Michael Angrosino „Badania etnograficzne i obserwacyjne”
Angrosino, rozdział 1.
1. Krótka historia badań etnograficznych:
-etnografia w dosłownym znaczeniu opis ludzi
-w odniesieniu do zbiorowości ludzkiej, nie samych jednostek
-sposób życia wyodrębniający grupę to jej kultura
-badania etnograficzne narodziły się pod koniec XIX w i na początku XX w
-badacze doszli do wniosku, że w jedynie terenowych badań człowiek jest w stanie uchwycić dynamikę żywego ludzkiego doświadczenia
-badacze brytyjscy wypracowali jedną z głównych form badań etnograficznych. Odzwierciedlała ona badania terenowe, jakie prowadzili na obszarach wciąż pozostających pod kontrolą kolonialną, w społecznościach jak ludy afrykańskie, na wyspach Pacyfiku itp., sprawiających wrażenie zastygłych w swoich tradycyjnych formach.
-specyfika badań brytyjskich polegała na analizie trwałych instytucji społecznych, a podejście zyskało nazwę antropologii społecznej
-pionierami byli Alfred Reginald Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski
-w USA badacze skupili się na badaniu rdzennej ludności i to zyskało miano antropologii kulturowej
-obserwacja uczestnicząca czyli takie prowadzenie badań, aby lokować badacza pośród członków danej społeczności
2. Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne:
-metodę etnograficzną łączy się z szerokim zakresem orientacji teoretycznych np.:
Funkcjonalizmem strukturalnym
Interakcjonizmem symbolicznym
Feminizmem
Marksizmem
Etnometodologią
Postmodernizmem
3. Funkcjonalizm strukturalny i jego główne założenia:
A) założenia
-analogia organiczna-oznacza, że o społeczeństwo myśli się, jak o organizmie biologicznym, a strukturom i funkcjom odpowiadają systemy organów fizycznych. Każda instytucja ma do odegrania konkretną rolę w utrzymaniu całego społeczeństwa przy życiu
-orientacja naukowo-przyrodnicza- przekonanie, że społeczeństwo powinno być badane empirycznie, aby lepiej odkryć leżące u jego podstaw wzory i ogólny porządek, jaki nim rządzi
-zawężone pole konceptualne-wynika z faktu, że funkcjonalizm strukturalny skupia się raczej na społeczeństwie i jego podsystemach, czyniąc to kosztem niewielkiej uwagi poświęconej np. sztuce, rozwojowi języka, rozwoju osobowości czy technologii
-przeświadczenie o uniwersalności-realizujące się w przekonaniu, że wszelkie instytucje społeczne oraz właściwe im funkcje można odnaleźć w równoważnych strukturach w dowolnym społeczeństwie
-przewaga badań nad strukturami pokrewieństwa-czyli uznanie więzów rodzinnych za swoiste „lepiszcze” gwarantujące spoistość społeczeństw
-tendencja w kierunku równowagi-założenie, że społeczeństwa charakteryzuje harmonia i wewnętrzna spójność, wszelkie zaś zachwiania równowagi oraz anomalie są ostatecznie korygowane przez mechanizmy istniejące w obrębie samego społeczeństwa
B) ogólne informacje
-badacze preferują badania jakościowe
-badacze traktują etnografię jako jedynie przedsięwzięcie o charakterze empirycznym
-badacze korzystają z kwestionariusza wywiadu
-badania etnograficzne w tradycji funkcjonalistycznej opierają się na osobistych relacjach z podmiotami ich badań
-etnografia funkcjonalistyczna wymaga długotrwałego związania się z badanymi społeczeństwami
4. Interakcjonizm symboliczny:
-to podejście, które od dłuższego czasu cieszy się popularnością w obrębie socjologii i psychologii społecznej
-ma też zwolenników w antropologii
-interakcjoniści skłaniają się ku postrzeganiu ludzi jako aktorów społecznych niż części wymiennych wielkiego organizmu, reagującego pasywnie pod wpływem zewnętrznych sił
-społeczeństwo stanowi nieustanie zmieniający się kalejdoskop jednostek wchodzących ze sobą we wzajemne interakcje
-to dynamiczne a nie statyczne podejście
-podstawowe założenia interakcjonizmu:
Ludzie funkcjonują w świecie wyuczonych znaczeń, które zostają zakodowane w postaci symboli
Symbole maja charakter motywacyjny w tym sensie, że zmuszają ludzi do kontynuowania podejmowanych przez nich działań
Umysł ludzki rozwija się i podlega zmianom w odpowiedzi na jakość i zasięg interakcji
Jaźń-jest konstruktem społecznym-nasze pojęcie na temat tego, kim jesteśmy rozwija się jedynie w toku interakcji z innymi
-badania nakierowane na odkrywanie znaczeń-jakie aktorzy społeczni przypisują swoim działaniom
-badacz powinien zanurzyć się w świat swoich badanych
-kluczem do etnografii jest odkrycie systemu symboli
-duże znaczenie miał Erving Goffman, który wypracował „dramaturgiczne” podejście do badania interakcji międzyludzkich
-podsumowując, możemy przyjąć, że interaktywne role etnografów lokują się na kontinuum z czterema głównymi punktami:
Pełne uczestnictwo
Uczestnik-jako obserwator
Obserwator-jako uczestnik
Wyłączny obserwator
5. Feminizm:
-choć jest częścią społeczno-politycznego ruchu na rzecz kobiet, to nie zajmuje się tylko badaczkami, ale reprezentuje bowiem podejście do studiowania społecznych warunków życia ludzkiego
-cechuje go kilka zasad:
Założenie, że wszystkie relacje uwikłane są w płeć kulturową, świadomość gen derowa stanowi jeden podstawowych czynników determinujących status społeczny jednostki
Sugestia, że istnieje coś takiego jak „istota kobiecości” z właściwymi jej wartościami
powszechna asymetria płciowa-nawet w rzadkich przypadkach tych społeczeństw, w których kobiety i mężczyźni uznawani są za mniej lub bardziej równych partnerów, przyjmuje się, że kobiety a mężczyźni różnią się od siebie
-feministki odrzucają tradycyjny podział na badacza i podmioty badania
-tradycyjny wywiad zostaje zepchnięty na drugi plan i stosuje się często „historię życia”
6. Marksizm:
-duże znaczenie dla studiów z zakresu historii, ekonomii i nauk politycznych
-najbardziej znaczącym tu pojęciem wywiedzionym z marksizmu jest „konflikt”
-teoretycy konfliktu stoją na stanowisku, że społeczeństwo definiują właściwe mu grupy interesu, które znajdują się w sposób konieczny w sytuacji wzajemnej rywalizacji o podstawowe zasoby o charakterze ekonomicznym, politycznym i społecznym
-dla Marksa i jego kontynuatorów konflikt grupowy jest nieodłącznie związany z instytucją klasy społecznej
-zmiana społeczna wg nich zachodzi w wyniku procesu dialektycznego-sprzeczności między i wewnątrz konkurujących ze sobą klas społecznych rozwiązywane są na drodze konfliktu interesów
-współcześni badacze koncentrują swoje zainteresowania przede wszystkim wokół problemu „kolonializmu” oraz sposobu, w jaki ta instytucja polityczno-ekonomiczna zniekształciła stosunki między państwami „centrum” a „peryferiami””
7. ETNOMETODODLOGIA:
- wyjaśnienie w jaki sposób jest wytwarzane, podtrzymywane i przekształcane grupowe poczucie rzeczywistości;
- opiera się na dwóch założeniach:
interakcje międzyludzkie mają charakter refleksyjny (ludzie interpretują słowa, gesty w taki sposób aby podtrzymać wspólną wizję rzeczywistości,
informacja nabiera znaczenia wyłącznie w konkretnym kontekście (podlega indeksacji) - warto znać cele, zamierzenia, przeszłe interakcje osób aby zrozumieć kontekst aktualnej sytuacji.
- techniki, które dają osobą pozostającym we wzajemnych interakcjach poczucie uczestniczenia we wspólnej rzeczywistości:
poszukiwanie „normalnej formy” - gdy strony nie do końca zgadzają się ze sobą na temat tego, co się dzieje; wzajemna wymiana gestów by powrócić do „normy”,
poleganie na „przekładalności perspektyw” - przekonanie, że doświadczenia jednostek są wymienialne,
wykorzystywanie „zasady et cetera” - radzenie sobie z niewypowiedzianymi treściami w interakcji (samodzielne wypełnienie luk w konwersacji lub czekanie na dodatkową informację).
- techniki te mają charakter nieświadomy,
- etnometodologowie korzystają z metod etnograficznych aby uchwycić to, co jest najbardziej „rzeczywiste”; to, co jest „najbardziej prawdziwe” to właśnie metody, które stosują jednostki by wytwarzać i podtrzymywać poczucie porządku,
- badania etnograficzne nie są wykorzystywane do badania wielkich systemów, np. kultury, ponieważ te abstrakcyjne pojęcia nie porządkują ludzkich zachowań,
- zadaniem etnografii nie jest zdobycie wiedzy o czymś, ale znalezienie odpowiedzi na pytanie w jaki sposób jednostki
dochodzą do wniosku, że warto się w coś angażować.
8. TEORIA KRYTYCZNA:
- teoria krytyczna kryje różnorodne podejścia do badania współczesnego społeczeństwa i kultury, chęć wykorzystania nauk społecznych do zmierzenia się z instytucjami społeczeństwa,
- etnografowie krytyczni opowiadają się za teorią „wielorakich punktów widzenia” - każdy z członków społeczności ma odmienne opinie ale również etnografowie obdarzeni własnymi doświadczeniami nakreślą odmienne portrety obserwując to samo społeczeństwo,
- dla teoretyków krytycznych ważne jest, by mieć świadomość, jaki segment społeczeństwa znajduje się pod lupą którego z etnografów,
- etnografia uprawiana w stylu:
dialogicznym - stosowanie kompromisów, wzajemna wymiana rozmów,
dialektyczny - prawda wyłania się poprzez zestawianie rozbieżnych opinii, wartości, przekonań i zachowań,
oparty na współpracy - członkowie społeczeństwa nie są podmiotem badań, ale są współuczestnikami badawczego przedsięwzięcia.
9. STUDIA KULTUROWE:
- forma teorii krytycznej,
- badania skupione na analizie tego, jak życie jednostek i grup kształtowane jest przez historycznie uwarunkowane struktury,
- ważne są teksty kultury, media masowe, kultura popularna oraz to, w jaki sposób odnoszą się do nich odbiorcy,
- ważna jest autorefleksyjność badaczy - skupianie się na tym, kim są i jak determinuje to ich spojrzenie na kulturę i społeczeństwo; badacze są hiperświadomi swoich biografii, które uznaje się za prawomocne elementy badania,
- studia kulturowe mają charakter interdyscyplinarny,
- wykorzystują narzędzia badawcze dowolnego badacza społecznego,
- celem przedstawicieli studiów kulturowych jest ogólna krytyka kultury jako takiej, a nie wspieranie konkretnych politycznych celów.
10. POSTMODERNIZM:
- zaprzeczenie modernizmu zmierzającego do obiektywności i poszukiwania ogólnych wzorców,
- zakłada wielorakość doświadczenia, oręduje przeciwko kierowaniu się ogólnymi prawami rządzącymi ludzkim zachowaniem, lokuje wszelką społeczną, kulturową i historyczną wiedzę w kontekstach ukształtowanych przez kategorię płci, rasy i klasy,
- zasady postmodernizmu:
odrzucenie założenia, że naukowcy przemawiają w imieniu podmiotów swoich badań,
żadnej społeczności nie można opisać jako jednorodnej całości trwającej w równowadze (społeczeństwo jest dialogiczne i wielogłosowe),
rezultat etnograficznych badań nie jest tylko obiektywnym naukowym sprawozdaniem ale też tekstem literackim (metafory, symbole), neutralnym reportażem; może przyjąć różne formy - filmu, poezji, sztuki, muzyki,
wyjaśnianie znaczenia, interpretacja zjawisk,
relatywizm badania pojedynczej kultury, społeczeństwa - różne siły wpływają na kształtowanie się zjawiska, nie można uogólniać procesów społecznych lub kulturowych.
11. ETNOGRAFIA - PODSTAWOWE ZASADY:
poszukiwanie wzorów poprzedzone jest uważną obserwacją faktycznych zachowań oraz szczegółowymi wywiadami z członkami badanej społeczności,
etnografowie muszą ze szczególną dbałością realizować proces badań terenowych, trzeba zwrócić uwagę na to jak badacz uzyskuje dostęp do miejsca badań, jak nawiązuje kontakt z zamieszkującymi je ludźmi i jak staje się aktywnym uczestnikiem badanej społeczności.
12. DEFINICJE:
Etnografia - jest sztuką i nauką skupioną na opisie grupy ludzkiej - jej instytucji, zachowań interpersonalnych, wytworów materialnych i przekonań.
- praktykowana we wszystkich typach środowisk społecznych,
- etnografowie skupiają się przede wszystkim na rutynowym, codziennym życiu badanych społeczności,
- zbieranie danych ma na celu wyodrębnienie przewidywalnych wzorów, a nie opis interakcji czy procesu,
- etnograf powinien stać się zarówno subiektywnym uczestnikiem życia badanych, jak i obiektywnym obserwatorem tego życia.
13. ETNOGRAFIA JAKO METODA:
opiera się na pracy w terenie (w środowisku życia badanych),
ma charakter spersonalizowany (badacze pozostają w codziennym bezpośrednim kontakcie z badanymi),
jest wieloczynnikowa (dwie lub więcej technik zbierania danych, tak by za pomocą triangulacji sformułować wniosek, którego pewność rośnie właśnie dzięki wykorzystaniu różnych dróg dotarcia do niego),
wymaga długotrwałego zaangażowania badacza (od kilku tygodni do roku i więcej),
ma charakter indukcyjny (możliwość wskazania ogólnych wzorów albo teorii wyjaśniających),
opiera się na dialogu (wnioski i interpretacje dokonywane przez etnografów są na bieżąco komentowane przez badanych),
ma charakter holistyczny (uzyskiwanie jak najpełniejszego obrazu grupy)
14. Etnografia jako rezultat badań:
-wyniki niektórych etnograficznych form zbierania danych to: tabele, schematy, wykresy, generalnie jednak raport etnograficzny przyjmuje formę narracji, więc rozbudowanej opowieści
-najbardziej powszechną formą narracji jest proza korzystająca z technik literackich obecnych we wszelkich typach opowieści
-różne formy etnograficznych narracji to:
historie przedstawione w stylu realistycznym, bezosobowe, nakreślone w obiektywnych terminach portrety sporządzone przez emocjonalnie neutralnego badacza
historie spisane w stylu konfekcyjnym
historie tworzone w stylu impresjonistycznym-odwołujące się do literackich bądź innych środków wyrazu, wykorzystanie dialogów, rozbudowane portrety, stosowanie metafor
-niezależnie jaką formę narracyjną przyjmie raport, musi spełniać kilka warunków, jeśli ma służyć celom nauki, literatury, bądź sztuki:
musi zawierać wprowadzenie (żeby zaciekawić czytelnika)
musi przybliżyć miejsce akcji (opisać teren badań, wyjaśnić jak dane zbierano)
musi zawierać analizę (badacz ujmuje liczne opisy w jeden spójny zbiór)
raport kończy podsumowanie (badacz zbiera główne wnioski swoich badań i proponuje, jak jego ustalenia mogą przyczynić się do wzbogacenia szerszego korpusu wiedzy)
15. Obserwacja uczestnicząca jako styl i kontekst badań
-obserwacja uczestnicząca jako taka nie jest metodą badań, ale raczej osobistym stylem badań przyjętym przez badaczy terenowych, którzy kiedy już zostaną zaakceptowani przez członków badanej społeczności, mogą wykorzystywać różne techniki zbierania danych w celu zdobycia wiedzy o badanej grupie i jej sposobie życia
-obserwator musi zaadaptować styl życia przyjęty przynajmniej przez większość ludzi, wśród których zamierza przebywać
-nie może zakładać, że będzie mógł sprawować kontrolę nad wszystkimi elementami badania, w terenie będzie bowiem zdany na łaskę, bądź niełaskę danej społeczności
Rozdział II Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane z wykorzystaniem metod etnograficznych?
METODA ETNOGRAFICZNA: OGÓLNE ZASTOSOWANIE
Wykorzystanie metod etnograficznych:
- metody etnograficznej używamy w celu studiowania zagadnień bądź zachowań społecznych, które nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione
- z tej metody warto korzystać jeżeli celem studiów jest dotarcie do perspektywy, z jakiej badane kwestie postrzega dana społeczność
PRZYKŁADOWE ETNOGRAFICZNE STUDIA PRZYPADKU (antropologiczne podejście do badań etnograficznych)
A) PROJEKT TRYNIDAD
- projekt realizowany w społeczności cechującej się stosunkowo silnymi więziami i posiadającej wyraźny obraz siebie (także uznawanej przez ludzi z zewnątrz za odrębną wspólnotę)
- zajmuje się Hindusami, którzy zostali przesiedleni na wyspę Trynidad w celu pracy na plantacjach trzciny cukrowej (praca na umowie, lecz w niewolniczych warunkach- po rozwiązaniu umowy mogli wrócić do swoich domów, ale zazwyczaj tego nie robili)
- w tej chwili potomkowie przesiedlonych Hindusów stanowią połowę populacji Trynidadu
B) PROJEKT POŚWIĘCONY DEINSTYTUCJONALIZACJI
- dotyczy sytuacji osób chronicznie chorych umysłowo i opóźnionych w rozwoju umysłowym, które poddane były ”deinstytucjonalizacji”, gdyż postępy w psychiatrii pozwalały na leczenie poza szpitalem
- niektóre z tych osób poradziło sobie z nową sytuacją, inne nie zaadaptowały się, w związku z czym dołączyły do grona osób bezdomnych
- badania skoncentrowane były na agencji na Florydzie zajmującej się świadczeniem usług edukacyjnych, doradztwa zawodowego oraz mieszkaniowych dla osób z „podwójnym rozpoznaniem” (ciężka choroba psychiczna + upośledzenie umysłowe)
METODY ETNOGRAFICZNE: SZCZEGÓŁOWE PROBLEMY BADAWCZE
1. Badanie etnograficzne jako sposób na zdefiniowanie problemu badawczego.
- istnieją zagadnienia amorficzne (amorficzny = niemający określonych kształtów lub określonej struktury, bezpostaciowy), które wymagają przeprowadzenia wstępnych badań w terenie przed zaproponowaniem odpowiednich hipotez (w odniesieniu do właśnie takich szczególnie dobrze sprawdzają się metody etnograficzne)
- Trynidad: przedstawiciele młodszych pokoleń Hindusów podejmowali zatrudnienie poza sektorem rolniczym, zdobywali wyższe wykształcenie, zachowawszy przy tym sile poczucie tożsamości społeczności hinduskiej. „Jak Hindusom udawało się jednocześnie rozumieć na czym polega życie w nowoczesnym świecie, i mimo to określać się w terminach tradycji kulturowej?”
- Deinstytucjonalizacja: osoby niepełnosprawne napotykały trudności w radzeniu sobie ze złożonością życia codziennego. Ich sytuacja dawała 2 wyjścia: albo zrezygnować z wolności i przyjmować pomoc ze strony życzliwych innych lub nie poradzić sobie i zostać dołączyć do grona bezdomnych. „Ale czy ludzie, którzy znaleźli się w takiej sytuacji, rzeczywiście postrzegali ją jako alternatywę albo-albo, czy może widzieli inne sposoby radzenia sobie z rzeczywistością?”
- w obydwu projektach badawczych zasadniczym pytaniem było: „Jakie to uczucie być… (współczesnym trynidadzkim Hindusem, niepełnosprawną umysłowo osobą dorosłą poddaną deinstytucjonalizacji)? By uzyskać odpowiedź badacz musi sam stać się częścią społeczności, która poddaje analizie.
2. Badanie etnograficzne jako sposób na zdefiniowanie problemu, którego nie można wyrazić bezpośrednio w formule „jeśli X, to Y” i który wydaje się generować zachowania nieprzewidziane dotychczas w istniejącej literaturze przedmiotu.
- wśród Hindusów zaobserwowano wysoki poziom alkoholizmu. Upatrywano szeregu przyczyn historycznych, psychologicznych i ekonomicznych znanych z literatury, lecz żadna z nich nie pasowała do zastanego obrazu trynidadzkich Hindusów. A zatem jedynym sposobem wyjaśnienia tych sprzeczności było obserwowanie tego na żywo i zrekonstruowanie na tej podstawie historii związków Hindusów z alkoholem, widzianej niejako z ich własnej perspektywy.
- jednym z problemów osób niepełnosprawnych intelektualnie były niepowodzenia w sferze seksualnej. Tematyka ta była często ignorowana przez opiekunów. Zrodziło się więc pytanie: „Czy osoby upośledzone umysłowo skazane są na życie istot aseksualnych? Czy istnieje sposób na włączenie seksualności w szereg strategii radzenia sobie osób poddanych deinstytucjonalizacji?”. Odpowiedzi na te pytania można uzyskać, jedynie poprzez doświadczanie życia, w taki sposób jak czynią to badani.
3. Badanie etnograficzne jako sposób na wyłonienie uczestników danego kontekstu społecznego.
- badacz musi być świadomy, ze prowadząc badania nad jakąś dobrze znaną społecznością do sieci interakcji społecznych mogą włączyć się osoby dotychczas niebrane pod uwagę
- istniało przekonanie że poza granicami Indii społeczność hinduska skupia się wokół rodziny. Jednakże na Trynidadzie zmieniły się zasady przynależności do „rodziny” i rodzaj związków miedzy jej członkami
- w odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo funkcjonujących poza granicami instytucji, należy wziąć pod uwagę inne elementy sieci społecznej (ważne osoby, kształtowanie relacji)
4. Badanie etnograficzne jako sposób dokumentacji procesu.
- proces składa się z licznych i nieustannie zmieniających się elementów (dynamika)
- Hindusi z problemem alkoholowym radzili sobie z uzależnieniem uczestnicząc w spotkaniach AA. Metoda ta odnosiła skutki. Dlaczego? Żeby to zbadać trzeba było przeprowadzić studia etnograficzne nad AA na Trynidadzie i odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób Hindusi przyjeli standardowe elementy ruchu i ukształtowali je tak, by współgrały z ich kultura oraz odpowiadały specyfice sytuacji.
- po prześledzeniu losów osób zdeinstytucjonalizowanych stało się jasne, że adaptacja stanowi złożony proces. Zdolność jednostki do radzenia sobie była zawsze zapośredniczona przez ich umiejętność poszukiwania nieformalnych systemów wsparcia (rówieśnicy, sąsiedzi itp.)
5. Badanie etnograficzne jako sposób projektowania miar odpowiednich dla danego kontekstu badań.
- wykorzystane miary ilościowe powinny wyrastać z doświadczenia lokalnego- przekształcone miary opierają się na wystandaryzowanych testach, lecz chodzi o to by były wrażliwe na warunki miejscowe (np. modyfikacja treści, przełożenie narzędzi pomiarowych na język zrozumiały dla uczestników badania, dostosowanie narzędzia pomiarowego). W badaniach etnograficznych użycie wystandaryzowanych narzędzi (do badań ilościowych) zarezerwowane jest dla dalszych etapów procesu badawczego, pozwala to wykorzystać narzędzie w sposób sensowny i pożądany.
- Trynidad: autor wykorzystał sondaż opinii dotyczący zagadnień zdrowotnych (HOS), który był wykorzystywany w celu analizy poziomu odczuwanego stresu psychospołecznego. Sondaż ten używano do testowania korelacji miedzy stresem a zaburzeniami psychiatrycznymi, natomiast badacz sięgnął po niego, żeby sprawdzić czy istnieje związek między poziomem stresu a alkoholizmem Hindusów (modyfikacja o charakterze administracyjnym)
- zdeinstytucjoanalizowani: badacz chciał przeprowadzić ankietę, by dowiedzieć się jaki jest faktyczny stan wiedzy na temat seksu u tych niepełnosprawnych umysłowo. Autor sam zbudował narzędzie, które odzwierciedlało wiedzę uzyskaną podczas rozmów z badanymi i opierało się na ich zaufaniu.
METODY ETNOGRAFICZNE: TERENY BADAŃ
- badania etnograficzne można przeprowadzić wszędzie tam, gdzie ludzie wchodzą ze sobą we wzajemne interakcje
- badacz wchodzi w interakcje z członkami społeczności poddawanej obserwacji, bez ingerowania w codzienny bieg ich życia
- początkowo badania etnograficzne były prowadzone w niewielkich społecznościach, później wśród łatwych do wyodrębnienia enklaw w szerszych społecznościach
- współcześnie: mogą obejmować „wspólnoty zainteresowań” (grupę osób łączy pewna cecha) czy „ społeczności wirtualne”
8