Franciszek Dionizy Kniaźnin urodził się 4.10.1750 r. w Witebsku, pochodził z białoruskiej rodziny szlacheckiej. Kształcił się tam w witebskim kolegium jezuickim, w 1764 roku wstąpił do zakonu jezuitów i studiował w seminariach zakonnych w Płocku, Nieświeżu i Słucku. Od 1770 roku pracował jako nauczyciel w kolegium warszawskim, po rozwiązaniu zakonu przeszedł do stanu świeckiego. Już wtedy był uznawany za zdolnego poetę. Zaczął publikować w „Zabawach przyjemnych i pożytecznych”, a wkrótce zwrócił uwagę Adama Kazimierza Czartoryskiego, który stał się jego mecenasem. Od 1781 do 1783 roku pracował w bibliotece Załuskich, następnie przebywał na dworze Czartoryskich w Puławach, gdzie zetknął się m.in. z Naruszewiczem i Karpińskim.
K. nie był szczególnie związany z klasycyzmem stanisławowskim, zaangażowanym w reformy kraju. Jedynym echem tejże tematyki w utworach K. były Bajki. Główną dziedziną, która go zajmowała w latach '70 były wiersze liryczne, które zamieścił w zbiorze pt. Erotyki. Nawiązywał w nich do tradycji anakreontyku, którego był najwybitniejszym popularyzatorem, oraz barokowej liryki miłosnej. Poezje K. wydawały się nieco anachroniczne, ponieważ ich źródłem były barokowe wzory sarmackie, a nie popularna ówcześnie odmiana rokokowej kultury dworskiej, przesiąknięta libertynizmem i epikureizmem.
Puławy były dla niego idealnym środowiskiem, ponieważ reprezentowały nurt opozycyjny do klasycyzmu stanisławowskiego. Podczas gdy Warszawa nosiła się po francusku, w Puławach przywdziewano kontusze. Odzwierciedlało to emocjonalny stosunek do historii, żal za utraconą przeszłością. Te nastroje K. oddał w kolejnym po Krasickim tłumaczeniu Pieśni Osjana. W ośrodku Czartoryskich pozostał do 1800 r.
W międzyczasie opublikował zbiór pt. Poezje. Edycja zupełna, który objął trochę dawnej twórczości ale przede wszystkim nowe poematy, sielanki, sztuki dramatyczne. Nastąpił tutaj odwrót od koncepcji rokowych oraz umiłowanie „tkliwej prostoty” i klarowności. Miłosne liryki wyrażają beznadziejność i nieosiągalność obiektu pożądania, a sielanki programowe założenia sentymentalizmu.
[przykład z antologii]
Krosienka - przykład motywu miłości sentymentalnej. Poza charakterystycznymi imionami (Laura i Filon), dostrzec można dobrowolny związek dwójki wrażliwych ludzi. Miłość nie spotyka na żadne przeszkody. Tematem wiersza jest czas oczekiwania Laury na swojego ukochanego. Kobieta zwraca się do matki, jest zniecierpliwiona, szczerze wyraża swoje uczucia. Dużą rolę odgrywa przyroda, która nastraja pozytywnie, stanowi otoczkę dla szczęśliwego przybycia Filona. Na końcu utworu Laura okazuje zawstydzenie, co potęguje niewinny, szczery charakter uczucia.
[przykład]
Dwie lipy - Utwór przedstawia miłość sentymentalną w ścisłym powiązaniu z naturą. Tonacja wiersza jest pogodna, mimo że opisywana sytuacja liryczna jest pełna dramaturgii. Oto kochankowie są na wieki rozdzieleni, podobnie jak dwie lipy rosnące po przeciwległych brzegach wzburzonej rzeki. Pozostaje im jedynie skłonność ku sobie, pamięć, bolesne westchnienie. Wyraźne jest w wierszu obrazowanie arkadyjskie. Uczucie łączące zakochanych jest tutaj niewinne, szczere, wierne. Imiona zakochanych są tutaj znaczące, wywodzą się bowiem z tradycji romansowej.
W miarę narastania dramatycznej sytuacji w kraju zaczyna nasilać się tonacja patriotyczna w twórczości poety. Jest to liryka wyrażająca zbiorowe uczucia całego narodu, wzywająca do walki i ukazująca obecne poniżenie i upadek cnót obywatelskich. Autor nie stroni także od katastrofizmu, który prowadzi go w stronę tematyki religijnej. Wraca do orfickiej koncepcji poezji posiadającej siłę przekształcania świata, odwołuje się do groźnego i mściwego Boga ze ST, ale także jako do obrońcy.
[przykład z antologii]
Do Boga - K. zawarł nadzieję, ufność w sprawiedliwość wyroków boskich, Bóg jest tutaj określany jako przyjaciel, ojciec. P.l. chce się do Niego zbliżyć, ponieważ jest sam, a Bóg jego jedyną nadzieją. Prosi o łaskę i przyjęcie do siebie jego duszy.
Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja w poezji K. brzmi w sposób bliski romantyzmowi nadzieja w odnowę narodu, nastrój wielkiej przemiany, oświeceniowe hasła braterstwa i mądrości, przypominające frazeologię masońską. Nie dopuszczał jeszcze do siebie myśli o możliwości klęski.
Dla teatru puławskiego K. pisał opery seria, sielanki dramatyczne o podkładzie muzycznym oraz opery komiczne uświetniające różne wydarzenia dworskie. W przeciwieństwie do utworów warszawskich były one w całości wierszowane, z przewagą elementu lirycznego.
Po piętnastodniowej okupacji Puław i późniejszym zniszczeniu dworu Kniaźnin stopniowo zaczął popadać w obłęd. Przez kilka lat leczono go, lecz z niewielkim skutkiem. W roku 1800 osiadł w Końskowoli, gdzie opieką otoczył go wieloletni przyjaciel, Franciszek Zabłocki, przy którym Kniaźnin odzyskiwał chwile przytomności i spokoju.
Zmarł tamże 25.08.1807 roku, przeżywszy ok. 11 lat w zupełnym obłąkaniu. Na cmentarzu przykościelnym w Końskowoli zachował się poświęcony mu pomnik nagrobny.
2