TERAPIA INDYWIDUALNA DZIECKA
UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU GŁĘBOKIM
Szkoła Podstawowa nr 2 w Międzyrzeczu
Rok szkolny 2003/2004
Opracowała mgr Ludmiła Gogoc na podstawie książki Jacka Kielina „ Rozwój daje radość „ oraz własnych doświadczeń w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym.
PRACA NA POZIOMIE ODRUCHÓW WRODZONYCH.
Człowiek przychodzi na świat wyposażony w aparat odruchowy. Wszystkie najważniejsze funkcje organizmu kierowane są przez odruchy wrodzone. Za przykład takich odruchów można podać bicie serca, przełykanie, oddychanie , wydalanie czy mruganie powiekami.
Aktywność dziecka wielorakosprzężonego i upośledzonego w stopniu głębokim najczęściej opiera się na wrodzonych automatyzmach -mechanizmach odruchowych.
Oprócz tych odruchów , które podtrzymują życie , zauważa się również odruchy charakterystyczne dla wieku niemowlęcego i wczesnodziecięcego (odruch chwytny czy odruch kroczny).
Odruchów , czyli automatycznych odpowiedzi dziecka na zewnętrzną stymulację obserwować można bardzo wiele.
NAJWAŻNIEJSZE ODRUCHY WIEKU NIEMOWLĘCEGO I DZIECIĘCEGO.
Określenie |
sposób badania i efekt |
ssanie |
włożenie smoczka do ust wywołuje charakter. ruch |
odruch chwytny dłoni |
dotknięcie wewnętrznej części powoduje jej zaciśnięcie |
odruchy orientacyjne |
bodziec sensoryczny wyhamowuje czynności organizmu, np.spowalnia oddech,wstrzymuje ssanie , dziecko może ustawić oczy i głowę w kierunku dźwięku |
odruch przestrachu |
gwałtowny bodziec powoduje jednoczesne na pięcie wszystkich mięśni-„wzdrygnięcie się” |
patrzenie |
dziecko wodzi wzrokiem za źródłem światła lub przedmiotem |
odruch kroczny |
dziecko podtrzymywane pod pachami lekko stąpa dotykając podłoża |
skrzyżowany odruch zgięcia |
bierne zginanie jednej kończyny w stawie biodrowym lub kolanowym powoduje zgięcie drugiej kończyny |
reakcja podparcia |
nacisk na stopy od dołu lub postawienie na stopach powoduje prostowanie nóg, podobnie reagują ręce |
odruch chwytny stopy |
dotknięcie stopy powoduje zgięcie palców stopy |
toniczny odruch grzbietu |
potarcie skóry dziecka ułożonego na brzuchu powoduje ugięcie się ciała dziecka spowodowany wyprostowaniem się jednej nogi i zgięciem drugiej |
toniczny asymetryczny odruch szyjny |
dziecku leżącemu na brzuchu lub na plecach obracamy głowę- ręka i noga , w których kierunku kierujemy głowę ,wyprostują się , a kończyny po przeciwnej stronie zegną się |
toniczny symetryczny odruch szyjny |
dziecku leżącemu na plecach zginamy głowę w przód , obie kończyny górne zegną się , kończyny dolne wyprostują się |
odruch błędnikowy ustawienia głowy odruch Moro |
ciało dziecka siedzącego przechyla się na bok-głowa pozostaje w linii pionowej gdy dziecko leży na plecach ,uderzenie o jego posłanie lub silny bodziec dźwiękowy powoduje rozwarcie ramion i następnie poruszenie ich ku przodowi , dłonie dziecka są rozwarte |
odruch oczno-karkowy Paipera |
silne światło nakierowane na oczy dziecka powoduje cofnięcie głowy |
odruch Landaua |
dziecko zawieszone jest na brzuchu-tułów i kończyny dolne są wyprostowane , pochylenie głowy w dół spowoduje zgięcie wszystkich stawów |
Z grupy odruchów wrodzonych można wyodrębnić takie, których wystąpienie odbywa się bez udziału wyraźnego zewnętrznego bodźca. Nazywa się je „ wrodzonymi zachowaniami zorganizowanymi”. Zalicza się do nich : płacz, patrzenie jak również ssanie.
W pracy terapeutycznej z dzieckiem głęboko upośledzonym bardzo ważne jest stymulowanie kiedy znajduje się ono w stanie aktywnego czuwania. Ważnym jest więc obserwowanie rytmu aktywności, w którym dziecko jest bardziej wrażliwe na bodźce i lepiej się uczy. Głównym zagrożeniem dla dziecka z poziomu odruchów wrodzonych jest deprawacja sensoryczna , czyli zbyt słabe stymulowanie jego zmysłów. Nauczyciel dziecka musi rozumieć czego potrzebuje jego uczeń , nawet jeżeli te potrzeby nie są wprost sygnalizowane.
Najważniejsze odruchy , które należy ćwiczyć:
- odruch ssania,
-odruch chwytny,
-odruch orientacyjny,
-odruch badawczy.
W pracy nad odruchami należy dążyć do „ efektu habituacji” , czyli obniżenia wrażliwości dziecka na dany bodziec pod wpływem jego częstego powtarzania . Stymulując dziecko na tym etapie rozwojowym należy szczególną uwagę poświęcić zmysłom dziecka. Przede wszystkim rozwijamy :
-zmysł wzroku(duży efekt daje praca w ciemni oraz eksponowanie w polu widzenia dziecka przedmiotów pozostających w ciągłym ruchu)
-zmysł słuchu(rozwija się zadawalająco podczas częstego mówienia do dziecka)
-zmysł dotyku(dobry efekt daje częste różnicowanie bodźców
-ciepło , chłód , suchość, wilgoć ,szorstkość ,gładkość)
- zmysł smaku i powonienia
PRACA NA POZIOMIE ELEMENTARNYCH RUCHÓW DOWOLNYCH .
Kolejność opanowania przez dziecko ruchów własnego ciała- ruchów dowolnych czy inaczej mówiąc kontrolowanych-nie jest przypadkowa. Kolejność tę wyznaczają dwa prawa.
Prawo następstwa ruchu cefalokaudalnego mówi, że ruchy dowolne pojawiają się najpierw w obrębie głowy i stopniowo, kolejno obejmują dalsze części w kierunku nóg.
Prawo następstwa ruchu proksymodystalnego mówi zaś , że ruchy te pojawiają się najpierw w pobliżu osi ciała i kolejno obejmują bardziej peryferyjne jego części. Zgodnie z tym prawem dziecko uzyskuje kontrolę najpierw nad stawem barkowym , potem łokciowym i dopiero na końcu nad palcami dłoni. Najpierw kształtują się ruchy przygotowujące do chwytania przedmiotów a dopiero później zmieniające pozycję ciała.
Stymulacja ciała.
Dziecko najwcześniej uzyskuje kontrolę nad mięśniami w obrębie twarzy. Ważny jest dlatego masaż twarzy oraz jamy ustnej. Pojawienie się nowych zdolności lokalizacyjnych , kwileń, bulgotań , kasłań czy zróżnicowanego płaczu są wskazówką, że pojawia się konieczność stymulacji dalszych części ciała. Zaleca się zastosowanie masażu Shantali( uciskowego) obejmującego dłonie i ręce. Przydatną metodą pobudzającą jest szczotkowanie.
Kierunki szczotkowania:
-szyję szczotkujemy ruchem głaszczącym w kierunku brody,
-klatkę piersiową od części peryferyjnych w kierunku serca,
-brzuch w kierunku zgodnym z ruchem zegara,,
-rękę od nadgarstka w kierunku ramienia,
-dłoń od nadgarstka w kierunku palców,
-plecy od pośladków w kierunku szyi,
-pośladki zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara,
-nogi od pięty w kierunku pośladków,
-spód stopy od pięty w kierunku palców,
-wierzch stopu do gry , począwszy od palców.
Oprócz ruchów głaszczących można stosować opukiwania szczoteczką( szczególnie warto opukiwać stawy).Inna forma stymulacji dotykowej jest prysznic , obszczypywanie ,łaskotanie , masowanie różnymi materiałami.
Praca z ręką .
Wielu dzieciom w doznaniach dotykowych trzeba pomagać .Prowadząc rękę dziecka dotyka się różnych przedmiotów o różnej fakturze , twardości , temperaturze , wielkości. Wykorzystuje się w tym celu materiały naturalne( żwir, piasek, szyszki, kasztany, drewno , ziemię) oraz sztuczne , metalowe lub plastikowe. W pracy z dłonią dąży się do tego by chwyt z czynności samego chwytania dla chwytania stała się ruchem kontrolowanym.
Budowanie wspólnego pola uwagi.
Bardzo ważnym procesem jest uczenie dziecka przerzucania własnej uwagi z doznań wewnętrznych na przedmioty zewnętrzne. Generalną zasadą jest uczenie dziecka polisensorycznego oglądu zjawisk i przedmiotów. Dziecko może wybrać obszar wspólnego zainteresowania i w kontekście zainteresowań dziecka nauczyciel wprowadza dodatkowy (ćwiczebny) element wykorzystując różnorodność zmysłów.
ROZWÓJ MANIPULACJI.
Tradycyjnie przez manipulację rozumie się działanie na przedmiotach za pomocą ręki pod kontrolą wzroku. Manipulacja ma miejsce wówczas, gdy dziecko upośledzone będzie potrafiło oddzielić środek do osiągnięcia celu ( np. potrząśnie dłonią trzymającą grzechotkę)od samego celu( dźwięku grzechotki). Manipulacja wiąże się ze zwróceniem uwagi dziecka na właściwości rzeczy. Wkładanie przedmiotów do buzi, potrząsanie nimi lub rzucanie ich staję się działaniami manipulacyjnymi. U dzieci umiejących manipulować występuje efekt nowości. Polega on na tym , że dziecko po wręczeniu mu przedmiotu nowego będzie go badało inaczej niż przedmioty mu znane. Dziecko na początkowym etapie rozwoju każdy przedmiot bada w podobny sposób: np. potrząsa nie tylko grzechotkę, ale także łyżkę, kawałek papieru czy klocek. Jest to tak zwana manipulacja niespecyficzna, charakterystyczna dla dzieci z głębokim stopniem upośledzenia. Jasi dziecko ma ograniczoną kontrolę rąk możemy w celu manipulacji wykorzystywać ruchy szyi , głowy i języka. Dzieci niewidome i niedowidzące zamiast kontroli wzrokowej mogą stosować kontrolę dotykową i słuchową. Zabawki i przedmioty , które służą tej grupie dzieci do manipulacji powinny być zbudowane z różnych materiałów oraz dostarczać wyraźnych doznań słuchowych(zabawki mobilne). Manipulacja zawsze jest działaniem polisensorycznym. Poprzez manipulację i zwiększenie liczby opanowanych schematów czynnościowych wzrasta aktywne nastawienie do rzeczywistości , co przejawia się w coraz bardziej złożonych czynnościach eksploracyjnych. Schematy czynnościowe stają się mniej izolowane , łączą się w złożone sekwencje( dziecko bierze zabawkę do ręki, wkłada ją do buzi, potrząsa nią a następnie uderza nią).Manipulacja najpierw prosta ,a następnie złożona nie wykraczaja u tych dzieci poza bezpośrednie działanie. Znacznie poprawia zdolności komunikacyjne , w tym także zdolność rozumienia mowy.
TERAPIA PRZEZ MASAŻ TWARZY I CAŁEGO CIAŁA.
Masaże mają dla dziecka wielorakie znaczenie. Dostarczają dziecku wrażeń oraz stymulują rozwój mowy ,usprawniają proces karmienia , przyczyniają się do rozwoju motoryczności ciała.
Masaż twarzy.
U dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym często występuje nadwrażliwość okolic jamy ustnej , warg, i twarzy. Regularny masaż zmniejsza nadwrażliwość jamy ustnej i śluzówki ,która jest powodem wielu zakrztuszeń i wymiotów. Masaż przyspiesza uzyskanie przez dziecko kontroli nad ruchami mięśni twarzy .Zaczynamy go od nawiązania dobrego kontaktu z dzieckiem , informujemy dziecko co zamierzamy robić. Dotykamy najpierw okolic oddalonych od jamy ustnej i twarzy( barki), przyzwyczajając dziecko do dotyku. Na skórę szyi i twarzy nakładamy oliwkę. Zaczynamy od szyi , masując ruchami głaszczącymi ku górze. Następnie przechodzimy do policzków. Masujemy je kciukami lub całą dłonią-od nosa i warg w kierunku skroni. Ruchy te przeplatamy ruchami okrężnymi lub oklepującymi .Masując policzki przechodzimy dłońmi na podbródek , który masujemy w kierunku skroni. Masaż brody i policzków kończymy głaskaniem. Podobnie postępujemy przy masażu czoła( zaczynamy od środka czoła do uszu).Masaż twarzy kończymy masażem warg. Robimy to ruchem ugniatającym i rozciągającym.
Masaż ciała.
Masaż ciała wykonujemy hinduską metodą Shantali. Masując ciało dziecka, pozwalamy mu doświadczyć różnych jego części. W czasie masażu należy zadbać o dobry kontakt z dzieckiem . Kładziemy ucznia na plecach, na kolanach nauczyciela twarzą do siebie . Masaż wykonujemy systematycznie -wolno i lekko , starając się zachować stały rytm ruchów. Każdy ruch jest powtarzany 4-5 razy .Dłonie masażysty powinny być natłuszczone . Masaż rozpoczynamy od klatki piersiowej .Ruchem głaszczącym masujemy do łuków żebrowych .Następnie masujemy po przekątnej , przez klatkę od dolnych łuków żebrowych do przeciwnego ramienia naprzemiennie raz jedną raz drugą ręką. Potem masujemy ręce dziecka- od ramienia do nadgarstka. Oprócz ruchów głaszczących wykonujemy obejmowanie ręki jak w pierścieniu i uciskamy delikatnie oraz wyciskamy rękę. Czynność powtarzamy jak zwykle 4-5 razy. Kolejnym etapem masażu jest dłoń zaczynając od przegubu do palców . Po masażu kończyn górnych masowany jest brzuch delikatnymi ruchami głaszczącymi od dolnych żeber naprzemiennie ręka za ręką do spojenia łonowego. W następnej kolejności pracujemy z kończynami dolnymi na takiej zasadzie jak z rękoma .Dziecko leży na brzuchu. Masujemy przechodząc coraz niżej od barków do pośladków. Przyjemną częścią masażu jest masaż grzbietu. Masaż Shantali kończy masaż twarzy.
METODY PRACY Z DZIECKIEM UPOŚLEDZONYM GŁĘBOKO.
1. Stymulacja dotyku - przeznaczona dla dzieci o bardzo zaburzonym rozwoju, polega na masażu głębokim całego ciała z zastosowaniem hinduskiej metody Shantali( opisana wcześniej ).
2. Stymulacja wzroku-stosowana głównie u dzieci z uszkodzonym wzrokiem, nauczyciel może uaktywnić dziecko w stosunku do ludzi i przedmiotów.
3. Stymulacja słuchu- waży element pracy terapeutycznej ze względu na to iż zarówno wzrok jak i słuch wywołują potrzebę ruchu, działania i poznawania.
4. Stymulacja smaku- dziecko rewalidowane często jest aktywne tylko podczas jedzenia ,dlatego podawane jedzenie powinno mieć zdecydowane smaki ,a cząstki jedzenia odpowiednio rozkładane na języku tak, by pobudzać kubki smakowe.
5.Stymulacja węchu- stosuje się tą metodę przede wszystkim u dzieci niedowidzących ,dostarczając im dodatkowych bodźców. Praca ze zmysłem węchu niesie jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwo, związane z nieświadomym przyswojeniem bodźców i kojarzeń z pewnymi sytuacjami. Jeżeli podczas zajęć tego typu dojdzie do dramatycznego dla dziecka zdarzenia , to będzie ono, być może reagowało lękiem , gdy zetknie się powtórnie z tym bodźcem. Najczęściej opieramy się na zapachach znanych dziecku : perfumy mamy, taty, zapach kwiatów , ziemi , piasku, kremu, oliwki.
6. Stymulacja polisensoryczna- nauka wielozmysłwego doświadczania świata, ma na celu wywołanie zaplanowanych wrażeń i uczuć. Umożliwia poznawanie przez patrzenie, słuchanie, dotykanie, wąchanie i smakowanie .
7. Metoda Ch. Knilla - pozwala na nawiązanie kontaktu z dzieckiem , rozbudzeniu sprawności poznawczej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała oraz rozwija poczucie tożsamości. Dodatkowym plusem tej metody jest uzyskany przez wprowadzenie muzyki efekt orientacji w czasie oraz przewidywanie zdarzeń. Każdemu etapowi przy[porządkowana jest inna bardzo wyraźna i wesoła melodia. Rytuał sesji rozpoczyna się w momencie przygotowań. Po pewnym czasie dziecko zaczyna bardzo wyraźnie łączyć bodźce słuchowe ze schematem i rodzajem wykonywanej czynności.
8. Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne- w odróżnieniu od metod rehabilitacji ruchowej tu koncentrujemy się przede wszystkim na kontakcie z drugim człowiekiem, komunikacji pozawerbalnej oraz aspekcie terapeutycznym , którego podstawą jest ruch. Dziecko na poziomie sobie najbliższym ( podłoga) doświadcza w zabawie z partnerem swojego ciała Ma możliwość odczucia głowy, pleców, brzucha, rąk i nóg. Duże znaczenie odgrywa tu poczucie bezpieczeństwa jakie zapewnia dziecku osoba dorosła.
9. Inne metody : behawioralna, chromoterapia , muzykoterapia, metoda Labana, metoda Domana, metoda regulacyjna Costillo-Moralesa, masaż logopedyczny metoda Blissa, drama , choreoterapia, ….
W pracy z dzieckiem głęboko upośledzonym można korzystać ze wszystkich dostępnych metod. Należy jednak umiejętnie dostosować je do poziomu rozwoju oraz upodobań i zainteresowań dziecka.
Trzeba tu pamiętać o wpływie metody na emocje dziecka i jakość jego życia.
CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU GŁĘBOKIM.
Osoby z głębokim stopniem upośledzenia zdolne są tylko do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rewalidacyjnych. Charakteryzuje je duże zróżnicowanie pod kątem rozwojowym : od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania.
Ogóle cechy:
-bardzo często występuje upośledzenie mowy , wydobywają nieartykułowane dźwięki, jeśli mówią to bardzo bełkotliwie stosując znikomy zakres słów,
- brak jest myślenia abstrakcyjnego, myślenie nie przekracza stadium przedoperacyjnego,
- nie przewidują konsekwencji,
- występuje słaba lub bardzo znikoma koncentracja uwagi ( ok. 5 min.),
- nie wyrażają własnej opinii,
- źle orientują się w nowych sytuacjach,
- potrzebują ciągłej pomocy w działaniu,
- nie ujawniają inicjatywy,
- mają zaburzony rozwój ruchowy, niską sprawność manualna,nie bawią się w zabawy tematyczne,
- emocje ich są bardzo niestałe, szybko popadają w euforię i momentalnie stają się smutne, silnie odczuwają lęk, zagrożenie , ogromnym stresem jest zmiana nauczyciela ,
- często są gwałtowne, agresywne z autoagresją ,nie kontrolują swoich zachowań ,
- mają dużą potrzebę bezpieczeństwa, miłości , stałości zdarzeń, seksualności,
- mogą nauczyć ubierać się odpowiednio do pogody, stosować znaki komunikacyjne, samodzielnie jeść , rzadko , ale jest to możliwe korzystać z toalety, zająć się w sposób bezpieczny czynnością mechaniczną.
Jednostki upośledzone w stopniu głębokim mają bardzo utrudniony rozwój , ale nie jest wykluczona ich rewalidacja. Wyniki tego procesu uwarunkowane są wielostronnie , przede wszystkim cechami psychicznymi upośledzonych , ich warunkami rodzinnymi oraz metodami oddziaływań na nich. Ogromna rolę odgrywa w tym procesie nauczyciel posiadający kwalifikacje , ale co ważniejsze, wierzy w sens swojej pracy i całym sercem jest jej oddany.
OCENA POSTĘPÓW UCZNIA.
Ocenę postępów ucznia upośledzonego głęboko można dokonywać na podstawie kart obserwacji (zamieszczone na końcu opracowania). Zawierają one następujące wskaźniki rozwojowe :
- percepcja wzrokowa,
-percepcja słuchowa,
-mała motoryka,
-duża motoryka,
-rozwój społeczny,
-rozwój mowy,
-rozumienie mowy,
-naśladownictwo ruchowe,
-koordynacja wzrokowo-ruchowa,
-funkcje poznawcze,
-samodzielność.
Karty obserwacyjne z odpowiednimi skalami dobrze jest wypełniać w sposób ciągły dokonując porównania początku z końcem zajęć szkolnych.
ZAPIS OBSERWACJI.
Największym sprzymierzeńcem nauczyciela w dokumentowaniu pracy jest umiejętność „pracy z długopisem i kartką”. Terapeuta w pracy posługuje się dziennikiem zajęć indywidualnych rewalidacyjno-wychowawczych dla każdego ucznia , w którym zapisuje tematy zajęć oraz cele jakie sobie stawia oraz arkuszem obserwacyjnym dziecka ,gdzie odnotowuje spostrzeżenia po przeprowadzonych zajęciach.
ARKUSZ OBSERWACYJNY DZIECKA:…………………………………………………........
Data :…………………………………
Czas trwania zajeć:…………………..
Główna tematyka zajeć:………………………………………………………………………...
1. Nastroje dziecka podczas pracy : …........................................................................................
.......................................................................................................................................................
2. Zachowania komunikacyjne(inicjatywy):………………......................................................
.......................................................................................................................................................
3. Zachowania komunikacyjne(reakcja):……………………………………………................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
4. Motoryka duża ( postawa, lokomocja, ruchy głowy) :………...............................................
........................................................................................................................................................
5.Motoryka mala (koordynacja ruchów rąk, koordynacja wzrokowo-ruchowa,manipulacje):
………………………………………………………………………..................................................................................................................................................................................................6.Aktywność spontaniczna( preferencja zachowań):.................................................................
……………………………………………………………………...............................................
.......................................................................................................................................................
7. Współdziałanie ( rodzaj ćwiczenia czas ) ……………………...............................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
8. Opanowanie nowych umiejetności:.........................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
9. Umiejetności utrwalone :..........................................................................................................
.......................................................................................................................................................
10.Samoobsługa : ..........................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
11. Obserwacje uzupełniające: ....................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Podpis nauczyciela:……………………….