Kategoria „swój - obcy” i rekonstrukcja obrazu „obcego” w kulturze ludowej
[w: Z. Benedyktowicz Portrety obcego]
„Obraz” jako kategoria numinotyczna (numinosum [łac.], u R.K.L. Otto — tajemnicza, sakralna moc, napawająca człowieka przerażeniem i lękiem, a jednocześnie pociągająca go i zniewalająca.)
Wyobrażenia o obcych przypominają przysłowia, charakteryzują się:
małą zmiennością,
uniwersalizmem,
powszechnością międzynarodową (podobne wierzenie nawet w najdalszych zakątkach i epokach),
Kultura ludowa - ważny jest sposób istnienia a nie społeczne przypisanie czy historyczna lokalizacja. To każda kultura, która żyje autentycznym życiem bez świadomości bycia kulturą. Stanowi często nieoficjalny, spontaniczny nurt życia.
Przeciwstawienie „swój - obcy” jako przeciwstawienie „ludzie - nieludzie”:
nazwy plemienne, w rodzimym języku = „ludzie”, „prawdziwi ludzie”,
odpowiedniki historyczne:
obywatele Imperium Rzymskiego i znajdujący się poza granicami barbarzyńcy,
w cesarstwie chińskim - ci z zagranicy to: „zamorskie diabły”, „zamorscy goście”.
Przeciwstawienie „ludzie - zwierzęta”:
starożytne Chiny - w celu oddania na piśmie nazw niechińskich plemion zamieszczających terytorium chińskie używali prostych znaków o znaczeniu: pies, szakal, robak, zwinięta w kłębek gadzina,
traktowanie mieszkańców nowo odkrytych ziem jako „ciekawych zwierząt” (zwierzęce zachowanie barbarzyńców - chodzą nago, zgarbieni…),
przypisywanie zwierzęcych rodziców: zrodzeni z psa i niewiasty,
obcy = mieszkańcy zwierzęco-ludzcy,
w Polsce: przysłowie o rodzącym się ślepym jak pies Mazurze, inna teoria o narodzinach mazura: z 5 ojców: (szpetny) jak sowa, (szczebiotliwy) jak sroka, leniwy jak wół, obżarty jak wilk, zły jak diabeł. Matkami tego mazura były świnia i gęś (syczą jak gęsi, uparci jak świnie ;)
Posiadający mowę - niemówiący:
opozycja Słowian (władający słowem) do Niemców (tj. niemych),
nie rozumieli mowy obcych więc nazywali ich „niemymi czartami”.
„Czarność obcych” (związek obcych ze światem milczenia, ciemności, śmierci):
obcy charakterystyka: nieludzki, zwierzęcy, dziki, niemota, głuchy, istota bez duszy, ułomna fizycznie, zdeformowana, wynaturzona zmysłowo, obfite owłosienie, sierść, nagość. Obcy skojarzony ze śmiercią, jałowością życia, milczenia, ciemnością.
CZARNY = ZWIERZĘCY - motyw ślepoty i czarności obcych nawiązuje do cech zwierzęcych i ich zwierzęcej istoty,
CZARNY = DIABEŁ - motyw diabelskości obcych - „nieludzie” = obce diabły, w opozycji „ludzie - zwierzęta” = diabeł w zwierzęcej postaci (przykład Mazura),
obcość związana z zewnętrznym wyglądem - czarność, defekty fizyczne, anomalie, przykry zapach, przekonanie, że obcy są ludożercami, np.
przekonanie o czarnym podniebieniu obcych (żywione wobec Rusinów),
przekonanie o czarnych gardłach francuskich protestantów,
wg ludów afrykańskich - europejczycy mają ciała pokryte ranami i nogi zakończone oślimi kopytami, dlatego noszą ubrania.
CZARNY = MARTWY - związek z mocami kosmicznymi - urodzenie się pod konkretną gwiazdą, obcy - urodzony pod czarną gwiazdą - umiejscowiony od samego urodzenia w porządku śmierci, czarna gwiazda - gwiazda zmarłego,
CZARNY - DEMONICZNY - związany z magią, rytuałami, czarowniczymi praktykami - stąd jedzenie padliny, surowego mięsa.
- czarność w przysłowiach:
czarny jak Szwed,
czarny jak Cygan,
czarny jak Żmudzin,
ukryta czarność górali, Mazurów, szlachty zaściankowej - akcentuje brud, zaniedbanie, nieczystość, niechlujność obcych.
- etymologia: Mazur od „maz-ać” - smolić, brudzić. Mazaniec - człowiek zarażony niesoczystością.
- mowa obcych:
1. niemowy, głusi, niemoty.
2. głośni, krzyczący, bełkot, gęgają, piszczą, kwiczą - cechy kojarzone z ułomnościami fizycznymi: bełkot - za długi język, gwizd - szczerbate zęby. Niezrozumiała mowa związana z „czarnością podniebienia”.
1.5. „Obcy” jako diabły (przedstawiciele świata podziemnego i krainy śmierci):
- obcość kojarzona ze strojem:
w folklorze polskim - diabeł przedstawiany w stroju niemieckim: w kusym surducie, z harcapem, w kapeluszu, z orlikowatym nosem, kozimi/kurzymi nogami, zawsze w czerwonych portkach . A! I nie ma dziurek w nosie!
u chłopów Ukraińskich i Prusaków - w stroju polskiego szlachcica,
u Holendrów - w stroju hiszpańskim,
diabeł pod postacią Murzyna (w Polsce już w XV w.),
- diabeł - cudzoziemca,
- jego zachowanie jest dziwaczne i budzi wątpliwości,
- jawi się jako „naiwny”,
- potrafi spełniać wszelkie życzenia,
- przenika cudze myśli,
- przewiduje przyszłość i rozwój wypadków,
- poliglota,
- uczony, specjalista (od czarnej magii, ale ciii…).
- religia - wiara w pochodzenie obcego zza światów, testowanie go (np. Inkowie - okrutnie).
1.6. „Obcy” jako bogowie - zwiastunowie bogów.
relacja „swoi - obcy”, uzyskuje rozwinięcie „ludzie - prorocy, zwiastunowie bogów - bogowie”,
emocje: przeplatanie się lęku, grozy z fascynacją i dążeniem do zbliżenia, przyciągania z odpychaniem,
stosunek do obcych przypomina stosunek do sacrum i wykazuje podobieństwo do elementów doświadczenia numinotycznego (*teksty numinotyczne - teksty będące relacjami z przeżyć i doświadczeń, które stanowią w możliwie najszerszy sposób rozumiane „fakty religijne),
NUMINOSUM - święty to nie tyle, co dobry, a przede wszystkim niezwykły, dziwny, napawający lękiem, inny.
Na 1 plany wysuwa się:
el. irracjonalny świętości, bóstwa, numinosum.
element grozy (tremendum),
mocy (gniew boży),
element wszechmocy (majestat) - wobec której człowiek czuje się pyłem,
element tajemnicy (misterium).
elementom tym towarzyszą: lęk, poczucie bojaźni, trwoga.
Numinosum, podmiot religijnego doświadczenia, dany jest w przeżyciu jako tajemnica odpychająca i pociągająca zarazem.
pierwotne numinotyczne doświadczenie świętości związane jest ściśle z doświadczeniem obcości.
obcość znajduje się w centrum doświadczenia, tego co święte,
doświadczenie obcości i tego co obce, ma charakter sakralny, albo wyraża się w języku sakralnym.
Dwie kategorie obcych w tradycji prawa sakralnego Starego testamentu:
ger - zamieszkiwali wśród ludu Izraela, pozbawieni czci, środków do życia, ograniczone prawa obywatelskie (Bóg brał ich w swoją opiekę),
nokri - przybysze, cieszyli się czcią i obowiązywało wobec nich prawo gościnności,
obcy przyjmowani z radością, czcią, niosący błogosławieństwo boże, jak bogowie, przysługuje im centralne miejsce u ogniska domowego.
podejmowani są jak bogowie bo istnieje podejrzenie, że mogą być bogami (bogowie przyjmują postać obcych, cudzoziemców),
w tradycji ludowej „gość w dom, bóg w dom”.
1.7. „Obcy” jako kategoria sakralna; Bóg jako „obcy”:
Bóg pojawiający się jako obcy (np. objawienie się Abrahamowi w osobach trzech aniołów - posłańców),
motyw epifanii Boga jako obcego - w filozofii, poezji, teologii, kantyczkach i kolędach,
bogowie są swoimi i obcymi jednocześnie,
dwie kategorie bóstw w religii starożytnego Rzymu:
bogowie krajowi,
bogowie obcy, „bogowie przybysze”.
3