XX- MIĘDZY WOJENNE

Ramy czasowe

Początek: 1918 r.

Koniec: 1939 r.

Sytuacja w kulturze po I Wojnie Światowej

W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.

I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.

Kierunki w literaturze

Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje psychologiczne. Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z własnym indywidualnym odczuciem.

Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub widzenie indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno być postrzeganie świata przez artystę.

Kierunki artystyczne

Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.

Ekspresjonizm

Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.

• siła i gwałtowność wyrazu

• deformacja obrazu rzeczywistości

• sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy

• nie powinna naśladowywać świata

• dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej

• spontaniczność artysty

• sztuka jest wyrazem duszy

• dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym

• elementy brzydoty

• język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości

Futuryzm (skrajna awangarda)

Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. "Futuryzm"

• pochwała energii

• odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość

• pogarda dla dotychczasowych wartości

• fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem

• żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką

• oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę

• odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi

• zabawa słowem

• prowokacja

• dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm

Polski futuryzm miał dwa ośrodki

Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)

Kraków

Dadaizm (skrajny futuryzm)

Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem)

• negowanie wszystkiego

• wykpienie tego co było dotychczas wartością

• odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności absolutnej

"Bełkot dadaistyczny" - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki

Surrealizm (rozwinięcie dadaizmu)

"Manifest surrealistyczny" - Andre Breton

• wyzwolenie sztuki z rozumu

• utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości

• dzieła sztuki to zapis wyobraźni

• utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy

Neoklasycyzm

• łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów

Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny

Bolesław Leśmian

• debiut "Sad rozstajny" w 1912r.

• rozpuszczenie wyobraźni

• fantastyka

• granica dwóch światów

• wymyślony świat jest ciekawszy niż normalny

• opisuje to co krótkie, chwilowe, niedostępne człowiekowi w świecie zmieniającej się rzeczywistości

• posługuje się symbolem

• w wierszach używa dużo neologizmów, wprowadza oksymorony

• intuicjonizm w poznawaniu świata - wpływ Bergsona

• odwołuje się często do literatury ludowej

"Dusiołek"

Wiersz w kompozycji i stylu przypomina balladę. Narrator wykreowany został na ludowego gawędziarza, opowiadającego gromadzie słuchaczy historię Bajdały. Używa języka stylizowanego na gwarę. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, że na świecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek jest nieustannie narażony i z którym musi samotnie walczyć.

"Dziewczyna"

Dzieje dwunastu braci, którzy usłyszeli głos dziewczyny za murem. Wierząc w jej istnieje, o czym świadczył rozlegający się płacz, pokochali ją i starali się ją uwolnić waląc młotami w mur. Wszyscy zmarli. Po nich pracę przejęły ich cienie a następnie same młoty. Po rozwaleniu muru okazało się, że nikogo tam nie było.

Wiersz ma formę ballady. Nawiązuje do ludowych podań, baśni. Przeznaczeniem człowieka jest śmierć ponieważ jest on słamy i kruchy.

"W malinowym chruśniaku"

Wiersz rozpoczynający cykl erotyków pod takim samym tytułem. Podmiot liryczny opisuje spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które stało się formą miłosnego zbliżenia, a maliny podawane chłopcu - pieszczotą. Z sytuacją erotyczną współgra stan przyrody, opis elementów otaczającej kochanków natury.

Władysław Broniewski

• tworzył poezję proletariacką

• poezja ma powiedzieć to, czego nie mogą powiedzieć inni

• popierać proletariat

• ma być ostra, zagrzewać

• poezja jako forma walki o nowy ład społeczny

• ma wyrażać problemy robotników

• poeta romantyczny

• poezja ma agitować, podrywać do czynów

• obecność historii

• wiara w przeszłość, w jej rolę w życiu człowieka i w życiu całego narodu

• jej obecność jest czymś niezbędnym

• podejmuje tematy społeczno-polityczne i rewolucyjne

• nawiązuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi

• poezja czynna, nawołująca do walki

• tworzy między innymi liryki patriotyczne wzywające do walki z wrogami ojczyzny

"Do przyjaciół poetów"

• nazwał się Prometeuszem

• nie dba o konsekwencje

• jest dobroczyńcą

• (prometeizm - postawa polegająca na bezinteresownym poświęceniu się dla sprawy, idei, która dotyczy dużej grupy ludności)

"Poezja"

• wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i określa jej zadania

• poezja ma towarzyszyć człowiekowi w każdym momencie życia

• ma zagrzewać do walki, dawać nadzieję

• ma być żywiołowa, odpowiednia do chwili

• po walce ma przypominać sławę tych, którzy zginęli

• ma dawać ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczyć emocje negatywne

Międzywojennego

"Przedwiośnie" S. Żeromskiego

Przedwiośnie polskiej państwowości

Wiosna to odzyskanie wolności, rozkwit na nowo państwa polskiego po 123 latach niewoli. Utwór stanowi sumę obserwacji politycznych i społecznych, państwowości, która narodziła się na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domów z rzeczywistością.

Śledząc losy Cezarego Baryki można zauważyć jak różne środowiska poznał.

Ziemiaństwo

• życie urozmaicone przejażdżkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu, którego nie ma na co spożytkować.

• nie zainteresowanie tym co dzieje się w kraju

• monotonne życie ziemiaństwa rządzi się prawami: dobre pochodzenie, etykieta, dobre wychowanie, majątek

Wieś

• trudne, prymitywne warunki

• nędza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane są warunki życia

• Przyczyny:

• od dawna istniejące stosunki społeczne, których nikt nie zmieniał i nikt nie zamierza zmienić

• bierność wyzyskiwanych

• wyzysk chłopów nie opiera się na gwałcie, bowiem chłopi poddają się, życie wsi toczy się od dawna ustalonym rytmem.

Mieszczanie

• nędza klasy robotniczej

• polska krajem policyjnym, więzienia przepełnione, złe warunki, niemożliwe wręcz traktowanie więźniów, terror

Niepodległość zaskoczyła Polskę, rząd nie bierze losu kraju w swoje ręce. Nie wiele się zmienia (radykalizujące się klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani są w więzieniach, a rząd nic nie robi aby zapewnić godność Polakom w wolnej suwerennej Polsce).

Rewolucja

Jest gwałtownym przewrotem społeczno-politycznym, mającym na celu obalenie panującego ustroju i wprowadzenia nowego ładu sprawiedliwości społecznej. Założenia rewolucji są więc słuszne, nawiązują do haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolność, równość, braterstwo. Jednak wszelkie nagłe zmiany wiążą się też z przemocą i krwawymi walkami..

Rewolucja w Rosji w 1917 r. obaliła despotyzm carski. Żeromski umiejscawiając akcję w Baku, daje dokładny obraz wydarzeń rewolucyjnych, sugeruje także ich ocenę. Ocena rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w dużej mierze ze zmienności poglądów głównego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, że zmianie ulegają jego poglądy i sposób patrzenia na świat. Początkowo bohater jako młody człowiek angażował się - spontanicznie i bezkrytycznie - w działania rewolucyjne. Rewolucja oznaczała wtedy dla niego wolność, swobodę, ucieczkę od codziennych obowiązków, bezkarność. Cezary brał udział w masowych spotkaniach, podczas których wygłaszano przemówienia, a także organizowano samosądy: wiece przeradzały się często w okrutne, samowolne egzekucje więzionych przeciwników (generałów). Działania rewolucyjne były bezprawiem i okrucieństwem. Rewolucja w Baku wprowadziła nieład i wyzwoliła spory narodowościowe pomiędzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo Cezary zaczął zauważać ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uważał, że jest ona koniecznością i że pokrzywdzeni ludzie mają moralne prawo do buntu przeciw krzywdzicielom. Później i ten sąd uległ zmianie. Wyzwolone przez rewolucję spory narodowościowe doprowadziły do makabrycznych wydarzeń: masowych mordów, terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi obojętnymi nawet na śmierć.

Obalenie starego porządku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te spostrzeżenia potwierdziła później podróż do Polski. Miał wówczas okazję zaobserwowania Rosji objętej rewolucją. Rosja została ukazana jako państwo pogrążone w chaosie, źle funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji stanowi ostrzeżenie przed tym, do czego może doprowadzić społeczna krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki życia najniższych warstw i nierówności społeczne.

Programy polityczne:

• komunistów

• rządowy (Gajowca)

• bohatera

"Granica" Z.Nałkowsiej

Nowatorstwo formy

Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się wydarzenia. Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od finału, rozwiązania akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie oczekuje on rozwiązania tylko zastanawia się co się stało. Czytelnika mają zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania. Życiorys bohatera daje nam różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę bohatera czytelnikowi. Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być jednoznaczna. Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich może dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem książki jest zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka kładzie nacisk na to, że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się podkreślić swoją obiektywność. Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.

Prezentacja warstw społeczeństwa

Ziemiaństwo (Ziembiewicz)

• zubożałe, rodzice Ziembiewicza reprezentują tę warstwę ze wszystkimi jej wadami

• powierzchowność wykształcenia przy jednoczesnym dużym mniemaniu o sobie

• konserwatyści, kultywując staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie klasy do której należą ludzie puści, jałowi, niewykształceni, hołdujący reliktom przeszłości, tkwią w niej

• kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, które mogą potwierdzić ich przynależność do prymitywnej już szlachty

• pozory dawnej elegancji i kultury pod którymi nie kryje się żadna treść

• nie umieją się dostosować do obecnych warunków (dlatego zubożeli)

• podsycanie pozorów etykiety dworskiej

• nie potrafią gospodarować, zarządzanie majątkiem jest bezwładne

• herb - jedyny znaczący symbol szlachectwa

• stwarzają sobie świat zbytku, choć w rzeczywistości tak nie jest

• trwają we własnym świecie nie zauważając co się wokół nich dzieje

• nie mają zbyt dużego wpływu politycznego

Bogacze (państwo Tczewscy)

• dzięki swojemu majątkowi mogą bardziej manipulować losami państwa, wpływać na sytuację polityczną kraju

• wpływowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi

• poważni i godni

• sfera ludzi mających możliwości finansowe, opływający w zbytkach - forma wyższej kultury

• chcąc zrobić karierę trzeba było im podlegać

Mieszczaństwo

Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian

• stwarzanie pozorów zamożności

• brak świadomości tego, co piękne

• kołtuneria, dulszczyzna

• odnoszą się do ludzi z niższych klas z pogardą

• brak wpływów i perspektyw

• brak prywatności

• hierarchia co to ludzi i zwierząt

• użalanie się nad sobą i nie robienie niczego aby zmienić swoją sytuację

• bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz

• *biedota - Joasia Gołąbska

Biedota (robotnicy, służba, chłopi folwarczni)

• życie w skrajnej nędzy

• godzą się na takie warunki bo na inne ich nie stać

• brak im podstawowych środków do życia

• żyją w strasznych warunkach (piwnicach)

• nie mają żadnych praw, nie mogą się o nie nawet dopominać

• nie posiadają opieki lekarskiej

• poniżani, szykanowani, wykorzystywani

Robotnicy (Franek Borbocki)

• gwałtownie domagają się o prawa

• coraz bardziej świadomi swoich praw

• prowadzą manifestacje, strajki

• żądają lepszych warunków życia

Wieloznaczność utworu

Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających od świata nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości życiowe, prawa, możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.

Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii można zbliżyć się do obiektywnej prawdy.

Granica oddziela prawdę od fałszu.

Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam sobie narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija. Ruchoma granica poznania.

Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć się własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na rezygnacji z własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej oznacza fałsz, obłudę w stosunku do samego siebie.

---