczny nie składa się z jednostek ludzkich, w biologicznym sensie, lecz z ról
politycznych. Role polityczne, podobnie jak interakcje u Eastona, stanowią pewne szczególne
(polityczne) aspekty całościowej działalności ludzkiej i te same jednostki, które pełnią role w
systemie politycznym, pełnią je także w innych systemach (ekonomicznym, religijnym,
itd.).83
Zdaniem Almonda, o politycznym charakterze systemu przesądza, wypełnianie przez
niego dwóch funkcji - integracji i adaptacji, których realizacja zabezpieczona jest dzięki
stosowaniu lub groźbie zastosowania przymusu fizycznego. Biorąc pod uwagę, że w zasadzie
każdy inny system społeczny realizuje te dwie funkcje, Almond włączył do swojej definicji
czynnik legitymowanego przymusu, właściwy wyłącznie systemom politycznym.84
Określenie przymusu stosowanego przez system polityczny jako „legitymowany” oznacza, że
tylko państwo ma monopol na stosowanie legalnego, a więc opartego na przepisach prawa,
przymusu fizycznego. Koncepcja Almonda czerpie bezpośrednio z tradycyjnej teorii
prawomocności M. Webera, w której legitymowane użycie siły uznane jest za podstawową
cechę państwa (systemu politycznego).85 Almond definiuje więc istotę systemu politycznego
poprzez typ legitymacji, jaką ten system dysponuje. Jego definicja ma też charakter
funkcjonalny (wspomniane funkcje integracji i adaptacji).
Poza Almondem, próbę wyjaśnienia istoty systemu politycznego przy pomocy
kategorii „funkcji”, podjęło wielu autorów. Dla T. Parsonsa funkcją genotypową systemu
politycznego, czyli związaną z zasadniczym rodzajem jego działalności, jest „organizowanie i
mobilizowanie zasobów dla urzeczywistniania celów zbiorowych”.86 Zdaniem H. V.
Wisemana jest nią podejmowanie decyzji, wiążących społeczeństwo.87 Według H.
Przybylskiego funkcją genotypową systemu jest funkcja kierownicza, która polega na
„ukierunkowaniu aktywności społeczeństwa, koordynowaniu jego działalności i kontroli nad
innymi sferami życia społecznego”.88 Dla M. Gulczyńskiego jest nią z kolei „uzgadnianie
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 14 z 32
współzależnych zachowań i działań społeczeństw [...] o interesach zarazem zbieżnych, jak i
sprzecznych wzajemnie”.89 Ta ostatnia definicja jest zubożoną wersją propozycji Almonda,
gdyż zawęża aktywność systemu politycznego tylko do funkcji mediacyjnej (integracyjnej).
Reasumując, opisane kryteria wyłączenia systemu politycznego z otoczenia, w jakim
on działa, opierają się na założeniu, że systemy polityczne ze względu na przysługujące im
atrybuty (niezależny status, prawo dystrybucji pierwotnej, monopol siły fizycznej) są na tyle
specyficzne i odrębne, że ich identyfikacja i odróżnienie od innych systemów społecznych nie
przedstawia trudności.90 W praktyce, odseparowanie sfery zachowań politycznych, od innych
działań społecznych nie jest łatwe. Według Arystotelesa, który nie odróżniał tych dwóch
aspektów działalności człowieka, bardziej zasadny jest raczej podział na sferę prywatną i
publiczną. Jego homo politicus jest też zarazem homo socius.91 Nie negując twierdzenia, że
człowiek jest z natury tak istotą społeczną jak i polityczną, należy stwierdzić, iż oddzielenie
ról i interakcji politycznych od innych ról i interakcji społecznych ma sens jedynie dla celów
analitycznych.
3. Struktura systemu politycznego
Przez strukturę systemu politycznego rozumie się najczęściej ogół sprzężeń
(zależności), występujących między elementami systemu.92 Nieco odmiennie definiuje ją Z.
Blok, według którego jest ona „rozmieszczeniem podsystemów i elementów w czasie i
przestrzeni”. Oryginalność tego ujęcia wynika z odwołania się do temporalnego wymiaru
struktury systemu.93
Na pojęcie systemu politycznego, ujmowanego w sposób strukturalny, składają się
dwie istotne cechy, określane jako paradoks całościowości i paradoks hierarchiczności.
Pierwszy z nich oznacza, że cechy systemu politycznego nigdy nie są prostą sumą cech jego
elementów (tzw. efekt synergii). Drugi mówi z kolei, że kategorie „system”, „podsystem”,
„element” są względne, tzn., że każdy system, w zależności od przyjętej perspektywy
badawczej94 można postrzegać jako pewną spójną całość złożoną z określonych elementów,
bądź jako część jakiejś innej, szerszej całości.95 M. Gulczyński wyjaśnia ten paradoks na
przykładzie rosyjskiej „matrioszki”, składającej się z wielu elementów, z których każdy sam
w sobie tworzy złożoną całość.96
W podejściu badawczym do problemu struktury systemu politycznego zaznaczają się
trzy stanowiska.97 Pierwsze, określane jako fizykalne, traktuje system polityczny jako układzamknięty poddany prawom fizyki. Stanowisko to jest trudne do zaakceptowania,
zważywszy, że żaden z systemów społecznych nie należy do bezwzględnie odosobnionych,
czy zamkniętych, ale zawsze funkcjonuje w określonym otoczeniu, z którym wchodzi w
liczne interakcje.98 Drugie - stanowisko witalistyczne - wyposaża systemy polityczne w
cechy witalne, biologizuje je. Widoczne jest to zwłaszcza w pracach K. Deutscha, który
używa terminologii zaczerpniętej wprost z nauk biologicznych.99 W trzecim stanowisku,
nazywanym cybernetycznym, system polityczny uważany jest za układ otwarty, kontaktujący
się z otoczeniem za pomocą „wejść” i „wyjść”. W tym wypadku można mówić o dwóch
wariantach tego podejścia. Wariant D. Eastona, albo inaczej metoda „czarnej skrzynki”
(black-box), koncentruje się na relacjach systemu z otoczeniem, pomijając znaczenie
procesów wewnątrzsystemowych. Wariant G. Almonda, zwany też metodą ”przezroczystej
skrzynki” (translucid-box), analizuje wnętrze systemu i zachodzący w nim proces
konwersji.100
3.1. Elementy systemu politycznego
Opis i wyszczególnienie elementów systemu politycznego zależą w dużej mierze od
przyjętej koncepcji modelu systemu. W tym kontekście można wyróżnić dwa odmienne
stanowiska, które, za J. P. Gieorgicą będziemy określać jako - instytucjonalne i
socjologiczne.101 Pierwsze z nich traktuje system polityczny jako kategorię ontologiczną,
drugie jako kategorię metodologiczną (teoretyczną, analityczną).102
Zgodnie z pierwszym, realistycznym stanowiskiem system polityczny jest bytem
istniejącym obiektywnie, danym w rzeczywistości. Elementami pierwotnymi takiego systemu,
zwanego konkretnym, lub członkowskim są jednostki ludzkie. Elementy wtórne systemu
politycznego tworzą organizacje i instytucje polityczne.103 Systemy członkowskie, ze względu
na swój realny, a wręcz fizyczny charakter znajdują zastosowanie w naukach przyrodniczych.
W politologii koncepcja ta wyraża się w tradycyjnym podejściu prawno-instytucjonalnym,
omówionym szerzej w podpunkcie 2.1. niniejszego opracowania.
W nauce amerykańskiej więcej zwolenników zyskało drugie - „socjologiczne”
stanowisko, w myśl którego system polityczny jest konstruktem badawczym w umyśle
badacza.104 Przedstawiciele tej koncepcji wyraźnie przeciwstawiają się reifikacji czy
ontologizacji kategorii systemu.105 Elementami tak ujmowanego systemu, który ma charakter
analityczny a nie członkowski, są polityczne aspekty całościowej działalności ludzkiej.106
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 16 z 32
Dla D. Eastona, zwolennika drugiej z omawianych koncepcji, najmniejszym i
niepodzielnym elementem systemu politycznego jest kategoria „członka” (member).
„Członek” systemu politycznego nie jest tożsamy z jednostką ludzką. Jest wyłącznie
kategorią analityczną, obejmującą te aspekty ludzkiego zachowania, które są mniej lub
bardziej związane z „autorytatywną alokacją wartości w społeczeństwie”.107
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że wspólnym założeniem obu przedstawionych
koncepcji - „instytucjonalnej” i „socjologicznej”, jest traktowanie systemu politycznego jako
całości złożonej z wielu elementów. Pomiędzy tymi częściami składowymi zachodzi proces
wzajemnego oddziaływania, zwany transakcją.108 Zbadanie tej wysoce skomplikowanej
struktury jest zadaniem niezwykle trudnym. Przy czym, dodatkowy problem - jak stwierdza
A. Rapoport - stanowi fakt, że nie wszystkie obiekty i relacje muszą być od razu znane w
momencie oznaczania konkretnego systemu.109
3.2. Granica systemu politycznego
Granica oddziela system polityczny od otoczenia. Można też ją rozumieć jako pewien
zbiór punktów, gdzie kończy się system polityczny a ma początek inny system.110 Dla D.
Eastona pojęcie „granicy” ma kluczowe znaczenie, gdyż jest tożsame z kryterium włączenia
lub wyłączenia elementów do systemu, a więc z kryterium definicyjnym polityki.111
Według klasyków amerykańskiej analizy systemowej granica, podobnie jak cały
system, jest kategorią metodologiczną. Nie należy jej zatem mylić z realnie istniejącą granicą
państwową. Granice systemu wytyczane przez badacza w celach analitycznych są zawsze
tymczasowe i hipotetyczne, w odróżnieniu od trwałej granicy państwowej. Ich przebieg jest
wynikiem decyzji czysto metodologicznej i wolicjonalnej, a zależy on od tego, co konkretny
badacz chce szczegółowo badać.112
Kształt granic różni się w poszczególnych systemach. Naturalnie, będzie on inny w
„starych”, okrzepłych demokracjach, o jasno określonych regułach gry politycznej, inny zaś
w tradycyjnych organizacjach plemiennych. W systemach politycznych tego pierwszego
rodzaju granice są zazwyczaj dosyć łatwo uchwytne. Inaczej jest natomiast w prymitywnych
systemach politycznych, gdzie granice ulegają niejako rozmyciu w innych systemach
społecznych. Władcy w takich systemach (np. wodzowie plemienni w Afryce) pełnią bowiem
z reguły poza rolami ściśle politycznymi również inne role społeczne - głównych decydentów
w sprawach gospodarczych, sędziów, kapłanów, itd.113
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 17 z 32
3.3. Otoczenie systemu politycznego
W najprostszym rozumieniu „otoczenie” to wszystko to, co znajduje się na zewnątrz
granicy, a więc poza systemem.114 Wprowadzenie tej kategorii do analizy systemowej jest
konsekwencją założenia o otwartym charakterze systemu politycznego. Bez uwzględnienia
rozmiarów interakcji systemu z otoczeniem nie można - zdaniem Almonda - wytłumaczyć
ani równowagi, ani zmiany w systemach politycznych.115
Część autorów wprowadza rozróżnienie między otoczeniem a środowiskiem, choć w
języku angielskim oba pojęcia mają jeden odpowiednik - słowo environment. Środowisko jest
tą częścią otoczenia, która pozostaje w „istotnych związkach przyczynowych” z systemem.116
Wynika z tego, że system polityczny prowadzi intensywną wymianę tylko z niektórymi
elementami otoczenia.
Otoczenie należy do najbardziej kontrowersyjnych kategorii analizy systemowej, gdyż
ogniskuje się w niej największa liczba, sprzecznych często, koncepcji. W naszym
opracowaniu staramy się wydobyć pewien wspólny mianownik tych koncepcji i opisać go
przy pomocy jasno zdefiniowanych, a przez to bezspornych, pojęć.
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że otoczenie systemu składa się ze sfery zewnętrznej
(otoczenie międzynarodowe) i sfery wewnętrznej (otoczenie narodowe).117 Łącznie te dwie
sfery można, za D. Eastonem, określić jako „otoczenie totalne”, (czyli wszystko to, co
znajduje się poza systemem).118 Położenie systemu politycznego w przestrzeni społecznej
obrazuje rysunek poniżej.
Rys 2. System polityczny (1), otoczenie narodowe (2), otoczenie międzynarodowe (3).
Źródło: A. Antoszewski, System polityczny jako..., s. 77.
3
2
1
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 18 z 32
Stosunkowo najmniej dyskusyjny jest problem międzynarodowego otoczenia systemu,
do którego należą czynniki leżące poza danym społeczeństwem.119 Dużo bardziej
skomplikowana jest kwestia otoczenia wewnętrznego. Mimo że większość autorów zgadza się
co do tego, że otoczeniem wewnętrznym systemu jest dane społeczeństwo, lub inaczej -
szeroko rozumiany system społeczny (suprasystem społeczny)120, to jednak w odniesieniu do
podstawowych elementów tego suprasystemu brakuje jednomyślności.
Przyjmijmy na potrzeby tego opracowania, że otoczenie wewnętrzne to ekonomiczne,
kulturowe i społeczne przejawy funkcjonowania społeczeństwa, a więc odpowiednio - system
ekonomiczny, kulturowy i społeczny.121 Odnośnie tego ostatniego należy zaznaczyć, iż chodzi
tu o wąsko pojmowany system społeczny (sensu stricto), którego nie należy mylić ze
wzmiankowanym pojęciem systemu społecznego sensu largo, obejmującym całość
społeczeństwa. System społeczny sensu stricto wypełnia struktura socjalna społeczeństwa
(„stratyfikacja społeczna” w terminologii D. Aptera) oraz system demograficzny.122 Schemat
relacji między systemem politycznym i jego otoczeniem wewnętrznym przedstawia rysunek
3.
Rys. 3. System polityczny (1), system ekonomiczny (2), system kulturowy (3), wąsko rozumiany system
społeczny (4).
Źródło: Opracowanie własne.
Zaletą zobrazowanego modelu otoczenia wewnętrznego systemu jest jego duża
przejrzystość. Stanowi on jednak daleko idące uproszczenie i nie daje odpowiedzi na
wszystkie pytania badawcze. Przykładowo, nierozstrzygniętą pozostaje kwestia, czy kultura
polityczna to element systemu politycznego, czy też część jego otoczenia (systemu
1
4
3
2
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 19 z 32
kulturowego). Pomija on też takie aspekty otoczenia wewnętrznego jak system ekologiczny,
fizyczny, biologiczny i osobowościowy.123 Można jednak przyjąć, że ujęte w modelu systemy
- ekonomiczny, kulturowy i społeczny (sensu stricto), są najistotniejsze z punktu widzenia
analizy relacji z systemem politycznym i tworzą jego środowisko. Pozostałe natomiast
systemy - ekologiczny, fizyczny, biologiczny i osobowościowy tworzą otoczenie systemu.
3.4. Wejścia systemu politycznego
Wejścia (inputs) są elementami systemu, przez które przenikają wkłady, pochodzące
zarówno z otoczenia, jak i z wnętrza systemu. E. Zieliński, odchodząc od strukturalnej
definicji wejść (jako elementów systemu), określa je jako „obiektywną zdolność systemu do
absorpcji energii i informacji z otoczenia”. Zdaniem tego autora wejście spełnia „ważną rolę
kumulatywną, dzięki której system jest w stanie zsumować i ocenić efekt olbrzymiej liczby
zdarzeń, jakie dzieją się w otoczeniu”.124 Termin „wejście” został zapożyczony bezpośrednio
z cybernetyki.125
Wejścia dzieli się na wewnętrzne (do podsystemów systemu politycznego) i
zewnętrzne (do systemu politycznego jako całości).126 Przez te drugie przenikają wkłady
pochodzące z otoczenia systemu: tak wewnętrznego (własne społeczeństwo), jak i
zewnętrznego (otoczenie międzynarodowe). Przez wejścia wewnętrzne (withinputs)
przechodzą impulsy pochodzące z wnętrza systemu (np. od elit politycznych, uczestników
procesów decyzyjnych).127
Typowymi wkładami, docierającymi do systemu za pomocą wejść, są żądania
(demands) i poparcia (supports). śądania są wkładami informacyjnymi, które przyjmują
najczęściej postać postulatu zmiany politycznej (np. w formie oświadczenia, manifestacji,
strajku lub propozycji reformy).128 Sprzeczność żądań wyrażanych przez różne grupy
społeczne, ich nadmiar lub obiektywna niespełnialność są źródłem napięć
wewnątrzsystemowych (stresu), które mogą zagrozić egzystencji systemu.129 G. Almond
wyróżnia: a) żądania regulacji zachowania, b) żądania dóbr i usług, c) żądania uczestnictwa w
systemie politycznym oraz d) żądania symboliczne (np. przestrzegania „reguł gry”,
moralności politycznej).130
Drugim rodzajem impulsów pojawiających się na wejściach systemu są poparcia, czyli
wkłady energetyczne.131 Symbolizują one opinie pozytywne i działania funkcjonalne w
stosunku do systemu. Spadek poparcia jest równoznaczny z redukcją zasobów pozostających
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 20 z 32
w dyspozycji systemu politycznego i stanowi kolejne źródło stresu.132 Almond wyróżnia: a)
poparcie materialne (np. podatki), b) poparcie partycypacyjne (np. udział w wyborach), c)
poparcie wymuszone (np. przestrzeganie prawa, służba wojskowa) oraz d) poparcie
symboliczne (np. manifestacje uznania dla władzy).133
3.5. Wyjścia systemu politycznego
Wyjścia (outputs) są elementami, przez które system oddziałuje zarazem na otoczenie,
jak i na swoje wnętrze. Analogicznie do kategorii wejść, wyjścia dzieli się na: wewnętrzne,
które są skierowane do wnętrza systemu i wyjścia zewnętrzne, skierowane do otoczenia. Na
wyjściach systemu ujawniają się wszystkie pełnione przezeń funkcje: adaptacji, integracji,
regulacji i innowacji.
Dla G. Almonda analiza wyjść ma znaczenie pierwszorzędne, gdyż na jej podstawie
można ocenić efekt pracy całego systemu. W propozycji tego autora wyjścia można podzielić
na: a) ekstrakcyjne (konkretne decyzje szczegółowe), b) regulacyjne (odnoszące się do norm
postępowania), c) dystrybucyjne (dotyczące rozdziału wartości lub dóbr) i d) symboliczne
(deklaracje polityczne).134
Impulsy przekazywane przez system polityczny tak do wewnątrz, jak i na zewnątrz
systemu (do otoczenia) noszą nazwę wytworów systemu. Typowymi wytworami systemu są,
zdaniem D. Eastona, decyzje i działania władzy, które przybierają postać oświadczeń i
dokonań. Oświadczenia są wytworami informacyjnymi, dokonania zaś wytworami
energetycznymi. I jedne i drugie mogą mieć natomiast charakter autorytatywny bądź
symboliczny.135
3.6. Konwersja wewnątrzsystemowa
Konwersja (conversion, throughput) jest wewnętrznym procesem systemu, który
polega na ciągłym przetwarzaniu wkładów (żądań i poparć) w wytwory (oświadczenia i
dokonania).136 Innymi słowy jest to sprzężenie między wejściami systemu a jego
wyjściami.137 Konwersję wewnątrzsystemową można też rozumieć jako proces przekładania
języka zewnętrznego - np. żądań pochodzących z otoczenia - na język właściwy danemu
systemowi.138
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 21 z 32
Należy zauważyć, że nie wszystkie wkłady pojawiające się na wejściach ulegają
przetworzeniu (konwersji) w wytwory systemu. Tylko część bodźców środowiskowych
(żądań) wywołuje reakcję systemu w postaci decyzji i regulacji. Zdecydowana większość
pozostałych żądań jest natomiast blokowana już na wejściach systemu. W tym wypadku
można mówić, o podejmowaniu przez system niedecyzji politycznych, czyli aktów
nielosowego (świadomego) wyboru zaniechania politycznego.139
Podsumowując, należy stwierdzić, że konwersja stanowi istotę działania systemu oraz
zachodzących w jego granicach procesów decyzyjnych. Pełni ona szereg ważnych funkcji,
które za G. Almondem można określić jako: a) socjalizację i rekrutację polityczną, b)
artykulację interesów, c) agregację interesów, d) komunikację polityczną, e) prawotwórstwo,
f) stosowanie prawa oraz g) przysądzanie prawa.140
3.7. Sprzężenie zwrotne
Sprzężenie zwrotne (feedback) jest relacją pomiędzy wyjściami systemu a jego
wejściami. Oznacza to, że efekty oświadczeń i dokonań władzy (wytworów) wpływają na
treść żądań i rozmiar poparcia (wkładów).141 Zdaniem N. Wienera sprzężenie zwrotne jest
sposobem kontrolowania systemu. Kontrola ta polega na włączaniu do systemu rezultatów
przeszłych działań, co z kolei wpływa na przyszłe zachowania systemu.142
Sprzężenie zwrotne jest procesem ciągłym i cyklicznym. Sekwencję zdarzeń
występujących w systemie politycznym i jego otoczeniu można przedstawić następująco:
żądanie środowiskowe → wejście systemu → konwersja → wyjście systemu → decyzja
polityczna → sprzężenie zwrotne → żądanie środowiskowe → itd. Ta swoista cyrkulacja
decyzji i żądań występująca pomiędzy systemem politycznym a jego otoczeniem nosi nazwę
pętli sprzężenia zwrotnego (rys. 4.).143
W literaturze wyróżnia się pozytywne (dodatnie) i negatywne (ujemne) sprzężenie
zwrotne.144 To pierwsze jest pozytywną odpowiedzią otoczenia, wzmacniającą działania
systemu. Drugie natomiast jest negatywną reakcją otoczenia na działania systemu.145 System
otrzymuje w drodze sprzężenia zwrotnego informację zwrotną z otoczenia na temat trafności
swoich decyzji i działań. Można zatem stwierdzić, że sprawnie funkcjonujące sprzężenie
zwrotne zapewnia właściwe przystosowanie się systemu do zmiennych warunków
zewnętrznych i przeciwdziała wzrostowi jego entropii.146
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 22 z 32
Rys. 4. Pętla sprzężenia zwrotnego. Sprzężenie zwrotne (1), żądania lub poparcia (2), wejście (3), konwersja (4),
wyjście (5), oświadczenia lub dokonania (6).
Źródło: Opracowanie własne.
Reasumując, trzeba zauważyć, że sprzężenie zwrotne pełni niezwykle ważną funkcję
w relacji systemu politycznego ze środowiskiem. Zdaniem K. Deutscha, zakłócenie tego
mechanizmu wywołuje stany patologiczne całego systemu.147 Niedopasowanie wewnętrznej
dynamiki systemu do dynamiki środowiska (nieskuteczna adaptacja) prowadzi do
dezintegracji systemu, a nawet jego upadku.
3.8. Homeostaza
Pojęcie „homeostazy” wywodzi się od starogreckiego słowa homeostazis, które
oznacza stan stabilnej równowagi. Termin ten do nauk społecznych wprowadził amerykański
psycholog W. Cannon. Homeostazę można zdefiniować jako zdolność systemu do
przywracania stale traconej równowagi, za pomocą procesów adaptacyjnych.148 Mechanizm
ten stanowi funkcję konwersji i sprzężeń zwrotnych.149 Z. J. Pietraś wyróżnia cztery rodzaje
homeostazy: regeneracyjną, stabilizacyjną, aktywną i pasywną.150
Elementem systemu, odpowiedzialnym za utrzymywanie dynamicznej równowagi ze
środowiskiem jest homeostat (dosłownie - poszukiwacz stabilności). Słowo „homeostat”
pochodzi od nazwy urządzenia, złożonego z czterech ruchomych elektromagnesów, które
skonstruował znany angielski cybernetyk R. Ashby.151 W politologicznej analizie systemowej
prowadzonej na poziomie konkretnego państwa homeostatem systemu jest ośrodek
decydowania politycznego.152
2.
3.
5. 4.
6.
1.
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 23 z 32
Przyjmuje się, że homeostaza (równowaga stabilna) jest pojęciem stopniowalnym,
które może być mierzone charakterem żądań płynących z otoczenia.153 Zdaniem W. Mitchella
system pozostaje w równowadze, gdy zaspakajane są oczekiwania środowiskowe, lub, gdy
otoczenie nie jest w stanie odnieść dalszych korzyści z przyszłych zmian.154
W konkluzji należy stwierdzić, że struktura systemu politycznego jest wysoce złożona
i wielopoziomowa. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, iż nie jest możliwa
identyfikacja wszystkich elementów i występujących między nimi relacji w systemie. Nie ma
też w literaturze zgody, co do tego, który ze składników systemu bądź, która z zależności ma
dla niego najistotniejsze znaczenie. Można powiedzieć z pewnym uproszczeniem, że Easton
największą wagę przywiązuje do charakterystyki wejść, Almond koncentruje się na
wyjściach, Mitchell - na konwersji wewnątrzsystemowej, Deutsch - na sprzężeniu zwrotnym,
Parsons - na relacjach zachodzących między systemem politycznym i otoczeniem, Apter zaś
- na procesie rozwoju systemu jako całości.
Analiza systemowa jako metoda badawcza politologii
Politologiczna analiza systemowa, wyrastająca z funkcjonalizmu, ogólnej teorii
systemów i cybernetyki, zrodziła się w latach 50. ubiegłego wieku na gruncie
amerykańskiego prawoznawstwa i nauki o polityce. W Polsce największe zainteresowanie
metodą systemową przypada na dekadę lat 70., gdy powstały klasyczne już dzisiaj
opracowania P. Sztompki (1975) i T. Langera (1977), omawiające w wyczerpujący sposób jej
amerykańską wersję.
W analizie systemowej polityka traktowana jest jako efekt znoszących się wektorów -
działań „uruchamiających” system polityczny i decyzji stanowiących wynik jego pracy.155 Od
analizy systemowej odróżnia się na ogół podejście systemowe, które jest „uproszczonym
stosowaniem reguł tej analizy i polega jedynie na badaniu danego zjawiska jako względnie
jednolitej całości.”156
Niewątpliwym walorem metody systemowej jest możliwość prowadzenia przy jej
użyciu zróżnicowanych pod względem zasięgu badań. Analiza systemowa na najwyższym
poziomie znalazła w latach 70. i 80. XX wieku zastosowanie w studiach nad wielkimi
systemami społeczno-gospodarczymi: socjalizmu157 i kapitalizmu158. W nowszych
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 24 z 32
opracowaniach jest ona wykorzystywana do analizy różnego rodzaju międzynarodowych
systemów politycznych (np. Unii Europejskiej159).
Dominującym obecnie kierunkiem w badaniach systemowych jest analiza średniego
rzędu, czyli na poziomie poszczególnych państw. Trudny do zaakceptowania pogląd wyraża
w tym kontekście E. Zieliński, zdaniem którego powszechnie używane w literaturze
określenie „system polityczny państwa” oddaje cechy społeczeństwa zniewolonego i
totalitarnego. Autor ten proponuje zastąpić je anachronicznym pojęciem „systemu
politycznego społeczeństwa.”160
Najniższym poziomem badań systemowych jest analiza mikrosystemowa, użyteczna
przy opisie lokalnych systemów politycznych.161 W literaturze z okresu PRL tego rodzaju
analizę stosowano też w odniesieniu do poszczególnych elementów systemu
ekonomicznego162, ze względu na typowy dla ustroju socjalistycznego ścisły związek miedzy
polityką a gospodarką.
4.1. Zalety analizy systemowej
Za główną zaletę analizy systemowej należy uznać jej dążenie do całościowego,
kompleksowego, a jednocześnie dynamicznego ujmowania przedmiotu badań.163
Zamierzeniem jednego z twórców tej analizy - D. Eastona, było stworzenie wysoce
zobiektywizowanej metody dedukcyjnej, w której na podstawie sądów ogólnych wnioskuje
się o szczegółach. Innymi słowy, metoda systemowa oznacza myślenie w kategoriach faktów
i zdarzeń (empiryzm) osadzonych w kontekście pewnych całości. Można zatem stwierdzić za
jednym z filozofów - E. Laszlo, iż łagodzi ona spór metodologiczny między holizmem,
preferującym dominację „całości” nad „częściami”, a kartezjańskim atomizmem, w którym
odwrotnie - „części” są ważniejsze od „całości”.164
Pozostając w kręgu rozważań filozoficznych, należy dodać, że metoda systemowa
łagodzi też dychotomię pomiędzy stanowiskiem epistemologicznym a ontologicznym. Jest
ona metodą spojrzenia na świat polityki, sposobem jego opisu (wymiar epistemologiczny), ale
równocześnie zakłada, że świat ten posiada systemowe własności (wymiar ontologiczny).165
Analiza systemowa dostarcza także wartościowej siatki pojęć, która przyczynia się do
uściślenia i usystematyzowania tych terminów politologicznych, które używane są w dużej
mierze intuicyjnie.166 Język analizy systemowej, zaczerpnięty z nauk ścisłych i
przyrodniczych jest z założenia aideologiczny i pozbawiony elementów wartościowania, co
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 25 z 32
ma zapewnić, w przekonaniu zwolenników tej metody, obiektywizację wyniku
badawczego.167 Zdaniem P. Sztompki konstruowanie modelu pojęciowego zjawisk
politycznych, a mianowicie modelu systemowego, stanowi konieczny, wstępny etap
budowania teorii polityki.168 Model pojęciowy dostarcza ram odniesienia, języka, w którym
teoria może być sformułowana. Zauważmy jeszcze, że analiza systemowa jest podstawą
budowy empirycznej a nie normatywnej teorii polityki.169
Pretendując do ujęcia polityki w jej najwszechstronniejszym wyrazie, metoda
systemowa przyczynia się do integracji nauk, zwłaszcza nauk społecznych. Badanie
zależności w obrębie systemu jest zadaniem nie tylko wąsko rozumianej politologii, ale
również, używając tradycyjnej nazwy tej dyscypliny, innych „nauk politycznych” - ekonomii,
socjologii, prawoznawstwa, itd.170
Analiza systemowa ma ponadto istotny walor praktyczny, użytkowy, gdyż okazuje się
przydatna w naukowym modelowaniu różnych zjawisk politycznych związanych z
funkcjonowaniem państwa, partii politycznych, grup interesów, itd. Konstruowanie tzw.
working models pozwala, zdaniem D. Eastona, na łączenie teoretycznych założeń badawczych
z obserwacjami empirycznymi.171
Na zakończenie tego wątku warto przytoczyć opinię wspomnianych już M. Croziera i
E. Friedberga172, że swoistością myślenia systemowego jest „posługiwanie się schematem
przyczynowości systemowej, która w odróżnieniu od przyczynowości linearnej (prostej),
gdzie skutek wyjaśniany jest jedną przyczyną lub zespołem przyczyn od siebie niezależnych,
przyczynowość systemowa zakłada współzależność skutków i przyczyn, którego właściwości
pozwalają wyjaśniać i przewidywać rezultaty jego działania.”173 Inaczej rzecz ujmując,
metoda systemowa pozwala na spełnienie przez politologię jednej z jej najważniejszych
funkcji - funkcji prognostycznej. Jak stwierdza A. Rapoport, „dynamiczna teoria systemu jest
jedyną, która umożliwia dedukcję jego przyszłych stanów z konkretnego stanu obecnego”.174
4.2. Niedostatki analizy systemowej
Po okresie entuzjastycznego przyjęcia wśród części politologów, analiza systemowa
spotkała się z dosyć powszechną falą krytyki. Negowano zwłaszcza jej wywodzący się z nauk
ścisłych rodowód, jako nieadekwatny w badaniu polityki. Z perspektywy czasu oceniono, że
autorom amerykańskim nie udało się wyjaśnić za pomocą kategorii cybernetycznych całej
złożoności zjawisk i procesów politycznych.175
Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
Strona 26 z 32
Najpoważniejszym mankamentem analizy systemowej jest brak możliwości
precyzyjnego określenia przedmiotu badań (wytyczenia granic systemu politycznego).
Poszczególne elementy przestrzeni społecznej przenikają się bowiem wzajemnie i w
zależności od czasu historycznego oraz stopnia aktywności mogą wchodzić w skład systemu
politycznego bądź jego otoczenia. Niejasność co do elementów tworzących system zaciemnia
automatycznie obraz jego struktury i zachodzących w jego obrębie procesów.176
Inna istotna słabość metody systemowej wiąże się z wysokim stopniem uogólnień
teoretycznych, jakie ona wprowadza. Abstrakcyjność tej metody czyni ją nieskuteczną w
badaniu zjawisk, którymi rządzi przypadek albo dalekie od założonych zasad wnioskowania
odchylenia.177 Analizie systemowej zarzuca się, iż ignoruje warunki konkretnosytuacyjne oraz
specyficzny kontekst określonych zjawisk i procesów politycznych. Upraszczając badaną
rzeczywistość, pomija całą grupę zmiennych takich jak: indywidualne motywacje polityczne,
treść interesów politycznych czy przeformułowania strategii poszczególnych aktorów życia
politycznego.178 Dlatego też sądzi się, że metoda systemowa nie może być kluczem do
rozstrzygnięcia wszystkich problemów politycznych w skali mikro.179
Kolejną kontrowersyjną kwestią jest koncepcja homeostazy, zakładająca, że system
polityczny działa na zasadzie samoregulacji. Założenie o zdolności systemu do niejako
automatycznego przywracania stale traconej równowagi zrównuje system polityczny z
urządzeniami cybernetycznymi Trudno jednak uznać, że państwo czy społeczeństwo działają
jak przewidywalna maszyna, w której określone impulsy wywołują zawsze tę samą reakcję.
Politykę cechuje bowiem dużo większa niepewność i zmienność, a działania polityczne nie
mają znamiona automatyzmu. Ponadto, uprzywilejowując kategorię stabilności systemu,
analiza systemowa nie poświęca należytej uwagi procesowi jego upadku.
Drugi kierunek krytyki koncepcji homeostazy związany jest z niepowodzeniem prób
zbudowania teorii ogólnej równowagi politycznej. Przedstawiciele indywidualistycznego
nurtu w badaniach nad systemem politycznym (A. Jabłoński) postulują zastąpienie analizy
równowagi systemu jako całości, analizą równowag cząstkowych, osiąganych na różnych
poziomach systemu politycznego, lub w relacjach z różnymi elementami jego otoczenia.180
21