Neil J. Smelser „ Analiza Zachowania Zbiorowego”
Neil Joseph Smelser
Urodził się 22 lipca 1930r. w Kahoka w Missouri. Jest emerytowanym profesorem socjologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Był aktywnym badaczem od 1958 do 1994 roku. Jego badania zajmowały się zachowaniami zbiorowymi. W 1952 roku otrzyma ł tytuł licencjata na Uniwersytecie Harvarda, gdzie ukończył Relacje Społeczne. Od 1952 do 1954 roku uniwersytecie Oksfordzkim studiował ekonomię, filozofię i politykę. Mając 24 lata został współautorem „ Gospodarki i społeczeństwa” z Talcottem Parsonsem. Zdobył doktorat z socjologii na Uniwersytecie Harvarda w 1958 roku. Był piątym dyrektorem Centrum Zaawansowanych Badań w Naukach Behawioralnych od 1994 do 2001 roku. W 1994 roku został emerytowanym profesorem.
Jest a autorem wielu książek i publikacji m.in. „ Teoria Zachowania Zbiorowego „ , „Nauki Społeczne „ . Jest twórcą teorii „ wartości dodatniej” o której mowa w omawianym tekście.
Neil Smelser na samym początku ukazuje zachowanie zbiorowe jako pewien problem nurtujący uczonych i myślicieli od bardzo dawna. Podstawowymi pytaniami dotyczącymi tego zagadnienia są : „dlaczego zdarzenia zbiorowe pojawiają się właśnie tam gdzie się pojawiają , wtedy gdy się pojawiają i przebiegają właśnie w te sposoby w jakie przebiegają?” Smelser stwierdza , że wiedza na ten temat jest niedookreślona i zaczyna stawiać pytania niejako od początku: „ Czym jest zachowanie zbiorowe? Jakie są jego rodzaje ? Jak można je odróżnić od pokrewnych zachowań? Co determinuje zachowanie zbiorowe? „ . Dociekania koncentruje na pięciu rodzajach zdarzeń takich jak : reakcja paniki, reakcja trendu , wybuch wrogości, ruch zorientowany normatywnie, ruch zorientowany na wartości. Zastanawia się jak je określić. Po dogłębnej analizie stwierdza ,że określenie „zachowanie zbiorowe„ zastosowane na początku może nie jest idealne ale lepszego jak na razie nie ma. „Zachowanie zbiorowe” definiuje zatem słowami Blumera, że „ W swym szerokim sensie dotyczy zachowania dwóch lub większej liczby jednostek, które działają razem lub wspólnie. Takie rozumienie zachowania zbiorowego oznaczałoby , że dotyczy ono całości życia grupowego”. Jako korzyść badania tego typu zjawisk podana zostaje możliwość badania bezpośredniego „ zwykle niewidocznych składników zachowania.
Następnie Smelser stwierdza, że „ stan badań jest opłakany”. Jako przyczyny takiego stanu rzeczy wskazuje: spontaniczność i niestałość zachowania zbiorowego, niemożliwość obiektywnej analiz, brak możliwości poddania ich kontroli w ramach eksperymentu, brak możliwości przewidzenia czasu i miejsca przez co badacz musi opierać się na niedokładnych i udramatyzowanych relacjach.
Smelser przechodzi następnie do istoty zachowania zbiorowego. Stawia pytanie do jakich zjawisk się ono odnosi? Rozbija je na kolejne dwie części składowe: Na podstawie jakiego lub jakich kryteriów włączamy i wykluczamy dane przykłady jako właściwe przedmioty badań ? Chodzi w nim o ustalenie zewnętrznych granic badanego obszaru. Drugie pytanie składowe to : Jakie są główne rodzaje zachowania zbiorowego? Zwraca nim uwagę na wewnętrzny podział. Smelser przedstawia dalej próby odpowiedzi na te pytania, posługuje się przykładem wymiarów klasyfikacji Rogera Brown`a. Są nimi: wielkość - czyli jak jest liczna grupa, częstość zgromadzeń, częstość polaryzacji uwagi grupy ,stopień trwałości psychologicznej identyfikacji członków grupy. Brown zarysowuje obszar zachowania zbiorowego za pomocą fizycznych ,czasowych i psychologicznych kryteriów. Umiejscawia najpierw w nim tłum , który dzieli na zbiorowisko i widownię. Zbiorowisko dzieli dalej na : agresywne (linczowanie, terror), uciekające (panika) zachłanne ( plądrowanie) i ekspresyjne. Natomiast widownia jest intencjonalna ( rekreacja, poszukiwanie informacji) lub przypadkowa.
Smelser przywołuje następnie Herberta Blumera który podchodzi to opisu obszaru zachowania zbiorowego w inny sposób. Zachowanie zbiorowe przeciwstawia zachowaniu małych grup oraz zachowaniu przyjętemu lub kulturowo zdefiniowanemu. Aby stwierdzić czy dany przypadek zakwalifikować jako zachowanie zbiorowe badacz musiałby zastosować takie kryteria jak : natura psychologiczna - w małej grupie jednostka ma poczucie osobistej kontroli; sposób komunikacji - w małych grupach polega na osobistej konfrontacji natomiast w dużych pojawiają się nowe formy komunikacji takie jak niekontrolowana reakcja kolista psychologicznego tłumu lub jednostronna komunikacja środków masowego przekazu; mobilizacja do działania - „ mała grupa posługuje się prostym, ograniczonym i bezpośrednim mechanizmem”. Jeżeli chodzi o zachowania kulturowe to Blumer stwierdza ,że „ większość zachowań i struktur dużych grup w społeczeństwach ludzkich jest wyrazem uznanych norm , reguł i definicji” natomiast zachowanie zbiorowe rozwija nowe formy interakcji aby „sprostać niezidentyfikowanym nieustrukturalizowanym sytuacjom” . Proces reakcji kolistej o którym była mowa wcześniej Blumer definiuje jako proces „ w którym reakcja danej jednostki reprodukuje stymulację pochodzącą od innej jednostki, a ponieważ jest odbijana z powrotem do tej osoby wzmacnia ową stymulację” , określa go dodatkowo jako właściwość elementarnego zachowania zbiorowego. Cztery elementarne zgromadzenia zbiorowe według Blumera to : tłum działający, tłum ekspresyjny , masa i widownia. Tłum działający (zbiorowisko) różni się tym od tłumu ekspresyjnego (np. tańczących członków sekty religijnej) tym że posiada cel podczas gdy ten drugi wyraża swe impulsy i uczucia. Masa natomiast różni się od nich heterogonicznością, anonimowością, słabą organizacją i słabym emocjonalnym zaangażowaniem. Zachowanie masowe określone jest jako zbieżność dużej liczby indywidualnych zachowań. Widownia jest grupą ludzi skoncentrowanych na pewnej kwestii , mających inne wizje jej rozwiązania i dążących do podjęcia decyzji. Tym co różni widownię od tłumu jest to że niezgoda i racjonalne przemyślenie zajmują pierwszoplanowe miejsce w wyłanianiu się decyzji. Smelser wskazuje także za pomocą Blumera przejście z elementarnego zachowania społecznego w zachowanie zorganizowane, czyli ruch społeczny. Ruchy społeczne dzieli na ogólne - np. ruch kobiecy, specyficzne - np. ruch walczący o zmniejszenie akcyzy na napoje alkoholowe, ekspresyjne - ruch związany z modą. Ogólny i specyficzny różni się od siebie zakresem celów, a ekspresyjny od dwóch pierwszych tym ,że „nie pragnie zmieniać instytucji porządku społecznego.”
Smelser przechodzi wreszcie do własnej analizy. Zachowanie zbiorowe definiuje jako : mobilizację na podstawie przekonania, która definiuje działanie społeczne. Zachowanie zbiorowe określają jeszcze takie cechy jak to że jest sterowane przez różne typy przekonań i uznanie nadzwyczajnych konsekwencji. Ważną cechą zachowania zbiorowego jest także to że nie jest zachowaniem zinstytucjonalizowanym. Są to zewnętrzne granice nakreślone przez Smelsera. Wewnętrzny podział rysuje poprzez składniki działania społecznego takie jak: wartości , jako źródła legitymizacji; normy - standardy regulujące interakcję; mobilizacja indywidualnej motywacji do zorganizowanego działania w rolach i zbiorowościach; udogodnienia sytuacyjne, czyli informacje, umiejętności, narzędzia i przeszkody w dążeniu do konkretnych celów. „Podstawową zasadą jest, to że każdy rodzaj zachowania zbiorowego zorientowany jest na określony składnik działania społecznego” Dlatego np. „wybuch wrogości jest działaniem zmobilizowanym na podstawie uogólnionego przekonania przypisującego pewnemu czynnikowi odpowiedzialność za niepożądany stan rzeczy”.
Definicja i klasyfikacja Smelsera omawianego obszaru różni się tym od innych ,że cechy definiujące zachowanie zbiorowe : nie mają charakteru fizycznego lub czasowego - „ Panika może dotyczyć zarówno małych jak i dużych grup; jednostki dotknięte paniką mogą znajdować się w fizycznej bliskości lub być rozproszone; sama panika może zakończyć się w ciągu kilku minut lub trwać przez całe dnie lub tygodnie” , nie są związane z jakimkolwiek rodzajem komunikacji lub interakcji - ponieważ żaden określony typ komunikacji lub interakcji nie jest centralną cechą definiującą zachowanie zbiorowe; oraz nie są natury psychologicznej gdyż definicja zachowania zbiorowego nie zakłada że w epizodzie ludzie zachowują się irracjonalnie lub doświadczają psychologicznej regresji. Definicja zachowania społecznego ma charakter społeczny a nie psychologiczny.
Smelser przechodzi do sedna sprawy i stawia pytania dotyczące determinant zachowania społecznego. Jakie czynniki warunkują zajście jakiegokolwiek epizodu zachowania zbiorowego? Jakie czynniki warunkują pojawienie się tego a nie innego jego typu ? Przywołuje obserwacje Straussa, który dzieli uwarunkowania paniki na trzy kategorie: fizjologiczne - zmęczenie, niedożywienie , brak snu, zatrucie organizmu, psychologiczne - zaskoczenie, niepewność, niepokój poczucie izolacji, świadomość lub bezsilność wobec zbliżającego się niebezpieczeństwa, socjologiczne - brak solidarności grupowej, uwarunkowania tłumu, brak przywództwa grupy. Samo wyliczenie czynników jest dla Smelsera nie wystarczające. Determinanty muszą zostać zorganizowane tak precyzyjnie by panika okazała się ich jedynym możliwym rezultatem.
W organizowaniu determinant zachowania społecznego Smelser wykorzystuje koncepcję „ wartości dodatniej „ wywodzącej się z ekonomii. Przytacza obraz przemiany rudy żelaza w gotowe auto. Aby auto powstało ruda musi zostać wydobyta, żelazo wytopione, hartowane, formowane, łączone z różnymi częściami , malowane dostarczanie auta do przedawcy i sprzedaż. Każde stadium „ dodaje swą wartość” i każde wcześniejsze stadium musi się łączyć zgodnie z pewnym wzorcem. W miarę postępu procesu wartości dodanej zmniejsza sie stopniowo liczba rezultatów innych niż te które pragniemy wyjaśnić.
Smelser wymienia sześć ważnych determinant zachowania społecznego:
Pierwszy to sprzyjający kontekst strukturalny, może on zezwalać na pewien rodzaj zachowania zbiorowego lub nie ponieważ w danym kontekście strukturalnym np. panika nie będzie po prostu możliwa.
Drugi to napięcie strukturalne - jest to element zakresu ustanowionego przez kryterium sprzyjającego kontekstu strukturalnego, np. zagrożenie deprywacją ekonomiczną. Dopiero połączenie sprzyjającego kontekstu i napięcia a nie ich oddzielne istnienie radykalnie zmniejsza zakres możliwych zachowań innych niż panika.
Trzeci to rozwój i rozprzestrzenianie uogólnionego przekonania. Zbiorowe działanie może zostać podjęte dopiero wtedy gdy sytuacja ta nabierze pewnego znaczenia dla potencjalnych podmiotów działających.
Czwarty to czynniki przyspieszające. - Jest to wyraźnie określone zdarzenie, takie jak dramatyczne wydarzenie przyspieszające wybuch przemocy, może to być nawet przeprowadzka rodziny murzyńskiej w sąsiedztwo rasy białej.
Piąty to Mobilizacja uczestników - zapoczątkowanie działania danej grupy.
Szósty to działanie kontroli społecznej , czyli tak naprawdę kontr determinanty , przeszkody w zajściu zachowania zbiorowego. Dzieli się na kontrolę społeczną czyli kontrola uniemożliwiająca zajście działania zbiorowego oraz na kontrolę społeczną po zajściu zachowanoa zbiorowego , polega na ocenie zachowania takich instytucji jak, sądy , policja , prasa , autorytetów religijnych.
Pytania:
Po co potrzebna nam jest analiza zachowania społecznego ?
Czy spotkaliście się z którymś z rodzajów zachowania społecznego wymienionym w tekście? Panika , ucieczka, rabunek. ?
Jak oceniacie tezy Smelsera, czy faktycznie potrzebne są te wszystkie czynniki?
Czy obecnie istnieją systemy zapobiegania groźnym zachowaniom społecznym, np. przeciw działające panice ? ( drzwi )
Bibliografia :
Smelser Neil J. „ Analiza Zachowania Zbiorowego”
http://sociology.berkeley.edu/profiles/smelser/cv.pdf
http://www.enotes.com/topic/Neil_Smelser dostępne 12.1211 o godzinie 23:30 , tłumaczenie własne.