Marcel Mauss. Szkic o sezonowych przemianach w społeczności Eskimosów.
Jak wszyscy wiemy, społeczność Eskimosów pozostaje niezmiernie ciekawym obiektem badań dla socjologów. Przeprowadzono już wiele badań, które w sposób rzetelny pokazują nam, jak zwarte i jednocześnie konsekwentne jest społeczeństwo eskimoskie. Charakter przemian sezonowych przejawia się praktycznie w każdej sferze ich życia, począwszy od różnych miejsc zamieszkania, charakteru i kształtu domów mieszkalnych, zwierząt na które się poluje, aż po pojęcie rodziny i wierzenia, a wszystko to jest zależne od pory roku. Eskimosów można spotkać obecnie rozciągniętych wzdłuż Cieśniny Smitha i Zatoki Hudson. Nazywani są ludem wybrzeży, ale pewną ich część można również spotkać na Alasce w głębi lądów. Swój wywód chciałabym zacząć od przedstawienia rzeczy stałych w społeczeństwie Eskimosów.
Jednostką terytorialną jest stanowisko, czyli grupa skupionych rodzin, powiązanych szczególnymi więziami i zajmujących obszar, na którym te rodziny są rozmieszczone niejednakowo w różnych okresach roku. Stanowiskiem nazywamy zespół domów, ogół pól namiotowych oraz terenów łowieckich (lądowych i morskich), które należą do ściśle określonej liczby osobników. Wszystko to tworzy jedną całość, której przysługują wszystkie cechy wyróżniające wyodrębnioną grupę społeczną. Każde stanowisko ma stałą nazwę, ta nazwa jest imieniem własnym, używanym tylko i wyłącznie przez wszystkich mieszkańców stanowiska. Zazwyczaj jest to opisowa nazwa miejscowości z przyrostkiem miut oznaczającym pochodzący z... Teren należący do stanowiska ma wyraźnie wytyczone granice. Stanowisko stanowi jedność pod względem językowym, moralnym i religijnym. Jedność językowa wynika z przyczyn religijnych, z poglądów dotyczących zmarłych i ich reinkarnacji. W społeczności Eskimosów występuje system nakładania tabu na imię zmarłego, przy czym pierwszemu noworodkowi w stanowisku nadaje się imię ostatniego zmarłego. Dziecko uważa się za ponowne wcielenie zmarłego.
Charakterystyczna dla stanowisk jest ich mała liczba, a do tego duże odległości pomiędzy nimi. Sama społeczność Eskimosów również jest niewielka, około 300-400 mieszkańców. Na taki stan rzeczy ma również wpływ duża śmiertelność mężczyzn, stąd występuje duży odsetek kobiet w całej populacji. Przyczynami tak dużej śmiertelności wśród mężczyzn są głównie wypadki podczas pływania kajakiem, czasami też przypadkowe samobójstwa. Na jednym stanowisku żyje niewielu starców i dzieci. Kobiety nie rodzą zbyt wiele. Co ciekawsze, u Eskimosów prawie wcale nie występuje celibat. Mężczyźni chętniej żenią się z wdowami, niżeli z młodymi dziewczynami.
Eskimosi żyją z polowania lub rybołówstwa . Polują na dzikie reny, woły piżmowe, niedźwiedzie polarne, lisy, zające, ptaki. Poluje się na nie tylko w lecie, przy sprzyjających warunkach, kiedy występują przeloty ptaków i wędrówki zwierząt lądowych. Najchętniej polowanym zwierzęciem morskim jest foka. Aby móc przetrwać, Eskimosi potrzebują mieć zimą i wiosną wodę wolną od lodów, a latem teren nadający się do polowań i rybołóstwa rzecznego. Te trzy warunki muszą zostać spełnione, by Eskimosi mogli zamieszkać na danym terenie, dlatego też stanowiska zamykają się w bardzo wąskich granicach. Gdy zabraknie któregoś ze środków utrzymania, Eskimosi muszą przenosić się w inne miejsce, które pozwoli im przetrwać. Niemniej, bardzo odległe, a co za tym idzie, przeprawa może okazać się ryzykowna i połączona ze stratami w ludziach.
Przedstawię teraz w jaki sposób objawiają się zmiany w społeczności wraz z nastawaniem nowych pór roku. Eskimosi w lecie mieszkają w namiotach, które są rozproszone w bardzo dużej odległości od siebie, natomiast w zimie, mieszkają w domach skupionych blisko siebie. Namiot, czyli tupik ma wszędzie ten sam kształt. Składa się z tyk ułożonych w kształcie stożka, na których rozkłada się skóry, najczęściej z renów, niekiedy zszyte. U podstawy podtrzymują je duże kamienie. Namioty eskimoskie nie mają otworu w wierzchołku, gdyż nie pali się wewnątrz ognisk jak u Indian, zastępuje je lampa eskimoska, która nie dymi. Namiot buduje się w miejscu o silnym spadku, tak by mógł opierać się o jedną ścianę z ziemi. Jeden namiot zamieszkuje jedna rodzina, czyli mąż z żoną lub żonami, z ich dziećmi, czasami również wdowy i goście. Na każdą z rodzin przypada jedna lampa, a w każdym z namiotów występuje tylko jedna, pokryta skórami ława, na której się śpi.
Mieszkaniem zimowym jest dom. Długi dom składa się z trzech elementów: z korytarza (który zaczyna się na zewnątrz i prowadzi do wnętrza przez prawie podziemne wejście, aby wejść do środka trzeba iść na kolanach), ławy z miejscem na lampy oraz z przegród, które wydzielają na ławie pewną liczbę komórek. Zazwyczaj dom jest zbudowany z kamienia lub z drzewa pokrytego darnią, często również skórami, wewnątrz ziemia wyłożona jest płaskimi kamieniami. Przedziały na ławie przysługują po jednym każdej rodzinie. W domu mieszka kilka rodzin, zazwyczaj 6, 7, czasami nawet 9. Jedną z odmian domu jest również igloo, czyli dom ze śniegu. Dwa lub trzy igloo skupiają się razem i wychodzą na jeden korytarz. Igloo jest zawsze wykopane w ziemi i ma co najmniej dwie ławy ze śniegu z dwoma miejscami na lampy.
Innym miejscem, w którym żyją Eskimosi jest kashim, czyli moje miejsce zgromadzeń. Jest powiększonym domem zimowym, ma centralne ognisko, ale nie ma tam przedziałów i law, lecz są siedliska. Jest głównie domem mężczyzn. Dorośli, żonaci i nieżonaci śpią tam bez kobiet. Został on stworzony z myślą, by zaspokajać męską potrzebę gromadzenia się pod jednym dachem i prowadzenia tam wspólnego życia.
Dlaczego Eskimosi prowadzą podwójne życie dostosowane do pór roku? Głównie mówi się, że im więcej rodzin w pomieszczeniu, tym więcej ciepła jest wytwarzane - co jest tylko w połowie prawdą. Są oni przywiązani do swej tradycyjnej organizacji i nawet przez myśl nie mogło by im przejść, aby kiedykolwiek ją zmienić. Technika taka wymusza na Eskimosach życie na sposób swojej zwierzyny, która skupia się lub rozprasza w zależności od pór roku. Gdy lato poszerza w sposób niemal nieograniczony teren otwarty dla polowania i połowów, zima ogranicza go do minimum. Ludność skupia się lub rozprasza jak zwierzyna.
Przemiany te mają duży wpływ na religijne i prawne życie grupy. Religia eskimoska również dzieli się na religię letnią i zimową. Dla uściślenia, w lecie religia jest nieobecna, Eskimosi praktykują wtedy kult prywatny, domowy sprowadzający się do obrzędów związanych z narodzinami i śmiercią oraz do przestrzegania kilku zakazów. Natomiast w okresie zimy, mity i opowieści są przekazywane przez jedno pokolenie drugiemu. Nawet najdrobniejsze wydarzenie wymaga udziału czarowników i angekoków (zaklinacz i czarodziej). Nieustannie odbywają się efektowne publiczne seanse zaklęć szamańskich, aby zapobiec głodom, gdy zapasy uległy już wyczerpaniu lub są w złym stanie, a zwierzyna pojawia się rzadko. Całe życie zimowe to jedno długie święto. Wykroczenia religijne w zimie są surowo nadzorowane. Wszelkie nieszczęścia zbiorowe, przedłużająca się burza, ucieczki zwierzyny, pękanie lodów, są naruszeniem zakazu obrzędowego. Naruszenie to musi być wyznane publicznie, aby można było przeciwdziałać skutkom.
Święta są zbiorowo obchodzone w kashimie. W jego wnętrzu zanika odrębność poszczególnych rodzin i domów. W kashimie obchodzi się między innymi, święto pęcherzy, na które składają się liczne tańce w maskach w obecności całej wspólnoty, która śpiewa. Pod koniec wrzuca się do morza wszystkie pęcherze, wszystkich zwierząt morskich zabitych przez całą grupę w ciągu całego roku. Wierzy się, że dusze zwierząt, które rzekomo w nich mieszkają, idą wcielić się ponowne w samice fok i morsów. Cały obrzęd ma na celu zapewnienie stanowisku zimowemu stałego dopływu środków utrzymania.
Kolejnym ze świąt, wartych uwagi jest święto zmarłych składające się z dwóch części. Zaczyna się od modlitwy do dusz zmarłych, by każda z nich zechciała chwilowo wcielić się w osobę o tym samym imieniu, co zmarły. Następnie obdarowuje się prezentami tych żywych, którzy reprezentują jednoimiennych z nimi zmarłych. Wszyscy zgromadzeni wymieniają pomiędzy sobą podarunki, po czym zwalnia się dusze, które opuszczają swe żywe siedziby i powracają do świata zmarłych.
Innym świętem jest również święto przesilenia zimowego. Równocześnie gasi się i zapala lampy znajdujące się w stanowisku. Jest to swoisty kult zbiorowego ognia. Każdemu z tych świąt zawsze towarzyszą przejawy swobody seksualnej. Z innych zwyczajów eskimoskich można wyróżnić zwyczaj noszenia przez każdą jednostkę amuletu sporządzonego ze skóry zwierzęcia (na ogół ptaka), któremu podlega miesiąc jej urodzenia. Taki amulet nosi się przez całe życie. Objawem takiego stanu rzeczy, jest klasyfikacja ludzi na różne grupy w zależności od pór roku, w których się urodzili.
Istnieje również podział na rzeczy zimowe i letnie. Nie wolno ich ze sobą mieszać. Zakazane jest mieszanie skór zwierząt letnich ze zwierzętami zimowymi, zakaz obejmuje również przedmioty używane do polowania na oba rodzaje zwierząt. Gdy przychodzi pora letnia, wolno jeść mięso ze zwierzęcia letniego dopiero po pozbyciu się całego ubioru zimowego i włożeniu nowego. Namioty oraz ubiory letnie należy zakopać pod kamieniami. Pogwałcenie tych zakazów obciąża winnego skazą, która zaraża innych, a zwierzyna znika i w całym kraju następuje głód. Z tego powodu, stworzono specjalną grupę gońców, którzy mają ogłaszać o upolowaniu pierwszego morsa, co jest symbolem nadejścia zimy.
Wszystkie osoby skupione w stanowisku są pogrążone w atmosferze rodzinnej. Jego członkowie połączeni są bardzo silną więzią uczuciową. Panuje w nim łagodność, intymność oraz powszechna radość. Przestępstwa są rzadkie, kradzież prawie nie istnieje. Społeczeństwo eskimoskie jest skrajnie wyrozumiałe. Na osoby, które popełniły wykroczenie lub przestępstwo nakładane są głównie sankcje moralne. Zabójstwo często uznawane jest za przypadkowe. Osoby, które są gwałtowne i niebezpieczne, uznawane są za szaleńców i z tego względu się ich zabija.
W okresie letnim, występują takie czynności, które wykonuje się indywidualnie, jak polowanie (z wyjątkiem polowania na wieloryby). Odrębność jednostki oraz małej rodziny jest bardzo wyraźna. Występują dwa rodzaje rzeczy: rzeczy stanowiące własność jednostki oraz te, które są własnością małej grupy rodzinnej. Dobrami indywidualnymi są ubiory, amulety, kajak, broń (tylko w przypadku mężczyzn), lampa (własność kobiety), garnki ze steatytu i wszystkie narzędzia. Nie należy się nimi wymieniać ani ich pożyczać i dawać. Grzebie się je ze zmarłymi. Własnością rodziny są namiot, okrycia i sanie. W zimie sytuacja przedstawia się wskroś inaczej. Długi dom nie jest własnością żadnej z zamieszkujących w nim rodzin, buduje się go i naprawia wspólnym kosztem. Zwierzynę dzieli się równomiernie między wszystkich mieszkańców. Zewnętrzne schowki oraz zamrożona zdobycz sprowadzona z dalekich skrytek należą do wszystkich. Jedna rodzina nie może posiadać więcej niż pewną ograniczoną ilość bogactw. Gdy zachwiana jest równowaga między rodzinami, bogaci muszą obowiązkowo pożyczać biednym, tak by każdy miał tyle samo.
Reasumując, Eskimos nie może pozbyć się zimą zwyczajów oraz sposobów widzenia i działania, do których przyzwyczaił się latem. Latem nie może całkiem zapomnieć o zimie. Naturalnym jest, że coś ze zwyczajów i instytucji jednej pory roku przechodzi do drugiej i odwrotnie. Podobnie ma się rzecz z rodziną zimową, która oddziałuje na rodzinę letnią, a moralność jednej na moralność drugiej. W długim domu Eskimos żyje nago, tak samo jak i pod namiotem, choć jest tam zimno, wstyd jest tam nieznany. Eskimosi to ludzie, którzy w dwojaki sposób się grupują, posiadają dwie odmiany gospodarki domowej i życia religijnego. Rozbiciem jest okres letni i zimowy.
W czasie zimy, społeczeństwo jest silnie skupione. Grupa jest zawsze aktywna, zawsze na oczach wszystkich, ma silniejszą świadomość samej siebie, a społeczne działania i przeciwdziałania są wyraźniejsze i liczniejsze. W lecie więzi społeczne rozluźniają się, stosunki stają się rzadsze, życie psychiczne ulega spowolnieniu. Można uznać, że okres zimowy jest kultem bliskości, natomiast okres letni, kultem jednostki, rodziny.
Marcel Mauss. Szkic o sezonowych przemianach w społeczności Eskimosów.
Eskimosi - zarys ogólny.
Struktura populacji:
Jednostka terytorialna - stanowisko,
Charakter społeczeństwa.
Typy budowli mieszkalnych zamieszkiwanych ze względu na porę roku :
Mieszkanie letnie - namiot tupik,
Mieszkanie zimowe:
- długi dom,
- igloo,
- kashim.
IV. Religia i obrzędy:
Letnia: kult narodzin i śmierci,
Zimowa: święto pęcherzy, święto zmarłych, święto przesilenia zimowego.
V. Skutki i wnioski.