40. Malarstwo niderlandzkie XV wieku jako zjawisko z pogranicza epok
Wiek XV to okres rozkwitu Flandrii za sprawą pomyślnych rządów Filipa Dobrego. Narodziny tzw. „stylu flamandzkiego” w malarstwie większość badaczy wiąże z Janem van Eyckiem, czasem też jego bratem Hubertem, który ostatecznie nie wiadomo czy istniał;p Kto do Brusa chodził, wie już, że to nie van Eyckowie wynaleźli malarstwo olejne, ale pewnie przyczynili się znacznie do jego rozpowszechnienia.
Podstawowym wyróżnikiem malarstwa flamandzkiego, który zbliża je do dzieł renesansu, jest doskonała umiejętność operowania barwą i światłem. Malarze oddają formy w świetle bezpośrednim i odbitym, głębię przestrzenną, stwarzają iluzję realnej obecności rzeczy na obrazie, jej trójwymiarowości i ciężaru. W tym sensie można mówić o malarstwie niderlandzkim jako o realiźmie. Z drugiej jednak strony twórczość ich przepojona jest średniowieczną myślą teologiczną. Tematyka dzieł to przede wszystkim sceny z życia Chrystusa, świętych, symboliczne transpozycje dogmatów. Każdy przedmiot umieszczony na obrazie ma znaczenie symboliczne. W malarstwie tym łączą się więc dwa światy-obserwowany przez malarza świat widzialny, który stanowi źródło realizmu, i który jest jednocześnie obrazem drugiego świata - świata magicznego, stworzonego przez religię. W obrazach te dwa światy łączą się (przykładem może być Madonna Kanclerza Rolin van Eycka, gdzie postać Madonny umieszczona została w realistycznie potraktowanym mieszczańskim wnętrzu, za oknem rozwija się niezwykle szczegółowy i pejzaż. W na pozór realistycznym przedstawieniu pojawia się jednak postać anioła koronującego MB, proporcje są zaburzone-postaci Madonny i Kanclerza są ewidentnie za duże w stosunku do rozmiarów wnętrza).
Najwcześniejszym przedstawicielem tego malarstwa Robert Genaille uznaje tzw. Mistrza z Flemalle, utożsamianego z Robertem Campin (1380-1444). W jego dziełach, przepojonych jeszcze stylem gotyckim, pojawiają się zapowiedzi „stylu flamandzkiego”-intensywne barwy nakładane transparentnymi warstwami, zainteresowanie uczuciami, przedmiotem, osadzanie scen religijnych we wnętrzach mieszczańskich. Rozwija to wszystko van Eyck (1390-1441), którego malarstwo jest zwrotem ku humanizmowi.
Van Eyck był nadwornym malarzem Filipa Dobrego, sporo podróżował. Był miniatorem, twórcą portretów i scen religijnych. Jego portrety (Mężczyzna w turbanie, Portret złotnika), charakteryzuje realizm (nawet naturalizm), choć często pojawiają się w nich także symboliczne przedmioty (Portret Arnolfinich). Van Eyck zyskał sławę za życia, swoje portrety sygnował i umieszczał na nich dewizę - Als ick kann (tak jak potrafię).
Z dzieł religijnych na uwagę zasługuje wspomniana Madonna kanclerza Rolin, Ołtarz Gandawski, czy Madonna w kościele i Zwiastowanie (w obu temat mariologiczny ukazany we wnętrzu świątyni, postaci ponadnaturalnych rozmiarów). We wszystkich dziełach van Eycka da się zaobserwować umiłowanie przez malarza uroków świata doczesnego i zachwyt nad światem realnym. Tendencja ta zarzucona zostanie jednak już przez twórców II połowy XV wieku. Twórcy tacy jak Rogier van der Weyden rezygnują ze świetlistości dzieł van Eycka, ich dzieła są przepojone myślą średniowiecza. Van der Weyden nie sili się na szczegółowe przedstawianie świata doczesnego, który jest dla niego siedliskiem grzechu. Skupia się raczej na świecie boskim. Przedkłada rysunek nad wartości malarskie, kolorysyka jego dzieł jest chłodniejsza i bardziej stonowana.
Van Eyck i van der Weyden wpłynęli znacząco na malarstwo niderlandzkie XVI wieku. Ich wpływ widoczny jest w dziełach Petrusa Christusa (1444-1473) (rodzajowe ujęcie św. Eligiusza jako złotnika, malowniczość, głębia koloru przy jednoczesnym wzajemnym dystansie postaci rodem z van der Weydena), Dirka Boutsa (np. Ostatnia Wieczerza - mieszczańskie wnętrze, perspektywa linearna), Hugo van der Goesa (tryptyk Pokłon pasterzy - teatralność, ekspresja).
Ważny jest też oczywiście „nasz Memling”:), który był malarzem eklektycznym, początkowo miał ślepo naśladować van der Weydena, a potem wykształcił własny styl i własną formułę motywu „świętej rozmowy”. Tworzył dzieła iluzjonistyczne, przepojone światłem i kolorem, jego dzieła odznaczają się jasnością kompozycji i spokojem form.