P. Sztompka, Teoria socjologiczna końca XX wieku

Stan refleksji teoretycznej w socjologii: trzy podstawowe pytania

1. Pytanie o rzeczywisty charakter rezultatów poznawczych,

2. O miejsce i znaczenie wyników teoretycznych w całokształcie poznania socjologicznego,

3. O kryteria odróżnienia teorii lepszych i gorszych (o postęp w teorii).

Czy są tzw. teorie socjologiczne, czyli o pojęciu teorii

Pojęcie teorii jest rozumiane przez socjologów bardzo wieloznacznie. Wielu socjologów różni się pod względem sposobu mówienia o społeczeństwie (nie chodzi tu o różnice wynikające z odmiennych koncepcji nt. społeczeństwa, lecz o odmienną metodologię). Sztompka proponował niegdyś by tego, co wspólne szukać na płaszczyźnie funkcjonalnej - przez odwołanie się do roli, jaką przypisuje się do rezultatom badawczym zwanym teoriami. Okazuje się, że teorie socjologiczne pełnią zawsze funkcję wyjaśniającą. Restrykcyjnie rozumianych teorii w socjologii po prostu nie ma.

Badając teorie socjologiczne trzeba stosować luźne kryteria dotyczące właściwości teorii. Teoria socjologiczna to wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania. Każda teoria zawiera:

• Ogólną orientację teoretyczno-metodologiczną (zespół fundamentalnych założeń),

• Model pojęciowy (zespół powiązanych kategorii analitycznych),

• Teoria empiryczna (zbiór powiązanych ze sobą twierdzeń o zależnościach pomiędzy zmiennymi cechami obserwowanych zjawisk czy procesów; system praw socjologicznych).

Założenia, pojęcia i prawa - trzy główne składniki każdej teorii. To oczywiście typ idealny. W rzeczywistości często poszczególne elementy nie są odpowiedni artykułowane. Teorie są zatem różnorodnym konglomeratem najbardziej podstawowych założeń, najbardziej abstrakcyjnych pojęć i najbardziej ogólnych praw, konstruowanych z intencją wyjaśnienia najbardziej istotnych cech i prawidłowości życia społecznego, przejawiających się bez względu na czas, obszar czy sferę, w których życie społeczne się toczy.

Czy refleksja teoretyczna jest istotna, czyli o potrzebie teorii

W świecie powojennym najważniejszy nadal był pozytywizm, a co za tym idzie empiryzm, wobec czego nie było miejsca na szczególnie doniosłą rolę teorii w całości świata nauki. Pierwszy kryzys w nauce wieku XX polegał na dostrzeżeniu jałowości empiryzmu. Przełom był dziełem historyków nauk przyrodniczych oraz filozofów nauki. Ważny był w tym kontekście Kuhn (teoria paradygmatów oraz rewolucji naukowych). Tworzenie teorii ogólnych nie implikuje marności tych teorii, pomijania aspektów filozoficznych, czy też empirii danej teorii.

Które teorie są bardziej wartościowe od innych, czyli o wyborze teorii

Teoria teorii nierówna. Jest wiele sposobów (typów) wyjaśniania zjawisk społecznych (teorii). Jak wybrać najlepsze z nich?

Wielość i różnorodność teorii socjologicznych nie ułatwia zadania. Niektórzy w tym kontekście postulują powrót do złotego wieku socjologii (XIX) tak, by ponownie spojrzeć na źródła teorii socjologicznych. To, co wtedy zostało stworzone nie zostało jeszcze zniesione przez jakąś nową, rewolucyjną teorię.

Kryteria wyboru najlepszej teorii:

• Potwierdzenie przez empirię (problem w tym, że teorie są zbyt ogólne i zbyt wiele faktów może je potwierdzać),

• Formalna koherencja teorii (wewnętrzna niesprzeczność, precyzja - brak jednak wśród wyróżnionych teorii tych, które jawnie byłyby bezsensowne; po drugie, nie ma teorii idealnej),

• Alternatywa dogmatyzmu, eklektyzm (dowolny wybór teorii; wybór z każdej po trochę wedle preferencji).

Krytyka teorii socjologicznej: zapóźnienie czy kryzys?

Wyróżniamy dwa nurty teorii socjologicznych:

1. Skupiający się na kwestiach powierzchownych,

2. Dotykający bardziej „dojrzałych teorii”, teorii ogólnych.

Zapóźnienie socjologii, czyli w pogoni za ideałem naukowości

Krytyka nauki dotyczy:

• Wyboru problemów (nietrafność),

• Metod stosowanych przez socjologów (wadliwość i nieskuteczność),

• Nieadekwatności rezultatów badawczych uzyskiwanych przez socjologię,

• Ograniczoności stosowalności wyników uzyskiwanych na bazie badan socjologicznych.

Kryzys socjologii, czyli w poszukiwaniu nowego paradygmatu

Niektórzy uważają, że socjologia jest w stanie kryzysu od samego początku swego istnienia. O pierwszym kryzysie traktowały podrozdziały wcześniejsze. Drugi kryzys dotyczył teorii. Narzędziem krytyki staje się Kuhnowska kategoria paradygmatu. Kuhn zwracał uwagę na brak ujednolicenia w naukach społecznych. Ponadto, wyniki badan dają marne rezultaty.

Przyszła socjologia winna rozpatrzyć kilka problemów dotyczących swej natury oraz natury nauk społecznych:

• Problem refleksyjności,

• Problem historyzmu,

• Problem morfogenezy (strukturalizacji),

• Problem konwencjonalności,

• Problem podmiotowości.

Reakcje na kryzys teoretyczny:

• Nihilizm,

• Dogmatyzm,

• „Programowy eklektyzm”,

• Twórcza rekonstrukcja.

Od jakiegoś czasu postuluje się, wobec wielości perspektyw obecnych w socjologii, systematyzację wiedzy socjologicznej (w sensie syntaktycznym - poukładanie znaczeń) oraz jej syntezę (w sensie semantycznym - treść).

Strona 2 z 2

---