Struktura systemu edukacji We Włoszech w zasadzie już od kilkunastu lat dokonuje się mniejszych lub większych reform szkolnictwa. Ostatnia gruntowna modernizacja systemu edukacji rozpoczęła się w roku 2000. Cześć planów przemian jest jeszcze w fazie przygotowawczej. Edukacja jest obowiązkowa dla dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 14 lat. Dostępne są trzy rodzaje placówek oświatowych: publiczne, prywatne i oparte na nauce w domu. Ogromna większość dzieci uczęszcza do szkół publicznych. Szkoły prywatne i kształcenie w domu są w zdecydowanej mniejszości. System szkolny jest dość scentralizowany. Ministerstwo Edukacji ustala programy nauczania i rozkłady zajęć; mianuje i zarządza kadrą nauczycielską, kierowniczą i nadzorem szkolnym; wyznacza zadania do realizacji i określa egzaminy maturalne (Maturità); rozprowadza środki finansowe; organizuje przeszkolenie i nadzoruje służby odpowiedzialne za inspekcję i wizytowanie. Wobec niemożności efektywnego radzenia sobie z tymi wszystkimi zakresami obowiązków Ministerstwo ceduje niektóre zadania na Prowincjonalną (Regionalną) Dyrekcję ds. Edukacji (Provveditorato agli studi), która stanowi pośredni organ administracyjny działający na szczeblu prowincji. Obok funkcji, które zostały na nich scedowane, dyrektorzy ds. edukacji (Provveditore agli studi) odpowiadają za kierowanie personelem stałym i pomocniczym, rozprowadzając fundusze na działalność bieżącą pomiędzy szkoły i monitorując ich wykorzystanie, jak również kontrolując działalność szkół. Prawa rodziców Prawa indywidualne Rodzice ponoszą odpowiedzialność za edukację swych dzieci, w szczególności w okresie obowiązku szkolnego (w wieku od 6 do 14 lat). Na mocy Konstytucji Włoch z roku 1948 (Artykuły 30 i 33) rodzice mają całkowitą swobodę wyboru, jeżeli chodzi o edukację. Mogą się opowiedzieć za kształceniem swych dzieci w szkołach publicznych lub prywatnych albo w domu. O ile istnieje pełna wolność wyboru między szkołą państwową a niepaństwową, o tyle wybór spośród różnych szkół państwowych jest ograniczony wówczas, gdy ograniczona jest liczba dostępnych miejsc w szkole. Z reguły poszczególne szkoły i administracja szkolna ustalają kryteria naboru do szkoły, stawiając na pierwszym miejscu odległość od domu dziecka do szkoły. Na szczeblu szkolnictwa podstawowego i pośredniego wybór szkoły jest podyktowany rejonizacją, która określa lokalizację szkoły na podstawie demograficznych charakterystyk każdego obszaru. Zawsze możliwe jest składanie odwołania od decyzji administracji publicznej (w myśl Artykułu 113 Konstytucji). Z tego względu po odmowie szkoły rodzic (albo uczeń, który osiągnął w sensie prawnym pełnoletność) może złożyć odwołanie od decyzji zarówno do władz administracyjnych odpowiadających za edukację, jak i do sądu administracyjnego. Ustawa daje rodzicom i uczniom prawo do informacji na temat programów i metod nauczania. Obowiązek szkolny we Włoszech obejmuje dzieci pomiędzy 6 a 15 rokiem życia. Przedszkole - jest nieobowiązkowe, uczęszczają do niego dzieci w wieku od 3 do 6 lat. I etap edukacji - szkoła podstawowa trwająca pięć lat. • Na tym poziomie edukacji dzieci uczą się ogólnych umiejętności obejmujących: język włoski, matematykę, podstawy historii i przedmioty przyrodnicze. W trzecim roku nauki uczniowie powinni rozpoczynać naukę języka obcego, jednak z braku funduszy i nauczycieli języków przygotowanych do pracy z małymi dziećmi, obowiązek ten realizuje tylko ok. 35 proc. szkół. Szkoła podstawowa kończy się egzaminem składającym się z dwóch etapów: pierwszy to napisanie dwóch prac - jednej z języków i ekspresji, drugiej z matematyki i logiki; drugi to egzamin ustny obejmujący wiedzę ze wszystkich przedmiotów nauczanych w szkole. Ocena z egzaminu nie jest brana pod uwagę przy przejściu na następny szczebel szkolny • II etap edukacji - niższa szkoła średnia trwająca trzy lata. szkoła średnia pierwszego stopnia (scuola media): trzyletnia, zakończona egzaminem dającym wstęp do szkoły średniej drugiego stopnia liceum artystyczne (liceo artistico): cztero- lub pięcioletnie Na koniec nauki uczniowie zdają pisemny egzamin z języka włoskiego, języka obcego i matematyki oraz ustny ze wszystkich wykładanych przedmiotów. Sprawdzian ten jest egzaminem państwowym organizowanym przez ministerstwo, ale sprawdzanym w szkole. • III etap edukacji - nauka w wyższej szkole średniej, trwająca pięć lat. Tylko pierwszy rok w tej szkole jest objęty obowiązkiem szkolnym. Wśród wyższych szkół średnich można wyróżnić kilka typów szkół: humanistyczne, ścisłe, artystyczne i techniczne (początkowo realizują program ogólnokształcący, od trzeciego roku rozszerzony o przedmioty profilowane) oraz trzyletnie szkoły zawodowe. W ostatnich latach zrezygnowano z precyzyjnego określania programów zawodowych na rzecz przedmiotów ogólnozawodowych, aby dostosować absolwentów do potrzeb rynku pracy i zapewnić ich mobilność. Nauka w wyższych szkołach średnich zakończona jest egzaminem państwowym, (od 1997 r. nie nazywa się on maturą). Składa się on z trzech egzaminów pisemnych i jednego ustnego. Pierwszy egzamin pisemny to wypracowanie z języka włoskiego, drugi - test w języku obcym, składający się z pytań z różnych dziedzin wykładanych w szkole (na oba te egzaminy arkusze przygotowywane są na zlecenie ministerstwa). Trzeci pisemny przygotowywany jest przez nauczycieli danej szkoły i obejmuje zakres przedmiotów profilowanych wykładanych w szkole. Po jego zdaniu młodzi Włosi mogą się ubiegać o przyjęcie na studia. Egzamin ustny obejmuje wszystkie przedmioty z ostatniego roku nauki (nie tylko profilowane). W skład komisji egzaminacyjnej wchodzą: przewodniczący przysyłany odgórnie, czterech nauczycieli i czterech egzaminatorów zewnętrznych. Przebieg egzaminów nadzoruje powołany przez ministra edukacji Narodowy Instytut Oceniania w Edukacji. W szkołach średnich obowiązuje skala ocen od zera do dziesięciu. Oceny pozytywne zaczynają się od szóstki. Za egzamin końcowy można otrzymać w sumie 100 pkt.: po 15 pkt. za każdy z trzech pisemnych, 35 pkt. za ustny oraz 20 pkt. łącznie za wyniki na świadectwach z ostatnich trzech klas. System rekrutacji na studia wyższe jest bardzo zróżnicowany. Ostatnio proponuje się odejście od egzaminów wstępnych, jednak wciąż większość uczelni przeprowadza testy. System szkolnictwa wyższego we Włoszech można podzielić na dwa odrębne sektory: uniwersytecki i pozauniwersytecki. W ramach pierwszego z nich funkcjonuje obecnie 77 szkół wyższych, w tym: 51 tradycyjnych uniwersytetów, 13 uniwersytetów prywatnych, 2 uniwersytety dla obcokrajowców, 5 państwowych instytutów uniwersyteckich, 3 państwowe instytuty politechniczne oraz 3 inne szkoły wyższe. Najstarszą wyższą uczelnią we Włoszech jest Uniwersytet w Bolonii, którego datę powstania trudno jednoznacznie ustalić, aczkolwiek najczęściej podaje się rok 1088. Ustawa z 1999 r. dokonała głębokiej reformy struktury studiów i wdrożyła system punktowy. Za cały rok akademicki pracy student może otrzymać ok. 60 punktów. Studia uniwersyteckie obejmują obecnie trzy cykle kształcenia. Pierwszy z nich wymaga zdobycia 180 punktów, co zwykle trwa trzy lata. Ukoronowaniem tego etapu jest otrzymanie stopnia akademickiego "laurea" (L). Drugi cykl, wymaga zgromadzenie dalszych 120 punktów i kończy się uzyskaniem stopnia specjalizacji "laurea specialistica" (LS). Do trzeciego cyklu edukacji uniwersyteckiej należą studia doktoranckie, trwające obecnie 3-4 lata. Rekrutacja na nie odbywa się poprzez konkurs, do którego dostęp mają posiadacze stopnia LS lub równoważnej kwalifikacji akademickiej, uzyskanej za granicą i uznanej przez dany uniwersytet w ramach obowiązujących porozumień międzynarodowych. We włoskim szkolnictwie uniwersyteckim można wyróżnić 5 kategorii pracowników akademickich: profesorowie zwyczajni, profesorowie stowarzyszeni, profesorowie kontraktowi oraz lektorzy języków obcych. Ponadto, w ramach bilateralnych porozumień pomiędzy uczelniami zatrudnia się także wykładowców zagranicznych. Roczny obowiązek dydaktyczny wynosi minimum 250 godzin. Pracowników na pełnym etacie uniwersyteckim obowiązuje zakaz prowadzenie jakiejkolwiek innej działalności zawodowej. Najwyższym jednoosobowym ciałem zarządzającym w uniwersytecie jest Rektor, a ciałami kolegialnymi - Senat Akademicki i Rada Zarządzająca. Sektor pozauniwersytecki obejmuje instytucje szkolnictwa wyższego oferujące edukację zarówno w formie krótkich studiów pomaturalnych, jak i studiów technicznych trwające maksymalnie do 4 semestrów. W skład tego sektora wchodzą również akademie sztuki i konserwatoria muzyczne, a ponadto szkoły wojskowe i policyjne. W przeciwieństwie do wielu innych krajów "Piętnastki" we Włoszech nie działają szkoły wyższe oferujące krótkie nauczanie zawodowe. Niepełnosprawni we Włoszech We Włoszech zapewnienie osobom niepełnosprawnym odpowiednich i wystarczających kwalifikacji zawodowych leży w gestii władz regionalnych. Władze te są zobligowane do zapewnienia osobom niepełnosprawnym, które nie mogą uczestniczyć w szkoleniach zawodowych dla osób pełnosprawnych, minimum przeszkolenia zawodowego. Część funduszy władz lokalnych przeznacza się na szkolenia w zakładach pracy oraz na praktyki zawodowe. Informacje, opracowane na podstawie referatu, wygłoszone podczas seminarium Southern Europe Disability Committee, które odbyło się w Rzymie w dniach 13-15 czerwca 2002 r. W pierwszej połowie lat 60. osoby niepełnosprawne były kształcone w specjalnych szkołach lub ośrodkach zamkniętych - tak, jak to miało miejsce w całej Europie. W 1968 roku po tzw. "Gorącej Jesieni dla Związków Zawodowych" organizatorzy specjalnych instytucji dla osób niepełnosprawnych przekonali rodziców do zabrania swoich dzieci z tych miejsc (które tak naprawdę były uważane za "getta") i zapisania ich do szkół, dostępnych dla wszystkich. Instytucje te przestały po prostu istnieć. Akt nr118/71 ustalił, że uczniowie niepełnosprawni mają wypełnić obowiązek szkolny w placówkach powszechnych. Wyjątek stanowią osoby niewidome, głuche, upośledzone psychicznie. W 1977 roku Akt nr 512 ustalił zasadę, nakazującą wszystkim uczniom niepełnosprawnym szkół podstawowych i średnich w wieku 6-14 lat uczęszczać do normalnych szkół. Nauczyciele byli jednak zobligowani do przygotowania programu kształcenia, który miał być wspomagany przez odpowiedzialnego metodyka, lokalne władze i oddziały zdrowia. W 1987 roku Sąd Konstytucyjny wydał orzeczenie nr 215 uznając, że uczniowie niepełnosprawni mają także obowiązek kontynuowania nauki w szkołach średnich (nawet uczniowie z przewlekłą niepełnosprawnością). Sąd nałożył też na wszystkie władze w to zaangażowane (zgodnie z ich kompetencją) obowiązek zapewnienia usług, wspierających szkolną integrację. Wydalenie osoby niepełnosprawnej ze szkoły jest obecnie zakazane przez prawo i może być w mediach potraktowane jako publiczny skandal. Parlament, rząd, urzędy coraz bardziej dążą do zapewnienia lepszych warunków i pełnej integracji osób niepełnosprawnych. Stowarzyszenia osób niepełnosprawnych, ich rodziny i opinia publiczna stale zwracają uwagę, by szkoły, które uzyskały autonomię, nie zaczęły zachowywać się jak przedsiębiorstwa komercyjne, dążące do zmniejszenia kosztów utrzymania uczniów niepełnosprawnych. Różnice między prywatną edukacją, która jest efektywna, lecz trudno dostępna, i publiczną edukacją, która jest dostępna, lecz mało efektywna, stają się coraz większe. Dlatego założenia włoskiego systemu edukacji są kwestionowane. Z danych Europejskiego Centrum Edukacji wynika, że we Włoszech jest ponad 2 mln analfabetów. Większość z nich mieszka na południu kraju. Prywatne instytucje, partie polityczne i organizacje religijne rozwijają nieformalny system edukacji dorosłych. Te inicjatywy mają na celu redukowanie kulturowych i edukacyjnych luk pozostawionych przez edukację publiczną. W niedawnej przeszłości zadanie tworzenia systemu edukacyjnego dla dorosłych zostało powierzone Edukacyjnym Centrom dla Dorosłych. Centra te miały formować system łączności pomiędzy szkołą, edukacją i pracą, zgodnie z zarządzeniem Ministra Edukacji nr 455/97. Od niedawna są przekształcone w Ustawiczne Centra Terytorialne i służą osobistemu, społecznemu i kulturowemu rozwojowi ludzi potrzebujących przekwalifikowania i powiększenia zawodowej mobilności.