Oświecenie, lektury obowiązkowe 3
FRANCISZEK DIONIZY KNIAŹNIN
(1750-1807) - poeta, dramaturg i tłumacz wywodzący się z zubożałej rodziny szlacheckiej poświęcił pracy pisarskiej całe swe życie. Po ukończeniu witebskiego kolegium jezuickiego wstąpił do Towarzystwa Jezusowego. Po odbyciu nowicjatu w Połocku i Nieświeżu rozpoczął studia w szkołach słuckich i nieświeskich, a następnie podjął pracę nauczycielską w warszawskim kolegium (1770). Po kasacie zakonu jezuitów szczęśliwie znalazł się w rodzinie Czartoryskich. Książę Adam Kazimierz zwrócił uwagę na zdolnego poetę, któryw 1772 roku zadebiutował udanymi przekładami z Claudiana, nawiązał współpracę z „Zabawami przyjemnymi i pożytecznymi”, a przede wszystkim jako tłumacz miał znaczący udział w monumentalnej edycji Pieśni wszystkich Horacjusza przekładania różnych (1773-1775). Został sekretarzem księcia, a po krótkim okresie pracy w Bibliotece Załuskich (1781-1783) przeniósł się do Puław, gdzie spędził kolejne dziesięć lat pełniąc funkcję sekretarza, nadwornego poety oraz wychowawcy i nauczyciela książęcych dzieci. Miał znaczący wpływ na kształtowanie osobowości i pisarskiego talentu Adama Jerzego Czartoryskiego, a także księżniczki Marii, późniejszej autorki Malwiny. W 1793 roku Kniaźnin wyjechał na krótko z całym dworem do Sieniawy w zaborze austriackim. Gdy powrócił z księżną Izabelą do zdewastowanych Puław, wyraźnie objawiała się…jego choroba, a w 1796 szaleństwo uniemożliwiało mu dalszą pracę pisarską. W obliczu nasilających się oznak obłędu Czartoryscy powierzyli go w 1800 roku opiece Franciszka Zabłockiego, który był proboszczem w pobliskiej Końskowoli. Kniaźnin przebywał tam do śmierci.
Pierwszą samodzielną publikacją Kniaźnina był niewielki tomik Bajek (1776) realizujący konwencje właściwe dla narracyjnej odmiany gatunku, inspirowanej wzorami La Fontaine'a. W pełni oryginalne oblicze młodego twórcy ujawniła edycja Erotyków (1779) uznanych za najwybitniejsze osiągnięcie anakreontycznego nurtu poezji rokoka drugiej połowy XVIII wieku. Zbiór przyniósł Kniaźninowi znaczny rozgłos i sławę w stolicy, bowiem znakomicie współgrał z czytelniczymi oczekiwaniami schyłku lat siedemdziesiątych, gdy w literaturze osłabły nieco tendencje dydaktyczne, a coraz silniej dochodziły do głosu pierwiastki rokoka i libertynizmu. T o właśnie w tej edycji znalazła się pierwsza redakcja słynnej Ody do wąsów. Współcześni badacze (m.in. Teresa Kostkiewiczowa, Wacław Borowy, Mieczysław Klimowicz) zwracają uwagę na niezaprzeczalny urok i wdzięk wierszy z „cypryjskiego powiatu - anakreontyków nacechowanych optymizmem, radością życia i humorem, zaskakujących pomysłowością w operowaniu motywami miłosnymi i realiami mitologicznymi. Kniaźnin w podejmowanych eksperymentach poetyckich ujawnił mistrzostwo warsztatowe oraz sprawność w operowaniu konwencjami barokowego erotyku. W zbiorze z 1779 roku znalazła się również niewielka grupa wierszy refleksyjnych, bliskich poezji sentymentalnej, w których Kniaźnin zaprezentował i poddał analizie przeżycia, doznania oraz emocje indywidualne. Owe teksty (Melancholia, Dolegliwość, Moje życie, Wiek młody, Samotność, Filozof z biedy) ujmują spokojną tonacją i elegijnym smutkiem, szczerością osobistego wyznania, wyłamując się z obiegowego schematu poezji erotycznej. Liryka sentymentalna dominowała w tomiku Wiersze (1783) zawierającym Krotofile i miłostki oraz Żale Orfeusza nad Eurydyką, a w pełni dojrzałe oblicze sentymentalnego twórcy ujawniła zbiorowa, trzytomowa edycji Poezji (1787-1788), nad którą patronat objęli Czartoryscy. Zamieszczone tu utwory w różnych osłonach utrwalały realia puławskiej Arkadii.
Kniaźnin sięgał po gatunki literackie ugruntowane już przez tradycję (erotyk, oda, sielanka, anakreontyk) lub proponował oryginalne rozwiązania twórcze, m.in. liryzację ody. Na potrzeby dworskiego teatru w Puławach pisał teksty dramatyczne i sztuki dopełniane elementami pieśniowo-muzycznymi (Marynki i Zosiny). Był również autorem operowych librett - sławę patriotycznego poety przyniosła mu Matka Spartanka. Na uwagę zasługują Cyganie, dzieło utrzymane w konwencji opery poważnej, a także wyzyskująca motywy ludowe sztuka Trzy gody. Kniaźnin żywo, z niepokojem reagował na zmiany zachodzące w kraju na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, łącząc w utworach wątki patriotyczne z religijnymi. Miał przeczucie zbliżającej się katastrofy narodowej, czego wyrazem są apokaliptyczne motywy i obrazy oraz inne symbole biblijne. Nawoływał obradujące stany do pojednania i mądrego podejmowania decyzji (Do zgody. Na Sejm 1788). Entuzjastycznie witał Konstytucję 3 Maja, natomiast osobistym ciosem była dla niego targowica oraz klęska w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. W późnej liryce głosił bliskie mesjanizmowi przekonanie, iż boska Opatrzność ma w szczególnej pieczy polski naród i chociaż boleśnie go doświadcza, pomoże odzyskać utraconą wolność. Motywy o wydźwięku tragicznym były wyrazem przeczuć nieuchronnego upadku państwa. Tego typu wątki Kniaźnin wprowadził do utworów napisanych w okresie insurekcji kościuszkowskiej (Do Tadeusza Kościuszki, Na rewolucję 1794). W końcowej fazie pracy pisarskiej częściej podejmował w liryce religijnej dramatyczne próby nawiązania osobistego kontaktu z Bogiem. Ponownie zagłębił się w pracę przekładową, tłumacząc teksty Horacego, Anakreonta i Pieśni Osjana Macphersona.
Jego dorobek zaskakuje różnorodnością podejmowanych tematów i analizowanych odczuć, wielostronnościąrozwiązań warsztatowych, propozycji w zakresie modelowania języka poetyckiego i typu obrazowania, a także bogactwem ująć stylistycznych. Pozostawał pod silnym wpływem antyku (Anakreon, Katullus, Horacy), muzy czarnoleskiej (m.in. przełożył na łacinę Treny i Muzę Jana Kochanowskiego) oraz kunsztownej poezji barokowej. Jego poezja ewoluowała od tendencji barokowo-rokokowych, przez sentymentalne aż do ujęć bliskich zjawiskom preromantycznym, „nie opuszczając nigdy podstawowego traktu, jakim był klasycyzm antyczny i renesansowy” (A. K. Guzek). Był przy tym poetą obdarzonym dojrzałą świadomością twórczą. Dorobek Kniaźnina, jak podkreśla Teresa Kostkiewiczowa, nosi ślady nieustannego, w pełni świadomego poszukiwania „wzorca poetyckiego, który pozwoliłby pogodzić różnokierunkowe tendencje literackie epoki i indywidualne dążenia niepowtarzalnej osobowości autora”. Legenda literacka, której stał się bohaterem, utrwaliła dramatyczne rysy jego wizerunku.
Przedstawiony w pięknym wierszu Lechonia jako poeta, który po upadku państwa popadł w obłęd (Kniaźnin i żołnierz), stał się swego rodzaju symbolem tragedii narodu. Jego bogata i różnorodna twórczość poetycka należy również do nurtu uczuciowego w liryce osiemnastowiecznej, ale przynosi ona tony nowe, przedtem nie spotykane. Oprócz wierszy zbudowanych z rekwizytów skonwencjonalizowanych spod pióra poety wyszło także sporo utworów bliskich raczej poezji rokokowej, anakreontyków i drobnych żartobliwych wierszyków, które można by traktować jako swoisty rodzaj literackiej zabawy. Ale chyba najciekawszą i najbardziej przejmującą częścią jego dorobku poetyckiego są wiersze z ostatniego okresu twórczości, w którym dosłuchać się można osobistego dramatu. Są wśród nich psalmy pokutne i modlitwy do Boga wyrażające skargę człowieka udręczonego chorobą, osamotnionego, poszukującego od Boga pomocy. Liryki miłosne Kniaźnina wyróżniają się swoistą delikatnością i zdają się przemawiać prawdą prawdziwego przeżycia. Poeta próbuje jak gdyby dotrzeć do głębszych warstw życia uczuciowego. Takim na przykład wyrazem niepokoju, lęku a zarazem pragnienia miłości jest wiersz Lękliwa miłość, liryk, który oddaje nastrój wewnętrznej rozterki, oczekiwania, niepewności. W Krosienkach odsłania się psychika młodego dziewczęcia, które pragnie ukryć swoje uczucia przed ukochanym. Dwie lipy, Dwie gałązki - to jakby dwa warianty tego samego tematu. W łatwej do odgadnięcia symbolice zawiera się dramatyczna historia miłości dwojga ludzi, którym los nie dał się połączyć. Dodajmy, że w erotykach Kniaźnina nie spotyka się silnych napięć dramatycznych, przewagę zyskują uczucia łagodne, smutek, tęsknota, żal.
Ody patriotyczne kształtował Kniaźnin raczej według wzorca klasycznego. Nie brak w nich pytań retorycznych, apostrof i rekwizytów antycznych i mitologicznych, ale jednocześnie przepaja je rodzaj uczuciowości obcej racjonalizmowi od klasycznych. Pierwiastek sarmatyzmu dostrzec można w popularnym wierszu Do wąsów, przejaw mesjanizmu widoczny jest w utworze Na rewolucję 1794, w którym wyraża poeta przekonanie o opiece Boga nad Polską i wiarę w naród wybrany, a elegia Na śmierć Dekierta prezydenta Warszawy uwydatnia w dramatyczny sposób konieczność poprawy położenia ludu w imię ogólnonarodowego interesu.
Bibliografia:
E. Aleksandrowska: Kniaźnin Franciszek Dionizy [w:] Polski słownik biograficzny. T.13.
W. Borowy, Wstęp [do:] Franciszek Dionizy Kniaźnin, Wybór poezji, BN I 129, Wrocław 1948.
A. K. Guzek, Wstęp [do:] Franciszek Dionizy Kniaźnin, Wiersze wybrane, Warszawa 1981.
T. Kostkiewiczowa, Poszukiwania Kniaźnina [w:] tejże, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, Warszawa 1979.
T. Kostkiewiczowa, Kniaźnin jako poeta liryczny, Wrocław 1971.
M. Klimowicz, Oświecenie, Warszawa 1997.
Z. Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1983.
B. Mazurkowa, Literatura polskiego oświecenia, Warszawa 2002.