Smt 1 Materiały
Cele przedmiotu; cele wykładu
Żyjemy w epoce, gdy dokonuje się coraz większa integracja nauki z kulturą, integracja pomiędzy poszczególnymi dziedzinami wiedzy; także postępująca integracja w ramach nauk humanistycznych. Jednocześnie powstają na uniwersytetach coraz wężej zaprojektowane kierunki studiów, dające coraz ciaśniejszy horyzont intelektualny. Jest to godna pożałowania sprzeczność, a zarazem powód, dla którego zdecydowałem się podjąć wykład z zakresu „metodologia nauk społecznych”. Istnieją dwie drogi, na których można wykładać ten przedmiot z pożytkiem. Pierwsza (i radykalna) może sprowadzać się do ogólnego wykładu z zakresu teorii poznania. Druga polega na podejściu warsztatowym. Pomijając ogólniejsze kwestie teoriopoznawcze przechodzi się na niej do postawienia pytań:
- jakim materiałem poznawczym dysponuje student SM,
- w jaki sposób jest w stanie go spożytkować,
- co warte jest poznanie osiągnięte na podstawie tego materiału.
Odpowiedzi dostarczają metodologiczne podstawy nauk społecznych. Współcześnie uległy one znacznemu przekształceniu w porównaniu z tradycyjną nauką.
Wykład składa się z trzech cykli. Pierwszy z nich przedstawia aktualne tendencje w naukach humanistycznych. Odnosi się to zarówno do celów poznawczych, jak i wiodących do tego celu środków. Drugi - jest poświęcony komunikacji społecznej i jej wytworom. Wreszcie trzeci - krytyce opracowania naukowego, publicystyki, propagandy i jej aplikacjom w nauce i kulturze.
Najogólniej rzecz biorąc, dla gruntownego studiowania nauk politycznych konieczne są dwie umiejętności:
Pierwsza z nich polega na umiejętności zbierania informacji o materiałach, ich klasyfikacji, umiejętności docierania do nich i ich uzyskiwania, ich selekcji i rejestracji. Nosi ona tradycyjną nazwę heurystyki. Umiejętności w tym zakresie są niezbędne dla efektywnych studiów w celu przygotowania referatu seminaryjnego, czy później pracy magisterskiej.
Druga umiejętność odnosi się do oceny i interpretacji badanego materiału. Sprowadza się ona do znalezienia odpowiedzi na podstawowe kwestie: kto jest wytwórcą (autorem tekstu); w jakim celu został on sporządzony; czy autor (autorzy) miał pełne kompetencje konieczne dla jego sporządzenia; czy chciał, ale też czy mógł napisać prawdę, tzn. czy chciał oddać faktyczny stan rzeczy. Ta sfera nazywa się hermeneutyką, jest sztuką interpretacji materiału źródłowego. Dodatkowo potrzebna jest tu świadomość, na czym polega poznanie ludzkie; w jaki sposób człowiek formułuje swej sądy poznawcze; w jaki sposób formułuje je humanista.
Podstawy pierwszej z umiejętności będą mieli Państwo posiąść na ćwiczeniach z metodologii, a drugą - w trakcie wykładu. Jest to w obu wypadkach tylko wprowadzenie, niezbędne jednak, szczególnie ważne dla tych, którzy chcieliby w przyszłości poświęcić się pracy twórczej.
Na wykładzie będzie stosunkowo mało treści nadających się do pamięciowego opanowania. Jest to raczej materiał do przemyśleń. Jednak w celu całościowego rozumienia treści za niezbędne uważam robienie notatek.
Z drugiej strony zachęcam do pewnego wysiłku, który wart jest zachodu. Na ogół student ceni sobie przede wszystkim wiedzę pozytywną. Chce chłonąć konkrety; wiedzę o organizacjach międzynarodowych, funkcjonowaniu dyplomacji, systemów politycznych itp. Mogę już teraz zapewnić, że wysiłek włożony w wiedzę konkretną nie przynosi proporcjonalnych do trudu efektów.
Stosunki międzynarodowe przedmiot i metoda
Nauki polityczne są dyscyplinami, które zajmują sie sztuką rządzenia oraz instrumentami w niej stosowanymi, przede wszystkim funkcjonowaniem organów państwa, zrzeszeń o celach i charakterze politycznym. Wśród nich największy zakres rzeczowy mają politologia oraz stosunki międzynarodowe. Politologia zajmuje się mechanizmami władzy, które funkcjonują w ramach jednego państwa lub organizacji politycznej o zbliżonych do państwa cechach. W jej ramach są szczegółowo rozpatrywane: formy władzy i jej sprawowania, porządek prawno-ustrojowy, określany przez konstytucję i (albo) inne akty prawne, mechanizm podejmowania decyzji, rodzaje aktywności publicznej obywateli, funkcjonowanie partii. Politologia zajmuje sie także transformacjami politycznymi, bada ich podłoże i uwarunkowania. Stosunki międzynarodowe kierują swą uwagę na zewnętrzne aspekty społeczności, które istnieją w ramach poszczególnych organizacji politycznych, na ogól mających kształt państwa, przy zachowaniu założenia o całej ich różnorodności.
Politologia bada społeczność stosunkowo zwartą, o określonej strukturze społecznej i objętej wspólną organizacją polityczną. Jest więc nauką o społeczeństwie, jednak różni się od socjologii. Ta bowiem bada przede wszystkim rodzaje więzi społecznych oraz kontakty pojedynczych ludzi z grupą i w ramach grupy, jak również zbiorowości, złożone z jednostek, których nie łączy wyrazisty związek lub współdziałanie.
Stosunki międzynarodowe zajmują się politycznymi relacjami pomiędzy organizacjami lub zrzeszeniami politycznymi, którymi są zwykle państwa, ale też zrzeszenia o zbliżonym do państwa statusie. Obie dyscypliny odróżnia więc przedmiot badań, a co za tym idzie odmienne metody i procedury badawcze.
Istnieje dość spora literatura poświęcona stosunkom międzynarodowym jako nauce. Przykładowo Józef Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, uznaje w nich jako najważniejsze aspekty funkcjonowania tej dziedziny wiedzy następujące zagadnienia (podaję za tytułami rozdziałów):
- czynniki rozwoju i zmienności stosunków międzynarodowych;
- etapy rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych;
- uczestnicy stosunków międzynarodowych i ich atrybuty
- zasady i normy stosunków międzynarodowych;
- tworzenie oraz funkcjonowanie instytucji międzynarodowych
- Podstawy zjawisk i procesów międzynarodowych (??);
- maksymalizacja potrzeb i interesów podmiotowych uczestników stosunków międzynarodowych;
- tożsamości jednostek i zbiorowości międzynarodowych;
- kwestia międzynarodowej wymiany dóbr materialnych i duchowych
- kwestia praw człowieka w stosunkach międzynarodowych;
- kwestia ładu międzynarodowego;
- patologie międzynarodowe i ich przezwyciężenie.
Podobne zestawienia można znaleźć u innych polskich i zagranicznych autorów. Wszędzie uwaga skupiona jest na przedmiocie poznania.
Tymczasem najprostszy schemat procesu poznania można przedstawić następująco:
Podmiot poznający <<<<<>>>>> akt poznania <<<<<>>>>> przedmiot poznania.
Ukazane przed chwilą ujęcie przedmiotu poznania jest bezużyteczne z punktu widzenia teorii poznania. Przede wszystkim nasuwa się wątpliwość, czy studiując sm poznajemy je w sposób pośredni czy bezpośredni. Odpowiedź jest prosta: w sposób pośredni. Nie stykamy się na ogół z patologiami międzynarodowymi ani łamaniem praw człowieka. Jeśli zwiedzamy siedzibę Parlamentu Europejskiego, też nie poznajemy jego istoty.
Wymienione dziedziny sm są dostępne naszemu poznaniu za pośrednictwem materiałów. Okoliczności ich powstania są różnorodne.
Z punktu widzenia metodologii nauk humanistycznych materiały te są produktem określonej kultury. Stoi za nimi konkretny wytwórca, z reguły kolektywny. Jest on uwarunkowany kulturowo. Posługuje się on określonymi technikami komunikacji; formułuje różnorodne przekazy. Kiedy mówimy o państwach Zachodu o gruntowanej demokracji, to mamy na myśli określoną kulturę polityczną, a ta opiera się na szerszym podłożu społecznym, na które składa się odpowiednia podstawa ekonomiczna, wartości i tradycje duchowe. Inaczej ma sformułowane oblicze kulturowe państwo, w którym dominują muzułmanie. Mogą to być reżimy autorytarne, jak Iran czy Arabia Saudyjska, lecz mogą to być także społeczeństwa o znacznej akceptacji dla zachodniego modelu, jak Turcja czy Pakistan. Specyficzne w swej wymowie akta tworzy dyplomacja Watykanu.
Najszerzej więc ujmując w kontaktach międzynarodowych zachodzą procesy z zakresu kultury. Z jednej strony płaszczyzna kulturoznawcza pozwala rozumieć całość sm jako pewien obszar kulturowy, z drugiej - pozwala ona dostrzec w sm współżycie i rywalizację rozmaitych kultur. Jednak podmioty międzynarodowe nieżywą w izolacji.
Jeśli przyjmiemy, że państwa i narody komunikują się pomiędzy sobą, to powinniśmy te kontakty rozumieć i ująć w kategoriach pojęciowych, których dostarcza nauka o komunikowaniu (komunikologia).
Specyficzną formą komunikacji jest komunikacja polityczna, zachodząca zarówno wewnątrz politycznych wspólnot, jak i pomiędzy nimi.
W kulturze współczesnej każdy kontakt pociąga za sobą wytwarzanie przekazów. Cechą charakterystyczną każdego z nich jest nie tylko wytwórca, lecz także to, że kieruje się go do określonego (znów na ogół kolektywnego) odbiorcy.
Pośredniość poznania w obserwowaniu i kształtowaniu wiedzy polega właśnie na tym, że to co się w tej sferze dzieje poznajemy za pośrednictwem najróżnorodniejszych przekazów i komunikatów. Musimy wiedzieć jak najwięcej o okolicznościach ich powstania, a przez to o ich charakterze i funkcjach.
Każdy z przekazów podlega krytyce:
- ze względu na jego cechy zewnętrzne; należą tu miejsce i czas powstania oraz autorstwo;
- ze względu na autentyczność;
- ze względu na jego treść.
Pierwszy z wymienionych aspektów kryje w sobie rozmaite kryteria.
Można rozpatrywać je z przez określenie:
- Miejsca i czasu wytworzenia; tu uwzględnia się miejsce geograficzne i instytucję, oczywiście także czas powstania; dane podane na materiale lub dokumencie odnoszące się do czasu i miejsca powinny być zweryfikowane.
- Formy materiału , w której zostały udostępnione (przekazane) odbiorcy; może to być dokument dyplomatyczny, wypowiedź dla prestiżowego dziennika, zbiór dokumentów w postaci książki (tu charakterystyczne są tzw. „białe księgi”). Niekiedy publikuje się wybrane dane ekonomiczne, wyselekcjonowane pod kątem np. zachęcenia potencjalnych inwestorów do lokowania kapitału i inwestowania.
Państwa, na ogół za pośrednictwem wyspecjalizowanych agend, także swoich przedstawicielstw dyplomatycznych, rozpowszechniają materiały przeznaczone dla szerszego odbiorcy, czyli opinii publicznej, różnego rodzaju czasopisma, edycje książkowe, materiały informacyjne, także w postaci filmu albo materiałów na nośnikach danych elektronicznych.
Autorstwo w dokumentach urzędowych o znaczeniu międzynarodowym zazwyczaj jest przypisywane instytucji albo urzędowi (także prezydenta, premiera lub ministra). Za formalnym autorstwem stoi jednak upoważniony funkcjonariusz albo doradca; często zespół ludzi wyposażonych w odpowiednie upoważnienia. Niekiedy ma to znaczenie dla badanej kwestii. Jeśli np. chcemy ustalić, kto faktycznie był autorem przemówienia lub memoriału, to istnieje możliwość, że znajdziemy autora na podstawie jawnych danych. Niekiedy ustala się ten fakt na podstawie zastosowanych w tekście środków językowych, charakterystycznych zwrotów etc.; czasami na podstawie informacji od osób trzecich.
Krytyka autentyczności polega na ustaleniu, czy dany dokument lub materiał jest tym, za co się podaje. W zasadzie instytucje państwowe nie wytwarzają fałszywych dokumentów. Jednak mogą to czynić tajne służby, m.in. w zakresie stosunków międzynarodowych. W zasadzie najlepszą metodą potwierdzenia lub zakwestionowania autentyczności danego materiału jest ustalenie jego powstania. Ostatnio pojawiło się wiele przykładów wskazujących na to, że także dokumenty życia gospodarczego mogą zawierać fałszywe dane. Zarazem podejrzane są okoliczności powstania tego rodzaju zestawień. Inną metodą jest zbadanie materiału pod względem prawdziwości zawartych w nim danych.
Krytyka wewnętrzna źródła polega na weryfikacji zawartych w nim informacji. Na ogół uznaje się je za wiarygodne, jeśli są one potwierdzone w innych materiałach, powstałych niezależnie od materiału poddawanego weryfikacji. Oczywiście, krytyka zewnętrzna może całkowicie rozwiać wątpliwości dotyczące i dokumentu i zawartych w nich danych. Więcej na ten temat będę mówił w wykładzie poświęconym dokumentom urzędowym i ich wiarygodności.
Badanie stosunków międzynarodowych opiera się jednak nie tylko na dokumentach urzędowych, lecz także na materiałach będących w masowym obiegu. Najbardziej tradycyjnym materiałem są wiadomości agencji informacyjnych i prasa. Pisane językiem charakterystycznym dla serwisu politycznego, ale to nie znaczy, że informacje tam zawarte są bezstronne, jednoznaczne i ścisłe. Jeszcze większe znaczenie przekaz medialny ma w kształtowaniu wiedzy uprzedniej o stosunkach politycznych, zatem we wiedzy, z którą przystępuje się do badania dowolnego problemu. Wiedza ta jest konieczna dla ściślejszego i sprawniejszego rozeznania się w problematyce badawczej, jednak po osiągnięciu podstawowego stopnia kompetencji staje się balastem, który ciąży i ogranicza otwartość na alternatywne warianty.
1