KSIĘGA PIERWSZA

I. Wszelka sztuka i wszelkie badanie, a podobnie tez wszelkie zarówno działanie jak i postanowienie zdają się zdążać do jakiegoś dobra i dlatego trafnie określono¹, dobro jako cel wszelkiego dążenia. Cele ² jednak bywają różne • jedne z nich bowiem są czyn­nościami, inne jakimiś odrębnymi od nich wytwo­rami. Owóż, gdziekolwiek celem jest coś odrębnego od działania, wszędzie tam wytwory posiadają z natury swej większą wartość aniżeli [odnośne]^{2 3} Czynności. Ponieważ zaś wiele jest rodzajów działania ■■ i wiele sztuk i rzemiosł oraz nauk, więc też rozliczne są cele: i tak celem sztuki lekarskiej jest zdrowie, celem sztuki budowania okrętów — okręt, celem ^ sztuki dowodzenia jest zwycięstwo, a celem sztuki gospodarowania — bogactwo. Ilekroć większa ilość takich sztuk podpada pod jakąś jedną umiejętność —

10

j'ak np. sztuka sporządzania wędzideł i wszelkich innych części uprzęży pod sztukę jazdy konnej, sama zaś ta sztuka wraz z wszelkimi działaniami wojen­nymi pod sztukę dowodzenia, i w ten sam sposób inne znowu sztuki pod inne — zawsze celom wszel­kich sztuk kierowniczych należy dawać pierwszeń-15 stwo przed celami sztuk im podporządkowanych. Albowiem ze względu na pierwsze dąży się też do 5 drugich. Wszystko jedno przy tym, czy celem odnoś­nych działań jest samo wykonywanie czynności, czy coś innego oprócz nich, który to wypadek zachodzi przy umiejętnościach wyżej wspomnianych.

II. Jeśli tedy działanie ma jakiś cel, którego prag­niemy dla niego samego i ze względu na który pragniemy też wszystkich innych rzeczy, jeśli więc nie wszystko jest przedmiotem naszego dążenia so ze względu na coś innego (w tym bowiem wypadku rzecz szłaby w nieskończoność* i pragnienie nasze stałoby się próżnym i daremnym), to oczywista, że taki cel jest chyba dobrem -jamym przez się i dobrem najwyższym*. Czyż więc poznanie tego celu nie jest 2 rzeczą wielkiej wagi także dla życia i czyż [dzięki niemu] nie jest nam łatwiej utrafić w to co należy, tak jak łucznikom*, którzy mają cel przed oczyma ? Jeśli zaś tak się rzecz ma, to trzeba starać się określić 3 25 w głównych przynajmniej zarysach, czym jest to najwyższe dobro i jakich nauk czy umiejętności jest przedmiotem. Zdawałoby się, że jest przedmiotem 4 nauki naczelnej i najbardziej kierowniczej. Za taką 5

,„8

/ 2. 1094 a 27-3. 1094 b /5

⁶ zaś uchodzi polityka, nauka o państwie.* Ona bo­wiem orzeka, które nauki należy w państwie uprą- ¹⁰⁹«> wiać i których się kto ma uczyć, i w jakiej mierze; wi­dzimy też, że pod nią podpadają te właśnie umiejęt­ności, które najwyżej cenimy, jak sztuka dowodzenia,

^ sztuka gospodarowania i retoryka. Skoro zaś ta nauka używa do swego celu wszystkich innych limiejętności praktycznych, a ponadto rozstrzyga o tym, co należy ₅ czynić, a czego zaniechać, to cel-jej musi obejmować cele wszystkich innych [umiejętności], tak że cel ten musi być najwyższym dobrem człowieka. Jeśli bowiem nawet to samo jest najwyższym dobrem i dla jedno­stki, i dla państwa*, to jednak dobro państwa zdaje się być czymś większym i doskonalszym, zarówno gdy idzie o Osiągnięcie, jak też o zachowanie go; i dla jednostki bowiem miłą jest rzeczą dopięcie celu, ale piękniejszą i bardziej boską — dla narodu i dla io państwa.

III. To więc jest celem naszych badań, jako nale­żących w pewnym sensie¹ do nauki o państwie*. Co się tyczy opracowania naszego przedmiotu, to wy­starczy może, jeśli ono osiągnie ten stopień jasności, na który ów przedmiot pozwala. Nie we wszystkich bowiem wywodach należy szukać tego samego stopnia ścisłości, podobnie jak nie we wszyst-² kich tworach ręki ludzkiej. Tak też co do pojęć piękna moralnego* i sprawiedliwości, którymi zaj- ■ muje się nauka o państwie, panuje tak daleko idąca 15

u nn.] EE I2ib b 35 nn. || 13 nn.] EE 1218 b 10 nn.. 1217339.

¹ 7T0XlTl>d) TlC 0'JCa.

/ 3. 1094 b 16- 1095 a S

25

1095a

rozbieżność i niestałość zdań, że pojawił się nawet pogląd, iż istnienie swe zawdzięczają one tylko umo­wie, a nie przyrodzie rzeczy. Podobna niestałość zdań s panuje też w odniesieniu do dóbr, ponieważ wielu ludziom przynoszą one szkodę; [wszak niejeden już zginął z powodu bogactwa, inni zaś z powodu mę-stwa?^ależy więc być zadowolonym, jeśli, Omawiając * takie przedmioty i opierając się na takich prze-¹ słankach, wskaże się prawdę z grubsza tylko i w ogól­nych zarysach i jeśli omawiając to, co tylko na ogół zachodzi, i wychodząc z przesłanek o takim samym charakterze, potrafimy też wysnuć tylko tego samego rodzaju wnioski. W ten sposób należy też oceniać wszelkie wywody: jest bowiem cechą człowieka wy­kształconego* żądać w każdej dziedzinie ścisłości w tej mierze, w jakiej na to pozwala natura przedmiotu* ; bo na jedno niemal wychodzi przyjmowanie od matematyka wywodów, które posiadają charak­ter prawdopodobieństwami żądanie ścisłych dowo­dów ód mówcy przemawiającego na zgromadzeniu ludowym.*^)

Każdy ma trafny sąd w tej dziedzinie, którą zna, s i w niej jest dobrym sędzią; w poszczególnych więc dziedzinach jest nim ten, kto posiada odnośne wy­kształcenie, a w ogóle — ktoś, kto jest wszechstronnie wykształcony. Dlatego młodzieniec nie jest odpowied­nim słuchaczem wykładów nauki O państwie; brak mu bowiem doświadczenia w kwestiach żyda prak­tycznego, które są podstawą i przedmiotem odnośnych wywodów. Ponadto, ulegając łatwo namiętnościom, 6 słuchałby tych wykładów na próżno i bez korzyści,

,22 nn.] EEi2itrb35 ńn.

3. 1095 a 6-4. 1095 a 1S

skoro celem [ich] jest nie poznanie, lecz działanie.

⁷ Wszystko przy tym jedno, czy ktoś jest młodzieńcem ze względu na swój wiek, czy też niedojrzałym jako charakter; albowiem brak ów tkwi nie w ilości lat, lecz w kierowaniu się namiętnościami¹ w życiu i w poszczególnych dążeniach. Takim bo­wiem Osobnikom poznanie nie przynosi żad­nego pożytku tak samo jak ludziom nieopanowa­nym²; wielką natomiast przynieść może korzyść i« wiedza o tych rzeczach tym, co wedle nakazów rozu­mu³ zarówno kształtują swe pragnienia, jak też postępują.*

s Te więc uwagi o słuchaczu, o właściwym sposobie oceniania [naszych wywodów] i o naszym zadaniu niechaj służą jako przedmowa.*

IV. Wracając teraz do poruszonej wyżej kwestii: skoro każde poznanie i każde postanowienie zmierza do jakiegoś dobra, rozważmy, czym jest to, do czego— zdaniem naszym — zdąża nauka o państwie i jakie 15 jest najwyższe ze wszystkich dóbr, które można 2 osiągnąć za pomocą działania. Co do nazwy tego dobra panuje u większości ludzi niemal że po­wszechna zgoda; zarówno bowiem niewykształcony ogół, jak ludzie o wyższej kulturze, upatrują je

14 nn.] EE 1217 a 18 nn.

¹ Por. 1156 a 32, 1179 b 27.

⁸ Ludzie bowiem nieopanowani — wedle definicji podane] 1145 b 12 — pod wpływem namiętności czynią to, o czym wiedzą, że jest z!e.

³ rozumu — ^óyo^, z domyślnym óp&ć^. Por. przy­pis do 1103 b 32,10

5. 1095 b-15 — 1095 b 31

samo przez się i szczęście w związku z różnymi spo­sobami życia£ Niewykształcony Ogół i prostacy widzą je w rozkoszy; dlatego też zadowalają się życiem polegającym na używaniu. Trzy bowiem są najważ­niejsze rodzaje życia, a mianowicie, prócz wyżej wspomnianego, życie poświęcone bądź działalności obywatelskiej, bądź teoretycznej kontemplacji.*

Niewykształcony więc ogół objawia naturę zgoła ²⁰ niewolniczą, wybierając tryb życia odpowiedni dla bydła, może gojednak poniekąd usprawiedliwić fakt, że wielu możnych tego świata podziela upodobania Sardanapala; ludzie natomiast o wyższej kulturze i żyjący życiem czynnym [upatrują szczęście] w za­szczytach. One bowiem, na ogół biorąc, są celem życia poświęconego działalności obywatelskiej. Oka­zuje się jednak, że i One są czymś bardziej powierz­chownym od tego dobra, którego szukamy: zdają 25 się bowiem zależeć raczej od tych, co ich udzielają, aniżeli od tego, kto ich dostępuje, dobro zaś samo przez się jest przypuszczalnie czymś, co tkwi w posia­dającym je osobniku i niełatwo może mu być wydar­te. — Ponadto zdaje się, że ludzie ubiegają się o.za- ₅ szczyty, aby nabrać przekonania, że są dzielni; sta­rają się tedy otrzymywać zaszczyty od ludzi roz­sądnych, którym są dobrze znani, i otrzymywać je dzięki swej dzielności¹; a zatem jasną jest rzeczą, że — przynajmniej ich zdaniem — dzielność stoi so wyżej [aniżeli zaszczyty]. ("Mógłby więc ktoś może ₅ przypuścić, że celem życia poświęconego działalności obywatelskiej jest raczej owa dzielność.jl ona jednak

J

¹ W sprawie użycia terminów Por. Wstęp, s. LVIII —LXVI

„dzielność" i „dzielni"

/ 5. 1095 b n- 1096 a 7 11

okazuje się niewystarczającą: nie jest bowiem —jak się zdaje — rzeczą nie do pomyślenia, by ktoś, komu nie brak dzielności, przespał całe życie lub spędził je bezczynnie, a ponadto dotknięty był najgorszymi cierpieniami i nieszczęściami. Człowieka, któremu takie życie przypadło w udziale, nikt nie nazwie szczęśliwym, chyba ktoś, kto by za wszelką ce­nę upierał się przy [tym] paradoksie¹. Ale dość o tym (przedmiot ten bowiem jest dostatecznie opra­cowany w dostępnej wszystkim literaturze²). Trze­cim rodzajem życia jest życie poświęcone teo­retycznej kontemplacji; będzie o nim mowa poniżej³.

Życie natomiast upływające na zdobywaniu ma­jątku jest poniekąd życiem pod,przymusem*, a bo­gactwo Oczywiście ńie jest tym dobrem, którego szukamy; wszak jest ono czymś tylko pożytecz-

¹ ■9i<jic — wyraz ten użyty jest tu w znaczeniu wprowadzo­
nym w Topice 104 b 19: •Biaic jest tam twierdzeniem paradok­
salnym, wypowiedzianym przez kogoś z tych, co biegli są
w filozofii. (Inne pojęcie &!ai<; w Analitykach drugich 72 a 21 ;
por. 0 niebu 306 a 12).

² żv toTc IyxuxX(oic. — Prawdopodobnie są owe lyy.{nikia
identyczne z pismami literackimi (lccoTEpiico! Xćy°^l) Arysto­
telesa ; inni (Ghase) upatrują w nich zaginione pismo Arystote­
lesa : tytuł taki (eyx\jx>v{u>v a (3) figuruje na liście pism Arystotele­
sowych, zamieszczonej przez Diogenesa Laertiosa w je­
go żywocie Arystotelesa. Ross tłumaczy: bieżące dys­
kusje.

³ 1177 a 12 — 1178 a 8; 1178 b 3 — 1179 a 32.

⁴ pod przymusem — ponieważ zdobywanie środków do
życia jest koniecznością. Przeciw takiej interpretacji nie trudno
zauważyć, że warunkiem niezbędnym życia jest pewne mini­
mum zamożności, ale nie bogactwo. — Niektórzy sądzą, że
tekst jest w tym miejscu zepsuiy.

12 / 6. 1096 a 8 — 1096 a 22

nym i jest środkiem do celu. Dlatego już raczej te rzeczy, o których wyżej była mowa, mógłby ktoś uważać za cele [ostateczne]; ceni się je bowiem dla nich samych. I one jednak —jak się okazuje — cela-10 mi tymi nie są, chociaż dla uzasadnienia tego poglądu wiele przytoczono argumentów.

VI. Porzućmy więc ten temat; lepiej¹ może za­jąć się rozważaniem dobra w Ogóle¹ i zbadać, co przez nie rozumieć należy, jakkolwiek by przykre były tego rodzaju dociekania wobec faktu, iż formy (to eiSy)) wprowadzili moi przyjaciele. Zdaje się chyba jednak, że może lepiej jest i że trzeba

15 dla ocalenia prawdy poświęcić nawet to, co jest nam bardzo bliskie — zwłaszcza jeśli się jest filo­zofem ; bo gdy jedno i drugie jest drogie, K)bo-wiązek nakazuje wyżej cenić prawdę [aniżeli przyjaciół].* j

Owóż ci, co wprowadzili wspomniany pogląd, nie konstruowali idej (fSeocę) tych przedmiotów, o któ­rych orzekali poprzedzanie i następstwo (dlatego też nie tworzyli idei liczb); dobro jednakowoż orzeka

20 się zarówno w [kategorii tego]², czym coś jest, jak w [kategorii] jakości i stosunku, to zaś, co [istnieje] samo w sobie, co jest substancją, z natury swej idzie przed tym, co względne (to bowiem, co względne, jest w stosunku do tego, co istnieje samoistnie, jakby czymś pochodnym i czymś, co się doń przyłącza);

17 nn.] EE 1218 a 1 nn. 1183 a 9 nn. 1205, a 8 nn.

¹ dobra w ogóle — tj. idei dobra.

² Por. niżej § 3.

ig nn.] EE 1217 b 26 nn. WE

/ 6. 1096 a 2) -1096 a 35 13

tak więc nie mogłaby¹ istnieć wspólna jakaś idea,

³ obejmująca wszystkie te rodzaje [dobra]. — A dalej :
wyraz „dobro" posiada tyle znaczeń*, ile wyraz „byt"
(mówi się o nim bowiem w [kategorii tego], czym coś
jest, jak np.: bóg lub rozum*; w [kategorii] jakości:
zalety; ilości: właściwa miara; stosunku: to, co pozy- 25
teczne; czasu : chwila odpowiednia; miejsca: właści­
we miejsce pobytu — i tak dalej), jasne więc, że nie
może Ono być czymś wspólnym, ogólnym i jednym;
bo w tym wypadku nie mówiłoby się o nim we wszys­
tkich kategoriach, lecz tylko w jednej jedynej. —

• Następnie: ponieważ o przedmiotach objętych
  jedną ideą istnieje też jedna nauka*, więc musiałaby 30
  też istnieć jakaś jedna nauka dotycząca wszystkich
  dóbr; tymczasem jest ich wiele, i to nawet w odnie­
  sieniu do przedmiotów podpadających pod tę samą
  kategorię, jak np. w odniesieniu do odpowiedniej
  chwili: nauka bowiem, która się nią zajmuje w związ­
  ku z wojną, jest umiejętnością dowodzenia, nauka
  zaś, która to czyni w związku z chorobą, jest medy­
  cyną ; w odniesieniu zaś do właściwej miary: nauką,
  która się nią zajmuje ze względu na pożywienie,
  jest medycyna*, umiejętnością zaś, która to czyni ze
  względu na ćwiczenia fizyczne, jest gimnastyka. —

• Mógłby też ktoś mieć wątpliwości, co właściwie mają
  na myśli ci, którzy wprowadzili idee, mówiąc o „sa- 35

29 nn.] EE 1217 b 34 nn. || 34 nn.] EE 1218 a 10 nn.

¹ nie mogłaby — ponieważ na stanowisku platoników (o których tu mowa), nie można mówić o takiej idei, nie popa­dając w sprzeczność z założeniem, że nie istnieją idee tych przedmiotów, o których można orzekać poprzedzanie i na­stępstwo.

14

/ 6. 1096 b l-~ 1096 b 12

i<»6b mej tej rzeczy", skoro przecież jedno i to samo po­jęcie, a mianowicie pojęcie człowieka, występuje zarówno w „samym człowieku"¹, jak i w „człowieku". O ile bowiem jeden i drugi jest „człowiekiem", nie będą się niczym różnili od siebie, a jeśli tak, to niczym też [nie będą się od siebie różniły „samo dobro" i „dobro"], o ile oba są „dobrami". — Nie bę- 6 dzie też samo dobro dobrem w wyższej mierze dlatego, że jest wieczne, skoro przecież to, co trwa długo, nie jest też bielsze aniżeli to, co trwa tylko jeden dzień. s Bardziej tedy przekonujący wydaje się w tej sprawie 7 pogląd pitagorejczyków, którzy umieszczają jedność w rzędzie dóbr*; za nimi² to — jak się zdaje — poszedł i Speuzyp.

Powyższe jednak kwestie niechaj będą poruszone 8 gdzie indziej³; przeciwko temu natomiast, co wyżej powiedziano, mógłby się nasunąć zarzut, jakoby [platonicy] w wywodach swych mieli na myśli nie io wszelkie w Ogóle dobro, lecz nazywali dobrem ze względu na jedną formę to, do czego się dąży i co się ceni dla niego samego, to natomiast, co wytwarza lub przyczynia się do zachowania rzeczy tego rodzaju czy też zapobiega ich przeciwieństwom — dobrem ze

¹ w samym człowieku. — „Sam człowiek" to u Platona
termin techniczny, synonim „idei człowieka". Por. np. Państwo
534 B i G, gdzie w obrębie sześciu wierszy wyraźnie występuje
utożsamianie: t6 <&yo.&qv, j] tou dya&ou ISia. i aóri t& 4yaS^v.
Por. też F. Ast, Lexicon Platonicum, 1835—8, przedr. anastatyczny
1908, s. v. dcya^óc) i Susemihl-Apelt, Index, gdzie czytamy
s. v. dyaftóc: (4yx&&v xa$'aóró, aufó xa9-'aÓTÓ, ocótó
Platonis idea boni.

² za nimi — a nie za poglądem Platona.

³ W Metafizyce-

6. 1096 b 13- 1096 b 27 15

» względu na owe rzeczy i w innym znaczeniu. Jasne więc, że w takim razie mówiłoby się o tym, co dobre, w dwojakim znaczeniu, a mianowicie bądź jako o tym, co dobre samo w sobie, bądź też jako o tym, co dobre ze względu na tamto dobro. Odróżniwszy więc od rzeczy pożytecznych te, które są dobre same w sobie, zastanówmy się, czy też podpadają one pod is

io jedną ideę. Jakiego jednak rodzaju rzeczy można uważać za dobre same w sobie? Czy te wszystkie, do których się dąży nawet dla nich samych tylko, jak rozsądek, widzenie, niektóre przyjemności lub zaszczyty ? Bo jeśli nawet dążymy do wspomnianych rzeczy także i nie dla nich samych, to jednak można je zaliczyć do tych, które same w sobie są dobre. Czy też można uważać za dobro samo w sobie samą tylko ideę [dobra] ? W takim razie forma

u byłaby pusta. Jeśli natomiast wyżej wspomniane rze- 20 czy należą do tych, które są same w sobie dobre, to trzeba będzie wykazać, że pojęcie dobra jest to samo we wszystkich tych rzeczach, tak jak pojęcie białości w śniegu i w bieli ołowianej. Pojęcia jednak zaszczy­tów, rozsądku i przyjemności różnią się między sobą całkowicie właśnie pod tym względem, pod którym one wszystkie są dobrami. A więc dobro nie jest niczym wspólnym {ani}¹ podpadającym pod jedną ideę.

12 W jakim tedy znaczeniu nazywa się jednak „do- 25 brymi" wszystkie te rzeczy? Nie wydaje się bowiem, byśmy tu mieli do czynienia z przypadkową tożsa-

¹ Nawias {} zawiera wyrazy, których br-tk w rękopisach, a które wprowadzone zosialy do oryginału przez krytykę tekstu.

/ 6. 1096 b 27-1097 a 6

mością nazw, oznaczających przedmioty różne. Więc czy się tak nazywa wszystkie owe Rzeczy dlatego, że wszystko [co dobre] ma jedno i to samo źródło lub zmierza do jednego i tego samego celu, czy też raczej na podstawie analogii? jak bowiem w ciele [czymś dobrym jest] wzrok, tak w duszy — rozum, w czymś innym zaś — znowu coś innego. Te jednak 13

30 zagadnienia należy może teraz porzucić; szczegółowe bowiem ich roztrząsanie należałoby raczej do innej filozofii¹; podobnie ma się też rzecz w odniesieniu do idei [dobra]. Jeśli bowiem nawet istnieje jakieś jedno dobro, które może być orzekane O wszystkim, co dobre, lub może posiadać byt odrębny samo w so­bie, to jasne, że człowiek nie mógłby go osiągnąć przez swoje działanie ani posiąść; te zaś właśnie cechy musi posiadać to, czego obecnie szukamy², ^ogłoby u

3s się jednak może komuś wydawać, że właśnie ze względu na te dobra, które można posiąść i Osiągnąć 97a przez działanie, lepiej jest znać owo dobro samo w sobie; mając je bowiem jako wzór przed oczyma, łatwiej poznamy te rzeczy, które są dobre dla nas, a znając osiągniemy je też. Owóż poglądowi temu is nie brak wprawdzie pewnego pozoru słuszności, zdaje się jednak, że jest on niezgodny ze sposobem postę­powania sztuk i nauk; (bo choć wszystkie One zmie-

s rzają do jakiegoś dobra i chcą zaspokoić jakąś potrze­bę, ^to jednak nie troszczą się zupełnie o poznanie owego dobra samego w sobie. A przecież trudno

30 n.] EE 1217 b 16 nn. || 32 nn.] EE 1217 b 23 nn., 1218 b 1 nn.

¹ do innej filozofii—tj. do „pierwszej filozofii", czyli do
metafizyki.

² Por. 1095 a 16.

/ 6. 1097a. 7-7. 1097a 22 17

przypuścić, by spośród przedstawicieli wszystkich umiejętności nikt nie wiedział o istnieniu tak ważnego środka pomocniczego i nawet nie odczuwał jego potrzeby. Trudno też z drugiej strony zrozumieć, jakiej pomocy w wykonywaniu swego rzemiosła doznałby np. tkacz lub cieśla dzięki poznaniu dobra samego w sobie albo też w jaki sposób stałby się lepszym lekarzem lub wodzem ten, kto oglądał¹ samą u ową ideę [dobra]. Jasną jest bowiem rzeczą, że lekarz nie zajmuje się nawet zdrowiem tak pojętym, lecz tylko zdrowiem człowieka, a może nawet raczej pewnego określonego człowieka: leczy bowiem po­szczególne jednostki.*

VII. Dosyć jednak o tych sprawach; wróćmy zno­wu do tego dobra, którego szukamy, i do pytania, u czym ono może być. Owóż okazuje się, że w każdym rodzaju działania i w każdej sztuce jest nim coś innego: coś innego bowiem w medycynie, coś innego w sztuce dowodzenia — i podobnie w każdej innej sztuce. Co więc jest w każdej z nich dobrem? Czy to, ze względu na co wszystko inne się czyni? Otóż tym jest w medycynie zdrowie, w sztuce dowodzenia — zwycięstwo, w budownictwie — dom, w innych sztu- » kach — znpwu coś innego, w każdym działaniu i w każdym przedsięwzięciu — cel; Jćel bowiem jest tym, ze względu na co wszyscy wszystko inne czyniąr\

23] ££ 1218 b io nn.

¹ oglądał — tcdta(<ivo<;, termin techniczny Platońskiej nauki o ideach (por. np.: Uczta 211 D, Fedon 84 A, Fajdros 849 E, Państwo 403 D, 466 E, 500 A, 5 11 C, itp.), nie bez ironii tu użyty. Należałoby go w tekście wprowadzić w cudzysłowie. For. przypis do 1094 a 23.

2 — Etyka

7 7. 1097 a 22-1097. b 3

Jeśli więc istnieje jeden cel wspólny dla wszystkich możliwych czynności, to on chyba jest owym [naj­wyższym] dobrem, osiągalnym przez działanie, jeśli

25 zaś tych celów jest więcej, to one nim chyba sąT^ Na innej więc drodze rozważania nasze doszły do ₂ tego samego wyniku; ale musimy spróbować wyjaś­nić go jeszcze bliżej. Wobec tego, że cele —jak się z okazuje — są rozmaite i że niektóre z nich, jak np. bogactwo, flet¹ i wszelkie w Ogóle narzędzie, obieramy dla innych [celów], jasną jest rzeczą, że nie wszystkie są celami Ostatecznymi; najwyższe jednak dobro zdaje się być czymś ostatecznym. Tak więc, jeśli istnieje jedna jedyna tylko rzecz, która jest czymś ostatecznym, to ona byłaby tym, czego śzu-

■'»« karny; jeśli zaś takich rzeczy jest więcej, to ta z nich byłaby tym, czego szukamy, która jest najostatecz-niejsza. Owóż to₃ do czego dążymy dla niego samego, ₄ nazywamy czymś v,^r wyższym stopniu ostatecznym aniżeli to, do czego dążymy dla czegoś innego; nazywamy też w wyższym stopniu ostatecznym to, do czego się nigdy nie dąży dla czegoś innego, aniżeli te rzeczy, do których się dąży zarówno dla nich samych, jak dla czegoś innego. Bezwzględnie więc ostateczne jest to, do czego się dąży zawsze dla niego samego, a nigdy dla czegoś innego.

Temu określeniu odpowiada — wedle pówszech- ₅ io97b nego mniemania — najbardziej szczęście; do szczęścia bowiem dążymy zawsze dla niego samego, a nigdy dla czegoś innego, zaszczytów natomiast, .przyjem­ności, rozumu, i wszelakiej dzielności pragniemy wprawdzie także dla nich samych (pragnęlibyśmy

¹ Por. Platon, Eutydem, 289 G i przypis do I094 a 23.

1 7. 1097 b 4- 1097 b 19 19

bowiem każdej z tych rzeczy, nawet gdyby nam nic z nich nie przychodziło), czynimy to jednak również dla szczęścia, w przekonaniu, że dzięki tym rzeczom ⁵ będziemy szczęśliwi. Szczęścia natomiast nikt nie pragnie dla wspomnianych rzeczy ani w ogóle dla niczego innego poza nim.

⁶ To samo wynika też — jak się zdaje — z samo-
starczalności [szczęścia]; bo to, co jest ostatecznym
dobrem, zdaje się być samostarczalnym. A mamy tu
ńa myśli samostarczalność nie dla jednego, tylko
człowieka, żyjącego życiem samotnika, lecz także dla
jego rodziców, dzieci i żony, i w ogóle dla jego przy- ¹⁰
jaciół i współobywateli, skoro przecież człowiek z na­
tury swej jest istotą przeznaczoną do życia życiem

⁷ społecznym¹. Pod tym jednak względem ustanowić
należy pewną ■.granicę: gdyby bowiem ktoś rozciągał
to na dalszych przodków i potomków oraz na przy­
jaciół przyjaciół, rzecz szłaby w nieskończoność. Ale
tym trzeba się będzie zająć poniżej². Samostarczal­
nym zaś nazywamy to, co samo przez się czyni ¹⁵
życie godnym pożądania i wolnym od wszelkich
braków: czymś takim zaś jest — zdaniem naszym —

⁸ szczęście, które jest nawet ze wszystkiego najbardziej
pożądania godne, nie będąc żadnym ze składników
sumy poszczególnych dóbr. Bo gdyby było jakimś
składnikiem owej sumy, stawałoby się bardziej pożą­
dania godne po powiększeniu się o najmniejsze cho­
ciażby dobro. Albowiem przybytek oznacza przyrost
ilości dóbr, a z dwu dóbr to jest zawsze bardziej

16 nn.] WE 1184 a 14 nn.

¹ Por. 1169 b 18 i Politykf 1253 a 2 i n. •W r. Xi XI; por. też 1171 a i n.

/ 7. 1097b 19-1098a 2

pożądania godne, które jest większe¹. Okazuje się » tedy, że szczęście, będąc celem wszelkiego działania, jest czymś ostatecznym i samostarczałnym.*

Twierdzenie jednak, że szczęście jest najwyższym » dobrem, wydaje się czymś, na co wszyscy przypusz­czalnie się godzą, tym natomiast, czego się tu żąda, jest dokładniejsze określenie, czym ono jest. Można '« by może określenie takie podać, biorąc pod uwagę as swoistą funkcję człowieka. Jak bowiem u fletnisty, rzeźbiarza i u każdego artysty oraz w ogóle u każdego, kto ma jakąś funkcję i jakąś właściwą sobie czynność, wartość jego i „dobroć" tkwi w spełnianiu owej funkcji², tak też zdaje się być i u człowieka, jeśli istnieje jakaś swoista jego funkcja. Czyżby więc cieśla i szewc u mieli jakieś właściwe sobie funkcje i czynności, czło­wiek zaś miałby ich nie mieć, lecz miałby być stwo-so rzony do próżniactwa? Czy też raczej tak jak oko, ręka i noga, i każda w Ogóle część ciała posiada jakąś funkcję swoistą, tak też i człowiekowi przypisać można obok tamtych wszystkich jakąś właściwą mu funkcję? Jakaż by to więc mogła być? Co się tyczy w życia, to wspólne ono jest — jak wiadomo — czło­wiekowi nawet z roślinami, a szukamy funkcji swo­istej człowieka. Należy więc abstrahować od funkcji iw8» życiowych, polegających na odżywianiu się i wzra­staniu.* Następnym rodzajem życia byłoby jakieś życie polegające na odbieraniu wrażeń zmysłowych, ale i ono wspólne jest-^jak się okazuje—człowiekowi

23 nn.] ££ 1219 ^{a a nn}-

¹ Por. 1172 b 23 — 34.

• fpiw — por. Platon, Państwo 353 B, Polityk 258 G, 305 G. Por. też przypis do 1094 a 23.

/ 7. 1098 a 3-1098 a 15 21

z koniem, wołem i wszelką w Ogóle istotą żyjącą. Pozostaje tedy życie polegające na działaniu pier­wiastka rozumnego. Owóż jedna część tego ro­zumnego pierwiastka ulega rozumowi, druga zaś sama posiada rozum i myśli*. Ponieważ tedy i o tym^{1 s} życiu mówi się w dwojakim znaczeniu², to należy tu mieć na myśli życie, którego istotą jest wykony­wanie czynności rozumowych; tego bowiem raczej rodzaju życia tyczy się owo wyrażenie, wzięte w zna- czeniu właściwym. Otóż — jeśli swoistą funkcją czło­wieka jest działanie duszy zgodne z rozumem lub nie bez rozumu; i jeśli swoista funkcja człowieka i człowieka etycznie wysoko stojącego jest identyczna co do swego rodzaju, tak jak funkcja cytrzysty i cytrzysty wybitnego, i tak w ogóle we wszystkich w przypadkach, ponieważ do funkcji w ogóle przyłącza się tylko ów wyższy stopień spowodowany dziel­nością (aperĄ) (jest bowiem funkcją cytrzysty grać na cytrze, funkcją dobrego cytrzysty grać dobrze); jeśli więc tak, i jeśli dalej za swoistą funkcję człowieka uważamy pewien rodzaj życia, a mianowicie dzia­łanie duszy i postępowanie zgodne z rozumem, za swoistą zaś funkcję człowieka dzielnego to samo dzia­łanie wykonywane w sposób szczególnie dobry; jeśli wreszcie w ogóle dobrze wykonywana jest każda "

5 nn.] EE 1219 a 9 nn. || 7 n.] EE 1219 ^{a l8} »"»■ II ia ⁿⁿ-l EE 1219 a 25 nn.

¹ o tym — tj. polegającym na działaniu rozumnego pier­wiastka duszy.

^ł w dwojakim znaczeniu—tj. w znaczeniu wykony­wania czynności rozumowych i w znaczeniu odnośnych uzdol­nień.

I 7. 109Sa 15 -1098 a 31

rzecz, która jest wykonywana w sposób zgodny z wy­mogami swej swoistej dzielności ;f eśli tedy to wszystko « tak się ma, to najwyższym dorlfem człowieka jest działanie duszy* zgodne z wymogami jej dzielnoś­ci, o ile zaś istnieje więcej rodzajów tej dzielnoś­ci, to zgodne z wymogami najlepszego i najwyż­szego jej rodzaju. I to w życiu, które osiągnęło pew­ną długość. |Jedna bowiem jaskółka nie stanowi o wiośnie* ani jeden dzień; tak też jeden dzień « ani krótki czas nie dają człowiekowi błogości ani

20 szczęścia.

To więc niechaj służy jako przedstawienie dobra k w ogólnych zarysach; (bo trzeba przecież naprzód podać Ogólne zarysy, następnie zaś wypełnić je szczegółami); to zaś, co w ogólnych zarysach trafnie jest uchwycone, potrafi — jak się zdaje — każdy poprowadzić dalej i szczegółowo rozwinąć, a czas bywa wynalazcą lub dobrym współpracowni­kiem w tego rodzaju poczynaniach. Stąd też biorą

as swój początek postępy w sztukach: każdy bowiem może uzupełnić to, czego brak. Trzeba też pamiętać is o tym, o czym była mowa wyżej ^x, i nie we wszystkich dziedzinach żądać tego samego stopnia ścisłości, lecz w każdej tylko w tej mierze, w jakiej na to pozwała natura przedmiotu, i o tyle, o ile tojest właściwe w danej rozprawie. Wszak zarówno cieśla, jak i ktoś, w

30 kto uprawia geometrię — obaj badają kąt prosty, ale każdy z nich w inny sposób: pierwszy czyni to o tyle, o ile lcąt ów przydatny mu jest w pracy, drugi zaś zastanawia się nad tym, co to jest kąt prosty i jakie

18 nn.] EE 1219 a 35 nn. ¹ 1094 b 11—27.

/ 7. 109Sa 31-1098 b .5 23

ma własności; idzie mu bowiem o prawdę samą w so-bieJW ten sam sposób należy postępować i w innych dziedzinach, aby to, co uboczne, nie przewyższył©) objętością tego, co standwi główne zadanie dzieła.]

²⁰ Nawet podania przyczyny nie należy żądać w jedna­kowej mierze we wszystkich dziedzinach, lecz w nie- ^1098b których wystarczy samo należyte wskazanie tego, że* [coś zachodzi] (jak np. także w odniesieniu do najwyższych zasad¹); wszakże to jest pierwsze i jest

-^] punktem wyjścia.* Co się zaś tyczy zasad², to jedne z nich poznaje się indukcyjnie, inne dzięki intuicji³, jeszcze inne* dzięki pewnego rodzaju przyzwy-

²² czajeniu, różne — w różne sposoby. Należy usiłować dojść do każdego rodzaju tą drogą, która odpowiada ^s

33 nn.] EE r-2i8 b 22 nn.

¹ Niektórzy kreślą wyrazy ujęte tu w nawias —- cf. Susemihl-Apelt w aparacie krytycznym. Skreślenie to wydaje się rzeczą słuszną, sens bowiem zdania jest:... czasem wystarczy, jeśli się wskaże (§Etx^^{val w} przeciwstawieniu do przeprowadzenia dowodu, <£7to8eix&ijvGii, J^ak przy zasadach), że coś zachodzi, (Por. Jaeger, Diokles 43).

• Wyraz grecki &PX^ znaczy zarówno „zasada", jak „po­czątek". Z tej ekwiwokacji rodzi się w. oryginale greckim gra słów, nie dająca się przełożyć na język polski. (Najbliższym oryginału byłby tu przekład, operujący wyrazem „podstawa", jako odpowiednikiem zarówno wyrazu „zasada", jak i wyrazu „początek".)

³ ataóWjcret. — Że ata&rjCic znaczy tu tyle, co intuicja, i że idzie o sposób, w jaki ujmujemy zasa'dy matematyczne — na to zwrócił uwagę pierwszy W. Jaeger {Diokles 44). W przeciw­stawieniu do intuicji prowadzi indukcja do poznania zasad nauk przyrodniczych, przyzwyczajenie — do poznania zasad etycznych (tamże 45). — Dodać należy, że wks. VI, 1143 b 5, Arystoteles explicite utożsamia a?aib]aic w tym znaczeniu z intuicją (vouc):... ataSi)<Ji.\j, odm; 8'

24

7 7. 1098 b f-8. 1098 b 19

ich naturze, i dołożyć.wszelkich starań, by je traf­nie określić, gdyż wielkie jest ich znaczenie dla tego, co pO nich następuje. Wszak początek¹ zdaje się być więcej niż połową całości i dzięki nie­mu wyjaśnia się wiele z tego, co jest przedmiotem badań.

VIII. W rozważaniach dotyczących zasady² [októ-~ rej mowa], uwzględnić trzeba nie tylko wnioski, do których doszliśmy, i przesłanki, na których się io oparliśmy, lecz także i to, co się o niej [powszechnie] mówi. Wszystko. bowiem, co • istnieje, zgadza się z prawdą, z fałszem natomiast < prawda )>³ popada rychło w niezgodę. Wśród dóbr tedy rozróżniono⁴ trzy rodzaje, które nazwano dobrami zewnętrznymi, du­chowymi i cielesnymi: owóż my uważamy dobra duchowe za dobra w najwłaściwszym tego słowa znaczeniu i za najwyższe; Wziałania zaś i czynności " duszy⁵ zaliczamy do dóbr duchowych.JTak więc trafne chyba jest nasze określenie szczęścia, przy­najmniej w myśl tego dawnego i przez filozofów zgodnie przyjętego poglądu/Słusznie też upatrujemy cel ostateczny w pewnym postępowaniu i działaniu;

9 nn.] EE 1216 b 26 nn. || 12 nn.] EE 1218 b 32 nn. WE 1184 b 2 nn.

¹ Por. objaśnienie do b 3.

* zasady — tj. pojęcia szczęścia.

³ Wyraz ujęty w nawias ostry uważa Rassow (cf. Su-semihl-Apelt w aparacie krytycznym) za wtręt późniejszy. Z tłumaczy idą za jego zdaniem m. i. Lasson i Ross.

* Platon, Eutydem 279 A, B, Fileb 48 E, Prawa 697 B, 743 E.
Por. przypis do 1096 a 24.

¹ działania zaś i czynności duszy — w których Arystoteles upatruje (1098 a 16) istotf szczęścia.

1 8. 1098 b 19 -1099 a I 25

w ten bowiem sposób zaliczony zostaje on do dóbr * duchowych, a nie eto zewnętrznych.! Zgadza się rów- 20 nież z naszym określeniem pogląd^ ze szczęśliwy jest ten, kto dobrze żyje i komu dobrze się wiedzie, gdyż tak niemal określiliśmy szczęście jako pewnego ro­dzaju dobre życie i powodzenie. Okazuje się dalej,

⁵ że w naszym określeniu pojęcia szczęścia tkwią
wszystkie te cechy, których się dla niego domagano.

⁶ Jedni bowiem dopatrują się go w dzielności etycznej,
drudzy w rozsądku, inni w pewnego rodzaju mą­
drości; jeszcze inni sądzą, że istotą szczęścia są wy­
mienione rzeczy lub jedna z nich w połączeniu z przy- 25

' jemnością lub nie bez przyjemności; są wreszcie tacy, którzy zaliczają tu również dobrobyt zewnętrzny. Niektóre z tych poglądów mają wielu starodawnych przedstawicieli, inne nielicznych, lecz bardzo sław­nych ; prawdopodobnie nikt z nich nie jest całkowicie w błędzie, lecz każdy ma pod pewnym przynajmniej względem lub nawet po największej części słuszność.

⁸ [Co się tyczy tych, którzy upatrują szczęście w dziel- 3°
ności etycznej lub w jakimś jej rodzaju, to z tym
poglądem zgadza się nasze określenie zupełnie: nale­
żą bowiem do dzielności zgodne z nią czynności.j

9 Niemałą jednak zapewne stanowi różnicę, czy naj­
wyższe dobro widzimy w samym posiadaniu czy też
w używaniu, w trwałej dyspozycji czy też w czyn­
ności¹. Albowiem dyspozycja, choć istnieje, może nic
dobrego nie zdziałać, jak np. u śpiącego lub w inny io<»

ao nn.] EE 1219 a 39 nn. || 23 nn.] EE 1214 a 30 nn. || 31 nn.] EE 1215 a 20 nn,, 1219 a 23 nn. WE 1185 a 9 nn.

¹ w czynności — w której się owa dyspozycja iści. aktualizuje.

/ 8. 1099a 2-1099a 19

sposób bezczynnego; nie może tego natomiast czyn­ność ; bo ź konieczności działać będzie, i to działać dobrze. I jak w Olimpii wieńczy się nie tych, co najpiękniejsi i najsilniejsi, lecz tych, co biorą udział ⁵ w igrzyskach (jako że wśród nich są zwycięzcy)/tak też uczestnikami tego, co w życiu jest dobre i moralnie piękne, stają się słusznie ci, którzy dzia-

A przy tym życie ich jest też samo w sobie przy- io jemne. Doznawanie bowiem przyjemności należy do życia duchowego, każdemu zaś sprawia przyjemność to, czego jest miłośnikiem, jak np. koń miłośnikowi

¹⁰ koni, widowisko zaś miłośnikowi widowisk; tak samo też to, co sprawiedliwe, miłośnikowi sprawiedliwości, a Ogólnie mówiąc — to, co zgodne z dzielnością, miłośnikowi dzielności. Owóż te rzeczy, które spra- ⁿ wiają przyjemność szerokiemu ogółowi, są niezgodne między sobą, ponieważ są przyjemne nie z natury swej; rzeczy natomiast, które sprawiają przyjemność miło­śnikom tego, co moralnie piękne, są z natury swej przyjemne. Tu należy postępowanie zgodne z naka­zami dzielności etycznej¹, które tedy jest przyjemne zarówno dla wyżej wspomnianych ludzi, jak i samo

i5 w sobie. Życie tych ludzi nie potrzebuje wobec tego 12 przyjemności jako jakiegoś dodatku, lecz zawiera ową przyjemność już w sobie. Prócz tego bowiem, co było już powiedziane: nie jest etycznie dzielnym człowiekiem ten, kogo nie cieszą czyny piękne; bo i sprawiedliwym nikt nie nazwie kogoś, kogo nie cieszy postępowanie sprawiedliwe, an.i szczodrym

3 nn.] EE 1219 b 9 n.

¹ xar' i£pETif]v — dosłownie: według dzielności etycznej.

1 8. 1099 a 20-1099 b 2 27

tego, kogo nie cieszy postępowanie szczodre; podob- ²⁰
13 nie ma się też rzecz w innych wypadkach. Jeśli zaś
tak, to postępowanie zgodne z nakazami dzielności
etycznej jest chyba samo w sobie przyjemne. Ponadto
jest Ono też dobre i piękne, i to w najwyższym
' stopniu, jeśli trafnie sądzi o tych rzeczach człowiek
i* szlachetny; a sądzi tak, jak powiedzieliśmy¹. A więc .
szczęście jest najwyższym dobrem i tym, có.moralnie
najpiękniejsze, i najwyższą rozkoszą, i nie są to
rzeczy odrębne, jak tego chce napis w Delos²: 25

Co najsprawiedliwsze jest najszlachetniejsze, zdrowie — naj­lepsze, Lecz najmilsza to rzecz: pragnień osiągnąć swych cel.

Wszystkie te bowiem cechy są zawarte w najlepszych czynnościach; te zaś czynności lub jedna z nich, a mianowicie najlepsza, stanowią, zdaniem naszym, 30 szczęśliwość.

15 Okazuje się jednak, że szczęście — jak już o tym
była mowa³ — nie może się obejść bez dóbr ze­
wnętrznych ; wszak niemożliwą lub przynajmniej nie­
łatwą jest rzeczą dokonywać czynów moralnie pięk­
nych, będąc pozbawionym odpowiednich środków.
Wiele bowiem rzeczy uskutecznia się — jak gdyby

za pomocą narzędzi — dzięki przyjaciołom, bogactwu 109%

16 czy wpływom politycznym; brak natomiast pewnych

24 nn.] EE 1214 a 1 nn.

¹ Tzn. sądzi, że postępowanie zgodne z nakazami dziel­
ności etycznej jest dpbre i moralnie piękne, i to w najwyższym
stopniu.

² Napis w przedsionku delijskiej S-viątyni Latony. Por.
DieV I 64 przypis 6.

•'• 1098 b 26—29.

28

I 8. 1099 b i -9. 1099 b 18

dóbr, jak np. dobrego urodzenia¹, udanych dzieci lub urody, mąci szczęście. Bo przecież nie jest zupełnie szczęśliwy człowiek o bardzo szpetnej powierzchow­ności lub niskiego pochodzenia, ani samotny i bez­dzietny, a jeszcze mniej chyba taki, którego dzieci 5 są pod każdym względem nieudane lub przyjaciele całkiem bez wartości, albo też ktoś, komu śmierć wydarła dobre dzieci lub przyjaciół. Zdaje się więc, że i tego rodzaju pomyślność jest —jak już powiedzie­liśmy²—potrzebna do szczęścia.* Stąd to pochodzi, że niektórzy utożsamiają szczęście z zewnętrznym powo­dzeniem, tak jak inni z dzielnością.

IX. Stąd rodzi się" też pytanie, czy szczęście uzy-io skać można przez naukę, czy przez przyzwyczajenie lub inny jakiś rodzaj ćwiczenia, czy też dzięki jakie­muś zrządzeniu boskiemu* lub dzięki przypadkowi. Owóż, jeśli istnieje w ogóle coś, co ludzie zawdzię- 2 czają bogom, to chyba i szczęście jest darem bożym, i to bardziej aniżeli którekolwiek z dóbr ludzkich, skoro jest najcenniejszym z nich; ale to może należy s raczej do innego rodzaju rozważań; jeśli zaś nawet is szczęście nie jest darem niebios, lecz zdobywa się je dzięki dzielności i jakiejś nauce czy ćwiczeniu, to mimo to należy —jak się zdaje — do rzeczy najbar­dziej boskich. To bowiem, co jest nagrodą i celem dzielności, zdaje się być czymś najlepszym i boskim, i błogosławieństwem³.

7 n.] EE 1214 a 25 n. || 9 nn.] EE 1214 a 14 nn. || 14 nn.] EE 1215 a 12 nn.

¹ dobrego urodzenia — z pełnoprawnych obywateli.

² 1098 b 26—20, J099 a 31.

³ Por. przypis do 1101 b 24.

/ 9. 1099 b 19-1099 b 31 29

4 ' W takim razie jest też szczęście czymś powszechnie dostępnym; bo może dzięki pewnego rodzaju nauce i staranności stać się udziałem wszystkich, którzy nie są, skutkiem jakby kalectwa jakiegoś, niezdolni

s do dzielności. Jeśli zaś lepiej jest być szczęśliwym 20 w ten sposób aniżeli dzięki przypadkowi, to prawdo­podobnie istotnie tak się rzecz ma; skoro przecież i to, co zgodne z [wymogami] natury* jest możliwie jak

6 najdoskonalsze, a podobnie ma się też rzecz z tym, co
zgodne z [zasadami] sztuki ze wszystkim, co jakiejkol­
wiek przyczynie .zawdzięcza swe istnienie, a więc
przede wszystkim z tym, co zawdzięcza je przyczynie
najwyższej. ' Przypisywanie natomiast przypadkowi
tego właśnie, co jest najważniejsze i moralnie najpię­
kniejsze, byłoby szczytem niedorzeczności.

7 Odpowiedź na nasze pytanie¹ wynika też z defi- w
nicji szczęścia, wedle której jest nim pewnego rodzaju
czynność duszy, zgodna z wymogami jej dzielności².

Z pozostałych zaś dóbr jedne przysługują szczęściu w sposób konieczny, inne zaś z natury swej są mu

8 pomocne i przydatne na kształt narzędzi. Zgadzałoby
się tO³ również z tym, co było powiedziane na po­
czątku⁴. Nazwaliśmy [tam] mianowicie cel polityki
najlepszym, ta zaś nauka największych dokłada sta- 30
rań, aby wyrobić w obywatelach pewne właściwości,

¹ nasze pytanie — tj. pytanie, czy szczęście jest dziełem przypadku.

¹ 1098 a 16. Z określenia tego wynika odpowiedź przeczą­ca na pytanie, o które idzie, bo działanie- rozumnej części duszy, zgodnie z jej dzielnością, nie może być dziełem przy­padku.

* to — tj* powyższa teoria szczęścia.

⁴ 1094 a 27.

30

/ 9. 1099 b 31-10. 1100 a 14

10

tj. uczynić ich dzielnymi i zdolnymi do dokonywania czynów moralnie pięknych.

Słusznie więc nie nazywamy wołu ani konia, ani » żadnego innego zwierzęcia szczęśliwym: takie bowiem działanie nie może stać się udziałem żadnego z nich. Dlatego także i dziecko nie jest szczęśliwe, jako że ^la z powodu swego wieku nie może jeszcze dokonywać takich czynów; jeśli się zaś niektóre dzieci nazywa szczęśliwymi, to czyni się to dzięki nadziei, że nimi będą. Do szczęścia bowiem trzeba, jak powiedzie­liśmy¹, i dzielności, która Osiągnęła pewną dosko­nałość, i życia, które osiągnęło pewną długość. Wszak zmienne bardzo są życia koleje i różne bywają u zrządzenia losu, i może się zdarzyć, że ten, kto naj­większej zażywa pomyślności, popadnie w wielkie nieszczęścia na starość, jak to wedle podań o boha­terach było z Priamem; tego zaś, kto doznał takiego losu i nędznie życie skończył, nikt"nie nazywa szczę­śliwym.

X. Czyż więc też nikogo innego z ludzi nie należy nazywać szczęśliwym, póki żyje, lecz trzeba — w myśl powiedzenia Solona² — baczyć na koniec? Jeśliby jednak nawet zgodzić się na to, to czyż ₂ istotnie człowiek jest szczęśliwy wtedy, kiedy umarł? Czy też raczej jest to zupełną niedorzecznością, zwłaszcza na stanowisku tych, którzy nam mówią, że szczęście jest pewnym rodzajem działania ? Jeśli zaś j

32 nn.] EE 1217 a 24 nn. j| 1 nn,] EE 1219 a 35 nn. WE 1185 a 3 nn. || 10 nn.] EE I2ig b 6 nn. WE 1185 a 6 nn.

¹ 1098 a 16—ao. * U Herodota I 32.

I 10. 1100 a 1!-.1100 a 34 31

nie nazywamy zmarłego szczęśliwym — a i Solon « tego nie chce, lecz sądzi tylko, że wówczas dopiero można z pewnością uważać człowieka za szczęśli­wego, jako że znajduje się już poza obrębem nie­szczęść i niepowodzeń — to i to stanowisko budzi pewne wątpliwości; zdaje się bowiem, że jakieś dobro i zło istnieje i dla zmarłego, skoro przecież ist­nieje i dla kogoś, kto żyje wprawdzie, lecz nie uświa­damia ich sobie; [tu należą] np. zaszczyty i niesława lub pomyślność i niepowodzenia dzieci czy po-

4 tomków w ogóle. Ale i to nie jest wolne od trudności. 20 Bo kto miał życie szczęśliwe aż do starości i podobną też śmierć, może doznać jeszcze wielu zmian dotyczą­cych jego potomków; jedni z nich mogą być dzielni i może im przypaść w udziale życie, na jakie zasłu­żyli, a inni — przeciwnie; jasne więc, że różne mogą 25 być stosunki, w których pozostają do swych przod­ków, zależnie od sposobu, w jaki od nich odbiegają; niedorzeczne byłoby tedy przypuszczenie, że zmarły zmienia się wraz z nimi i staje się na przemian już

s to szczęśliwy, już to znowu nieszczęśliwy; ale równie
niedorzeczne byłoby też zaprzeczenie, jakoby los
potomków miał jakiś wpływ, chociażby tylko przez
pewien okres czasu, na [szczęśliwość zmarłych]
przodków. ³⁰

& Ale trzeba nam wrócić do poprzedniej trudności¹; może bowiem dzięki jej rozważaniu znajdzie się

^ odpowiedź i na obecne pytanie. Jeśli więc należy baczyć na koniec i wtedy dopiero nazywać każdego szczęśliwym, nie jakoby obecnie był szczęśliwy, lecz dlatego, że był nim przedtem, to czyż nie jest niedo-

a 10, u.

10. 1100 a 34-1100 b 17

rzecznością, że wówczas kiedy jest szczęśliwy, ma as sąd przypisujący,mu cechę, która mu istotnie przy­sługuje, nie być prawdziwy, dlatego że z uwagi na noob [możliwe] zmiany nie chce się żyjących nazywać szczęśliwymi i że uważa się szczęście za coś trwałego i za coś, co wcale niełatwo ulega zmianom, gdy tymczasem losy jednego i tego samego człowieka często kołem się toczą?¹ Jasną bowiem jest rzeczą, 8 że gdybyśmy się kierowali kolejami losu, nazywali­byśmy nieraz tego samego człowieka już to szczęśli-⁵ wym, już to nieszczęśliwym, czyniąc z osobnika szczęśliwego coś na kształt „kameleona i człowieka, którego szczęście na kruchych jest Oparte podsta­wach"². A może jest rzeczą zgoła niesłuszną kierować się kolejami losu? Nie w nich przecież tkwi dobro 9 i zło, lecz potrzebne są —jak o tym była mowa³ — w życiu ludzkim tylko jako dodatek, rozstrzyga nato­miast o szczęściu działanie zgodne z nakazami dziel-¹⁰ ności, przeciwnie zaś jej działanie — o nieszczęściu.

Poruszona Ostatnio trudność przemawia również 10 za naszym określeniem szczęścia. Nic bowiem z tego, co człowiek czyni, nie ma takiej trwałości jak działa­nie zgodne z nakazami dzielności; wszak zdaje się ono być trwalszym nawet od wiedzy zawartej w na­ukach. Spomiędzy zaś rodzajów tego działania te, które najwyżej stoją, zdają się być najtrwalsze, po-¹⁵ nieważ życie ludzi szczęśliwych upływa przede wszystkim na ich nieprzerwanym spełnianiu* : dzięki temu —jak się zdaje — nie ulegają one zapomnieniu.

¹ Por., Herodot I 207.

* Cytata z nieznanego utworu.

³ 1099 a 31 — b 7.

/ 10. 1100 b 18- 1100 b 32 33

11 Człowiek tedy szczęśliwy posiadać będzie tę cechę,

0 której mowa¹, i będzie szczęśliwy przez całe życie;
zawsze bowiem lub nade wszystko będzie w swym
postępowaniu i w swych dociekaniach teoretycznych

w zgodzie z wymogami dzielności, a zmiany losu ²⁰ znosić będzie w sposób najszlachetniejszy i ze wszech miar odpowiedni jako prawdziwie dzielny człowiek, „o niewzruszonych zasadach, Bez przygany"²,

12 Spośród wielu rzeczy, które są dziełem przypadku,
a różnią się między sobą tym, że jedne są ważniejsze,
a inne mniej ważne, drobne powodzenia, a podobnie

1 drobne niepowodzenia, nie mają, rzecz jasna,
wybitniejszego wpływu na życie; różne natomiast 25
rzeczy ważne mogą — jeśli wypadną dobrze —
uczynić życie szczęśliwszym (bo i same z natury swej
przyczyniają się do okrasy życia, i sposób, w jaki się
ktoś do nich odnosi, może być piękny i szlachetny),
jeśli natomiast wypadną śle, zakłócają i mącą
szczęście³; przysparzają bowiem trosk i są przeszkodą

w niejednym działaniu. Ale i poprzez takie przeciw­ności prześwieca blask piękna moralnego, jeśli ktoś 30 z całym spokojem znosi rozmaite bolesne ciosy losu, nie z powodu niewraźliwości na ból lecz dzięki uspo­sobieniu szlachetnemu i poczuciu własnej wartości⁴.

¹ cechę, o której mowa — tj. trwałość szczęścia. ⁸ Simonides fr. 4 u Diehla II, zachowany u Platona, Prota-goras 339 B.

³ Zob. przypis do 1101 b 24.

⁴ &v \ieY<xk6tyux°Z- Jedną z cech, które Arystoteles wyróżnia
w [xeY0cXo4n>xtix, tj. w poczuciu własnej wartości, czyli uza­
sadnionej dumie, jest niezachwiana równowaga ducha. (Por.
analizę pojęcia (MryaXoiJA>xta ^w ks. IV) .c. III §§ 1—36. Mówiąc
o cesze charakteru, kora pozwala znosić bolesne ciosy losu, ma

3 — Etyka

34

/ 10. 1100 I, 53 -l/Ol _a 15

10

15

35 HOla

14

Jeśli jednak istotnie —jak już powiedzieliśmy¹— 13 rozstrzygające dla życia jest działanie, to nikt ze szczęśliwych nie może stać się nieszczęśliwym, bo nigdy nie popełni nic haniebnego ani niegodziwego. Kto bowiem jest prawdziwie dzielny i mądry, ten — zdaniem naszym —■ znosi każdy los "z godnością i czyni zawsze w danych warunkach to, co jest naj­lepsze, tak jak dobry wódz używa wojsk, które ma pod swymi rozkazami, w sposób najbardziej odpo­wiadający potrzebom wojny i jak szewc z powierzo-; nych sobie skór wyrabia najpiękniejsze obuwie, i jak to czynią przedstawiciele wszystkich innych sztuk. Jeśli zaś tak, to człowiek szczęśliwy nie może wpraw­dzie nigdy stać się nieszczęśliwym, ale i najwyższej szczęśliwości² nie zazna, o iie spotka go los Priama. Nie jest jednak na przemian raz jednym, raz drugim i niełatwo podlega zmianom: niełatwo bowiem i nie byle jakie niepowodzenia wytrącą go ze stanu szczę­śliwości, lecz chyba ciężkie i rozliczne; po ich dozna­niu zaś nierychło może wrócić do owego stanu, lecz jeśli w ogóle, to po upływie jakiegoś bardzo długiego czasu, w którym dane mu będzie przeżyć rzeczy doniosłe i piękne.

Cóż więc stoi na przeszkodzie w nazwaniu szczę­śliwym tego, kto działa w sposób zgodny z najdo­skonalszą formą dzielności i jest dostatecznie wypo-

14 nn.] EE 1219 a 38 n., b 10 nn.

Arystoteles na myśli nie całokształt cech składających się na pojęcie ji£Y^a^^0!!'^uX^^a5 ^^ecz właśnie ową równowagę ducha.

¹ b 10.

⁸ Por. przypis do 1101 b 24.

/ 10. 1101 a 16-11. 1101 a ii 35

sażony w dobra zewnętrzne, i to nie w dowolnym okresie czasu, lecz przez całe długie życie? Czy też należy dodać: „o ile będzie tak żył w przyszłości i w odpowiedni też sposób życie zakończy" — skoro przecież nie znamy przyszłości, a szczęście uważamy za cel i za coś ze wszech miar zupełnie doskonałego ? i6 Jeśli zaś tak, to szczęśliwymi nazwiemy tych spomię­dzy żyjących, którym wyżej wspomniane cechy.przy­sługują obecnie i przysługiwać będą w przyszłości — szczęśliwymi w tej mierze, w jakiej mogą nimi być 20 ludzie.

XI. Tyle więc o tych kwestiach. Co się zaś tyczy losu potomstwa i wszystkich w ogóle bliskich¹, to pogląd, jakoby los ten nie miał żadnego wpływu na szczęśliwość, wydaje się zbyt oschły i sprzeczny z potocznym mniemaniem. Ponieważ jednak wiele

• jest wydarzeń i znaczne są między nimi różnice, as.,
  przy czym jedne dotykają nas więcej, inne mniej,
  przeto byłoby rzeczą zbyt długą, a nawet nieskoń­
  czoną, po kolei je przechodzić, z drugiej zaś strony

• wystarczy może przedstawić je w głównych zarysach.
  Jeśli więc podobnie jak spomiędzy własnych niepo­
  wodzeń jedne posiadają pewną wagę i znaczenie 30
  w życiu, inne zaś łatwiejsze są do zniesienia, tak też
  ma się rzecz i z niepowodzeniami wszystkich bliskich;

■* jeśli dalej różnica, jaka zachodzi między tym, czy cios jakiś dotyka człowieka za życia, czy po śmierci, jest o wiele większa aniżeli różnica, którą w tragedii

21 nn.] EE 1219 b 11 nn. WE 1183 b 20 nn. || 31 nn.] EE 1219 b 8 n.

¹ Por. 1100 a 18—30.

3 •

1 11. 1101 a 31- 12. 1101 b 11

stanowi okoliczność, czy czyny zbrodnicze i straszne poprzedzają akcję, czy też rozgrywają się na scenie — to należy wziąć pod rozwagę i tę różnicę, a może 35 raczej fakt, że podnoszono pewną wątpliwość, doty-noib czącą zmarłych: czy w ogóle mogą uczestniczyć w czymś dobrym lub w jego przeciwieństwie; zdaje się bowiem na podstawie tego, o czym właśnie była mowa, że jeśli nawet dochodzi do nich coś z tych rzeczy, bądź dobrych, bądź też złych, to jest ono czymś w bezwzględnym tego słowa znaczeniu lub ze względu na nich słabym i nieznacznym; jeśli zaś nie, to przynajmniej czymś o takiej sile i jakości, że nie czyni szczęśliwymi tych, którzy nimi nie są, 5 ani nie pozbawia szczęścia¹ tych, co go dostąpili. Okazuje się więc, że powodzenie, a tak samo i nie- « powodzenia osób bliskich dotykają wprawdzie po­niekąd zmarłych, ale w ten tylko sposób i o tyle, że ani nie'czynią szczęśliwych nieszczęśliwymi, ani nie mają żadnego innego podobnego wpływu*.

XII. Po tych wyjaśnieniach rozważmy, czy szczęś-10 cie należy do dóbr godnych pochwały, czy też raczej do godnych uwielbienia; to bowiem jest jasne, że nie należy do dóbr potencjalnych*. Owóż wydaje się, 2 że każda rzecz godna pochwały doznaje jej, ponie­waż posiada pewne właściwości i pozostaje w pew­nym stosunku do czegoś [innego]²; chwalimy bowiem człowieka sprawiedliwego i mężnego, i w ogóle

¹ Por. przypis do b 24.

• pozostaje... innego —tzn. posiada wartość ze względu na coś, w przeciwstawieniu do tego, co ma wartość bez-w.zgledną.

/ 12. J101 b 15 - 1101 b 29 37

etycznie dzielnego — tak jak i ową dzielność — i* z powodu ich postępowania i czynów; chwalimy si­łacza i szybkobiegacza, i wszystkich innych, ponieważ posiadają. pewne wrodzone właściwości i pozostają w pewnym stosunku do czegoś, co dobre i warto­ściowe. Wynika to też z pochwał dotyczących bo­gów, wydają się bowiem śmieszni, kiedy się ich po­równuje z nami¹, a dzieje się to dlatego, że pochwał udziela się — jak powiedzieliśmy — w stosunku do 20 czegoś innego². Jeśli więc pochwała dotyczy rzeczy wspomnianego rodzaju³, to jasne, że do rzeczy naj­lepszych stosować należy nie pochwały, lecz coś większego i lepszego, co też istotnie się dzieje: wiel­bimy* bowiem i uważamy za szczęśliwych* bogów i tych ludzi, którzy najbardziej do bogów się zbliżają. Podobnie ma się też rzecz w odniesieniu do dóbr: 25 nikt bowiem nie chwali szczęśliwości, tak jak [się chwali] sprawiedliwość⁵, lecz uważa się ją za błogo­sławieństwo, jako coś bardziej boskiego i lepszego. Zdaje się też, że Eudoksos okazał się dobrym rzecz­nikiem rozkoszy w sporze o palmę pierwszeństwa'; w tym bowiem," że nie jest przedmiotem pochwał,

¹ z nami — a więc z czymś, co jest mniej wartościowe.

² do czegoś innego — co jest więcej wartościowe;
por. wyżej § 2.

³ rzeczy wspomnianego rodzaju — tj. takich, które
pozostają w pewnym stosunku do czegoś, co więcej wartościowe.

¹ Wielbimy, a nie chwalimy.

⁶ Sprawiedliwość, jako trwała dyspozycja, może być porów­
nywana z czymś bardziej wartościowym, a mianowicie z aktu­
alizacją tej dyspozycji, od szczęścia zaś, które jest samo działa­
niem, nie ma już nic bardziej wartościowego (Eustratios.
Gommentaria Graeca XX, s. 106). ,

38

/ 12. 1101 b 29 -n. 1102 a U

choć należy do dóbr, widział dowód, że jest czymś wyższym od rzeczy chwalebnych; za coś takiego zaś 30 uważał [tylko] boga i najwyższe dobro, jako że w odniesieniu do nich ocenia się —jego zdaniem — wszystko inne. Albowiem¹ pochwała przystoi dziel- 6 ności etycznej (bo dzięki niej dokonuje się czynów moralnie pięknych), do czynów zaś zarówno fizycz­nych, jak psychicznych, odnoszą się mowy pochwalne. Lecz w tej mierze wdawać się w szczegóły jest może t ³5 raczej rzeczą tych, którzy zajmują się mowami po­chwalnymi, my zaś wnosimy z tego, co się powie-no2a działo, że szczęście należy do rzeczy godnych uwiel­bienia² i doskonałych. Tak ma się rzecz —jak się s zdaje — i dlatego, że jest ono [najwyższą] zasadą [działania]; dla niego bowiem czynimy wszyscy wszystko inne, to zaś, co jest [najwyższą] zasadą i przyczyną dóbr, uważamy za coś uwielbienia god­nego i boskiego.

5 XIII. Skoro tedy szczęście jest pewnego rodzaju działaniem duszy, zgodnym z nakazami doskonałej dzielności, należy zająć się dzielnością. To bowiem może pozwoli nam lepiej zrozumied istotę szczęścia.

/Zdaje się, że także prawdziwy mąż stanu poświęca naj- 2 więcej starań dzielności, ponieważ chce wyrobić w oby­watelach dzielność i posłuszeństwo wobec prawaty 10 (przykładem tego prawodawcy Kreteńczyków i La- 3 cedemończyków i ewentualnie inni do nich podobni);

¹ „Albowiem" nawiązuje do toku myśli paragrafu 4, po
którym nawiasowo wtrącona jest uwaga paragrafu 5 o Eudok-
sosie.

² godnych uwielbienia.— tj. posiadających wartość
bezwzględną.

1102 a 12-il()2a 30

₄ jeśli zaś badania te należą do nauki o państwie, to
jasną jest rzeczą, że dociekania nasze zgodne będą

₅ z pierwotnymi zamierzeniami. Zająć zaś potrzeba
się dzielnością — rzecz jasna, że ludzką; rozważa­
nia nasze bowiem dotyczyły ludzkiego dobra naj- 15

₆ wyższego i szczęścia ludzkiego. Ludzką zaś dzielnoś­
cią nazywamy dzielność nie ciała, lecz duszy; a także

7 i szczęście uważaliśmy za działanie duszy. Jeśli
zaś tak jest [istotnie], to jasne, że i polityk musi
posiadać pewną znajomość spraw duszy (tak jak ten,
kto ma leczyć oczy, musi też posiadać znajomość 20
całego organizmu)¹, i to tym bardziej, im cenniejsza
jest i większe ma znaczenie nauka o państwie od
medycyny; istotnie też poświęcają wykształceńsi z le-

₈ karzy wiele pracy poznaniu [całego] organizmu. Po­
winien tedy i polityk uczynić duszę przedmiotem
swych dociekań, powinien to jednak uczynić ze
wspomnianych właśnie względów i w tej tylko mie­
rze, w jakiej to wystarcza dla naszych dociekań²;
wdawać się bowiem bardziej w szczegóły byłoby 25
może trudem przekraczającym nasze zadanie,.

<) Niektóre zagadnienia dotyczące duszy przed­stawione są w sposób dostateczny w moich dziełach literackich, z których też należy korzystać. Tak np., że jedna część duszy jest nierozumna, druga zaś

10 posiada rozum*. Czy te dwie części dają się od siebie oddzielić tak jak części ciała i wszystko, co jest podzielne na części, czy też dają się tylko pojęciowo wyróżnić, a z natury swej są tak nierozłączne jak _M

28 nn.] EE 1219 b 32 nn.

^Ł Nawias pochodzi od tłumaczki. ² Por. przypis do 1094 b 25.

/ 13. 1102 a 31 -U02b 13 i

wklęsłość i wypukłość na obwodzie koła, to jest dla rozważań niniejszych obojętne.

Z dwóch części, które odróżnić należy w niero­zumnej części duszy, jedna jest wspólna człowiekowi¹ i wegetatywna, a mam tu na myśli tę, która jest przy­czyną odżywiania się i wzrastania; tę bowiem zdol­ność duszy z większym prawdopodobieństwem ani­żeli jakąkolwiek inną przypisać można wszystkim istotom, które się odżywiają, zarówno zarodkom w łonie matki, jak i Osobnikom rozwiniętym. Dziel­ność więc pod tym względem jest—jak się oka­zuje — wspólna², a nie specyficznie ludzka. Ta część [duszy] i ta zdolność zdają się być najbardziej czynne s we śnie, we śnie zaś najmniej się to objawia, kto jest dobry, a kto zły (skąd powiedzenie, że przez połowę życia szczęśliwi nie różnią się niczym od nieszczę­śliwych; fakt ten jest całkiem naturalny; sen bo­wiem jest stanem bezczynności duszy pod tym właśnie względem, który rozstrzyga o tym, czy jest dobra, czy zła) — z wyjątkiem tego, że w pewnym słabym stopniu dochodzą do duszy [i przez sen] nie-io które z impulsów i o tyle wyżej stoją marzenia senne ludzi prawych od snów ludzi przeciętnych.*

u

1S

Ale dosyć o tym; możemy już porzucić wegeta­tywną część duszy, ponieważ ona z natury swej nie uczestniczy w dzielności specyficznie ludzkiej; zdaje się natomiast, że pozbawiona rozumu jest jeszcze

32 nn.] EE 1219 b 36 nn. || 3 nn.] EE 1219 b 16 nn. || 7] EE 1219 a 25 || 13, 14] EE 1219 b 27 n.

¹ wspólna człowiekowi — nb. z innymi istotami
żyjącymi.

² Por. a 32 i objaśnienie do tego wiersza.

u I

/ 1). 1102 1) U-1102 b 30 41

inna jakaś część duszy, która jednakowoż przecież w pewien sposób uczestniczy w rozumie. Chwalimy bowiem zarówno u człowieka opanowanego, jak is i u nieopanowanego rozum i tę część duszy, która jest rozumna. Wszak ona to nakłania do postępowa­nia słusznego i najlepszego; okazuje się jednak, że jest w tych ludziach oprócz rozumu coś innego jeszcze, co z natury stawia mu opór i sprzeciwia mu się. Albowiem tak jak sparaliżowane części ciała, kiedy się chce poruszyć je w prawo, zwracają się wręcz przeciwnie w lewo, zupełnie tak samo dzieje 20 się i w życiu duchowym: bo pragnienia ludzi nieopa­nowanych zmierzają w przeciwnym kierunku [ani-

• żeli nakazy rozumu]. Tylko że w odniesieniu do
  ciała odchylenie to jest widoczne, w odniesieniu zaś
  do duszy nie jest widoczne. Niemniej jednak przyjąć
  może należy, że i w duszy jest coś oprócz rozumu,

• co mu się sprzeciwia i przeciwstawia. Czym zaś 2*
  się ono różni od rozumu, to jest [tu] obojętne.
  Okazuje się natomiast, że i ono — jak już powie­
  dzieliśmy¹ — uczestniczy w rozumie. Powolne jest
  mianowicie — przynajmniej u człowieka opanowa­
  nego — rozumowi². A może jeszcze posłuszniejsze jest

u człowieka umiarkowanego i.mężnego; zgadza się bowiem u niego pod każdym względem z rozumem. is A więc i nierozumna część duszy jest—jak się okazuje — dwojaka; wegetatywna bowiem jej strona nie ma nic wspólnego z rozumem; druga natomiast, 30 która jest zdolnością pożądania i wszelkiego w ogóle

¹ b 14.

² Por. analizę pojęć człowieka opanowanego i nieopano­
wanego w ks. VII r. I—X.

42

/ 13. 1102 b 30 - 1103 a 10

pragnienia, uczestniczy poniekąd w rozumie Xóyou) o tyle, o ile mu ulega i jest mu posłuszna. W tym samym znaczeniu mówimy też o posłuszeń­stwie (sx^eiv ^óyov) wobec ojca lub przyjaciół, w in­nym natomiast znaczeniu mówimy o znajomości (£x^£tv Xóyov) np. matematyki¹. Że zaś nierozumna część du­szy posłuszna jest poniekąd rozumowi, tego dowodzi udzielanie napomnień oraz wszelka zarówno nagana, iio3a jak zachęta. Jeśli tedy trzeba i tej części duszy przy- 19 znać udział w rozumie, to i rozumna część duszy jest dwojaka: bądź rozumna we właściwym tego słowa znaczeniu i sama w sobie, bądź też posłuszna rozu­mowi jakby ojcu.*

Ta różnica jest też podstawą podziału dzielności 20 na różne rodzaje [czyli na różne zalety]. Jedne z nich ⁵ nazywamy dianoetycznymi², inne zaś etycznymi³, czyli cnotami, a mianowicie mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia i rozsądek — zaletami dianoe­tycznymi,' a szczodrość i umiarkowanie — etycz­nymi.* Mówiąc bowiem o czyimś charakterze, nie mówimy, że ktoś jest mądry lub pojętny, lecz że jest łagodny lub umiarkowany, ale i mądrego chwalimy z powodu tej jego trwałej dyspozycji; te zaś spo­między trwałych dyspozycji, które zasługują na po-¹⁰ chwałę,' nazywamy zaletami.

3 n.] EE 1220 a 4 nn.

¹ W oryginale greckim Xóy°u [jist^sw —■ uczestniczyć
w rozumie, Xóyov fyew znaczy raz: „być posłusznym", innym
razem: „posiadać znajomość czegoś" — gra słów, dla której
brak odpowiednika w języku polskim.

² dianoetycznymi — tj. intelektualnymi.

³ etycznymi — tj. moralnymi.

KSIĘGA DRUGA

I. Dwa tedy są rodzaje dzielności, z których jeden stanowią zalety dianoetyczne, drugi zaś — zalety etyczne, czyli cnoty. Owóż zarówno powstanie, jak i rozwój zalet dianoetycz.iych jest przeważnie owo- 15 cem nauki i dlatego wymagają one doświadczenia i czasu: etycznych natomiast nabywa się dzięki przy­zwyczajeniu, skutkiem czego i nazwa ich [•Jj&utai, od łfooc] nieznacznie tylko odbiega od wyrazu „przy-

• zwyczajenie" (e&oc).* Wynika stąd też, że żadna z cnót
  nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem
  z tego, co jest wrodzone, nic daje się zmienić dzięki
  przyzwyczajeniu; tak np. kamień, z natury w dół 20
  spadający, nie da się przyzwyczaić do wznoszenia
  się w górę, chociażby go ktoś usiłował przyzwyczaić,
  rzucając go w górę niezliczoną ilość razy; nie da się
  też przyzwyczaić ani ogień do spadania w dół, ani
  żadna inna rzecz do niczego — wbrew swej naturze.

• Więc cnoty nie stają się udziałem naszym ani dzięki
  naturze, ani wbrew naturze, lecz z natury jesteśmy
  tylko zdolni do icłi nabywania, a rozwijamy je 25
  w sobie dzięki przyzwyczajeniu.

4 A dalej : jeśli coś jest nam wrodzone, to zawsze
naprzód uzyskujemy pewne zdolności, a później do-

17 nn.] EE 1220 a 39 nn. WE 1185 b 38 nn.

44

77 1. 1103 a 27 -1103 b 9

piero wykonujemy odnośne czynności, co występuje na jaw [np.] przy wrażeniach zmysłowych (albowiem nie dzięki częstemu widzeniu i nie dzięki częstemu słyszeniu nabyliśmy [zdolności odbierania] odnoś­nych wrażeń, lecz odwrotnie: posiadaliśmy już te zdolności, zanim robiliśmy z nich użytek, a nie po-siedliśmy ich dzięki temu użytkowi); cnót natomiast nabywamy dzięki uprzedniemu wykonywaniu czy­nów [etycznie dodatnich], jak się to dzieje także i w dziedzinie innych sztuk. Tych bowiem rzeczy, których trzeba się nauczyć, by je wykonywać, tych uczymy się właśnie przez ich wykonywanie; tak np. budowniczowie kształcą się budując domy, a cy-trzyści — grając na cytrze.* Tak samo stajemy się sprawiedliwi postępując sprawiedliwie, umiarko­wani przez postępowanie umiarkowane, mężni przez mężne zachowywanie się.

Świadczy o tym także to, co się dzieje w życiu pań- 5 stwowym: przyzwyczajenie bowiem jest tym, za po­mocą czego prawodawcy wyrabiają cnoty w obywa­telach¹ ; i to jest właśnie intencją każdego prawo­dawcy, a jeśli który urzeczywistniają w sposób nieod- powiedni, błądzi, i tym właśnie różni się ustrój jed­nego państwa od ustroju drugiego, dobry — od złego.

A dalej: wszelka cnota zanika skutkiem tych sa- 6 mych przyczyn i pod wpływem tych samych czyn­ników, którym zawdzięcza swe powstanie; a po­dobnie dzieje się też z wszelką sztuką: przez granie bowiem na cytrze stają się cytrzystami zarówno do­brzy, jak źli cytrzyści. Tak samo ma się też rzecz

¹ Por. no2 a io i Politykę 1332 a 40 i nn.

// /. 1103 b 10-2. 1103 b 2S

45

z budowniczymi i z przedstawicielami wszystkich io innych sztuk i rzemiosł, gdyż przez dobre budowanie domów staną się ludzie budowniczymi dobrymi, a przez złe — złymi. Bo gdyby nie tak było, nie trzeba by wcale nauczyciela, lecz każdy przycho­dziłby na świat mistrzem lub partaczem. Tak samo ma się rzecz i z cnotami: przez wykonywanie bo­wiem tych czynności, które pociągają za sobą sto­sunki rodzące zobowiązania wobec ludzi, stają się jedni z nas sprawiedliwi, drudzy zaś niesprawie- u dłiwi; zależnie zaś od tego, czy przywykniemy do strachu, czy też do odwagi w obliczu niebezpie­czeństwa, stajemy się bądź ludźmi mężnymi, bądź tchórzami. To samo dzieje się też w odniesieniu do żądz i do uczuć gniewu: jedni stają się umiarkowani i łagodni, drudzy zaś rozwiąźli i pórywczy, pónie- 20 waż w danych okolicznościach pierwsi zachowują się w ten, a drudzy w ^;nny sposób. Jednym więc słowem, dzięki takim samym czynnościom powstają trwałe dyspozycje. Dlatego trzeba czynności swe ukształtować w pewien sposób, jako że za rozmaitymi czynnościami idą rozmaite dyspozycje. Niemałą więc stanowi różnicę przyzwyczajenie się od wczesnej młodości do takiego lub innego sposobu postępowa­nia, lecz zależy od tego bardzo wiele, a raczej 25 wszystko.

II. Ponieważ rozważania niniejsze mają — w prze-' ciwstawieniu do wszystkich innych — cel nie teore­tyczny (zastanawiamy się bowiem nad dzielnością nie dla poznania, czym ona jest, lecz po to, aby stać

26 rin.] EE 1216 b 21 nn.

4G

// 2. 1103 b 29-1104 a 11

się dzielni, bo w przeciwnym wypadku nie mieli­byśmy żadnego pożytku z tych rozważań), przeto musimy zastanowić się nad zagadnieniami związa­nymi z działaniem, a mianowicie, w jaki sposób na-30 leży go dokonywać; Ono bowiem rozstrzyga też — jak już O tym była mowa¹ — o kierunku "naszych trwałych dyspozycji. Że więc należy postępować -zgodnie ze słuszną oceną, to jest pogląd powszechny, który przyjmijmy jako założenie.* Niżej² będzie

0 tym mowa, na czym polega owa słuszna ocena

1 jaki jest jej stosunek do innych zalet. Z góry zaś *
iio4_a na to jedynie zgodzić się trzeba, że wszelkie za­
gadnienia praktyczne przedstawiać należy w ogólnym
zarysie tylko, a nie w sposób ścisły, jak to już zresztą
na początku³ powiedzieliśmy, że żądać należy
zawsze opracowania zgodnego z naturą przedmiotu.
Otóż kwestie dotyczące postępowania i tego, co
pożyteczne, nie dopuszczają żadnych stałych okre­
śleń, podobnie jak zagadnienie tego, co jest zdrowe.

5 Jeśli zaś tak się rzecz ma w odniesieniu do kwestii * ogólnych, to tym bardziej nie może być dokładne opracowanie poszczególnych kwestii jednostkowych; nie podpada ono bowiem pod żadną sztukę ani pod żadne przepisy, lecz sami działający muszą zawsze stosować się do danych okoliczności, jalc się to dzieje też przy wykonywaniu sztuki lekarza czy sternika.

10

Ale chociaż taki jest charakter rozważań niniej- s szych, to jednak trzeba usiłować jakoś dać sobie radę.

¹ 1103 a 31 ■ ¹ 1144 b 24-³ 1094 b 11-

- b 25.

-30.

-27-

// 2. 1104 a ll-1104'a 2<) 47

6 Przede wszystkim więc należy mieć na uwadze przy­rodzoną właściwość przedmiotów, o których mowa¹, polegającą na tym, iż zanikają one z powodu niedo­statku i nadmiaru; to samo widzimy też w odniesie­niu do siły fizycznej i do zdrowia (jest bowiem rzeczą wskazaną posługiwać się dla wyjaśnienia rzeczy nie­dostrzegalnych świadectwem tego, co dostrzegalne). is-Bo zarówno nadmiernie natężające, jak też niedosta­teczne ćwiczenia fizyczne podkopują siłę; a podobnie też jadło i napój, jeśli są zbyt obfite lub nie wy­starczające, niszczą zdrowie, w miarę natomiast uży­wane, stają się źródłem zdrowia, wzmacniają je

' i utrzymują. Otóż tak samo ma się rzecz z umiarko­waniem, męstwem i innymi cnotami. Kto bowiem od wszystkiego się uchyla i wszystkiego się obawia, 20 i na nic się nie naraża, staje się tchórzem; kto nato­miast niczego w ogóle się nie lęka, lecz wszystkie­mu śmiało czoło stawia, ten doprowadza do zuch­walstwa, podobnie jak ktoś, kto używa wszela­kiej przyjemności i żadnej się nie wyrzeka — do rozwiązłości; kto natomiast unika każdej, jak to czyni sensat², staje się zupełnie niewrażliwy. A więc od niedostatku i nadmiaru zanika umiar- 25 kowanie i męstwo, utrzymują się natomiast dzięki umiarowi.

s Ale nie dość na tym, że cnoty zawdzięczają swe powstawanie, wzrost i zanik tym samym przyczynom i czynnikom, lecz nadto jeszcze wśród tychże samych

11 nn.]	WE	1185
22 nn.
^1 p r z e	d m i	0 t ó w,
^2 Por. 1	108 a	26 i n.

a 13 nn. || 27 nn.] EE 1220 a o których mowa — tj. cnót.

48

// 2. 1104 a 29-3. 1104 b 11

przyczyn znajdują się także [odnośne] czynności¹; tak samo bowiem ma się rzecz także w odniesieniu

30 do innych przedmiotów bardziej dostrzegalnych, jak np. w odniesieniu do siły fizycznej; wszak źródłem jej jest dobre odżywianie się i liczne trudy, które się znosi, a najzdolniejszy do tego jest człowiek silny. Tak samo ma się też rzecz i z cnotami; bo dzięki « wstrzymywaniu się od rozkoszy zmysłowych stajemy

35 się umiarkowani, a będąc nimi, najłatwiej możemy się od rozkoszy tych wstrzymywać. Podobnie i w od-iio4b niesieniu do męstwa: wszak przywykłszy do pogardy dla niebezpieczeństwa i do narażania się na nie, stajemy się mężni, a skoro już nimi się staliśmy, naj­łatwiej nam narażać się na owo niebezpieczeństwo. III. Za oznakę trwałych dyspozycji uważać na-

s leży przyjemność lub przykrość, które towarzyszą czynnościom; bo kto wyrzeka się rozkoszy zmysło­wych i to właśnie go raduje, ten jest umiarkowany; kto zaś Odczuwa to jako ciężar, jest rozwiązły; kto naraża się na niebezpieczeństwa i to go cieszy lub - przynajmniej nie sprawia mu przykrości, ten jest mę­żny, kto zaś przy tym odczuwa przykrość, jest tchórzem. Przyjemności bowiem i przykrości tyczy się dzielność etyczna. Wszak ze względu na przyjem-i« ność² dopuszczamy się czynów niecnych, a ze względu na przykrość³ wstrzymujemy się od czynów pięk­nych.⁴ Dlatego trzeba od wczesnej młodości być 2

¹ odnośne czynności — tj. czynności, w których się
iszczą, aktualiziyą owe cnoty.

² tj. w nadziei doznania przyjemności.

³ tj. w obawie, doznania przykrości.
* Albo odwrotnie.

//. 3. 1104 b 12-1104 b 24

49

wdrażanym poniekąd, jak mówi Platon^x, do radości i zmartwienia z powodu tych rzeczy, którymi należy się cieszyć i martwić; na tym bowiem właśnie polega należyte wychowanie.

A dalej: cnoty dotyczą postępowania i doznawa­nia namiętności, a każdej namiętności i wszelkiemu postępowaniu towarzyszy przyjemność lub przy- is krość, więc [i] z tego względu tyczyłaby się dzielność etyczna przyjemności i przykrości.

Wskazuje też na to fakt, że za ich pomocą wymie­rza się kary; kary bowiem są jak gdyby zabiegami leczniczymi, wszelkie zaś leczenie z natury swej pO-lega na stosowaniu tego, co jes£ przeciwieństwem [danego niedomagania].

A dalej, jak już o tym przedtem² była mowa, wszelka trwała dyspozycja psychiczna ma związek z tymi rzeczami i tych się tyczy, pod których wpły­wem z natury swej zmienia się na niekorzyść lub korzyść; przyjemności zaś i przykrości są właśnie 20 tym, przez co ludzie stają się źli, gdyż gonią za ta­kimi i unikają takich, za którymi gonić i których unikać nie należy, lub czynią to wtedy, kiedy nie należy, lub tak, jak nie należy, lub błądzą w jakiś inny ze sposobów, które dadzą się tu pojęciowo wy­różnić. Dlatego określa się nawet cnoty jako pew­nego rodzaju brak namiętności i spokój ³: niesłusznie

16 nn.] EE 1220 a 34 nn. || 18 nn.] EE 1221 b 39 nn.

¹ Państwo 401 E, Fileb 37 A, B, Prawa 653 A i n.; por.
1172 a 22, 1779 b 29 i Politykę 1340 a 15. Podobne jak tu
uznanie dla Platona 1095 a 32; por. objaśn. do tego wiersza.

² 1104 a 27 — b 3.

³ Demokryt, cynicy, wedle Rossa prawdopodobnie Speuzyp.

4 — Etyka

U 3. 110-1 b 25 - 110! a 6

25 jednak, ponieważ ma się tu na myśli znaczenie bez­względne, a nie podaje się, w jaki sposobi kiedy jest to¹ wskazane lub nie jest wskazane — i jakie inne mogą tu być dodane bliższe określenia. Zakładamy 6 więc, że ten rodzaj dzielności² polega na takim³, jak najlepszym postępowaniu w odniesieniu do przy­jemności i przykrości, charakter zaś etycznie ujem­ny — na postępowaniu przeciwnym.

Do tego samego wyniku możemy dalej dojść także

30 w następujący sposób: ponieważ trojakie są rzeczy, ⁷ które się wybiera, i trojakie, których się unika: to, co moralnie piękne, co pożyteczne i co przyjemne, oraz ich przeciwieństwa — to, co moralnie szpetne, co ' szkodliwe i co- przykre, przeto cnotliwym człowie­kiem jest ten, kto się do tego wszystkiego ustosunko­wuje w sposób właściwy, złym zaś ten, kto w tym ustosunkowaniu błądzi; odnosi się to zwłaszcza do przyjemności, która jest wspólna wszystkim istotom

.« żyjącym i towarzyszy wszystkiemu, co się wybiera: zarówno bowiem to, co moralnie piękne, jak i to, co pożyteczne, jest przyjemne.

nosa A dalej : [pragnienie przyjemności] jest w nas od s dzieciństwa zakorzenione; dlatego tak trudno jest wy­zbyć się tego uczucia, którym przepojone jest całe życie. Przyjemność i przykrość są też — dla jednych 5 z nas w silniejszym, dla innych w słabszym stopniu — wytycznymi naszego postępowania. Toteż muszą 9 one być ośrodkiem wszystkich naszych rozważań;

¹ to — tj. ów brak namiętności. ^a ten rodzaj dzielności — tj. dzielność etyczna. ³ takim —■ tj. uwzględniającym wspomniane w poprzednim paragrafie bliższe określenia.

// 3. 1105 a 6-4. 1105 a 20 51

niemałej bowiem wagi rzeczą dla działania jest należyty lub nienależyty sposób doznawania przy­jemności i przykrości.

Ponadto trudniej jest—jak mówi Herakłit¹ — walczyć z żądzą rozkoszy aniżeli z gniewem; tego zaś, co trudniejsze, dotyczy zawsze i sztuka, i dziel­ność; bo nawet to, co dobre, większą ma wartość 10 w odniesieniu do tego, co trudniejsze. Tak że i z tego względu wszelkie badania, których przedmiotem jest dzielność etyczna [jednostki] i nauka o państwie, dotyczą kwestii przyjemności i przykrości; kto bo­wiem do tych uczuć ustosunkowuje się w sposób na­leżyty, ten jest dobry, zły zaś ten, kto to czyni w spo­sób niewłaściwy.

Tyle więc o tym, że dzielność etyczna dotyczy przy­jemności i przykrości; że te same przyczyny, którym is zawdzięcza swe powstanie, powodują też, w miarę jak ulegają zmianom, zarówno jej wzrost jak i zanik; że wreszcie te czynności, którym zawdzięcza swe po­wstanie, są tymi samymi, w których się ona też iści.

IV. Mógłby jednak ktoś mieć wątpliwości, co mamy na myśli mówiąc², że należy nam stawać się sprawiedliwymi przez sprawiedliwe postępowanie, umiarkowanymi zaś przez umiarkowane. Wszak jeśli ktoś postępuje w sposób sprawiedliwy i umiarko­wany, to jest już sprawiedliwy i umiarkowany, po- 20

7 n.] EE 1223 k ^{22 nn}-

¹ W zachowanych fragmentach Heraklita znajduje się tylko
ustęp, w którym mowa o trudnościach walki ż gniewem
(frgm. 85 u Dielsa⁵ I 170) i który przytacza EE (por. wyżej).
Por. też Politykę 1315 a 30.

² 1103 331 — b 25; 1104 a 27 — b 3.

52

// 4. 1105 a 21 -1105 b 6

y-

dobnie jak ten, kto postępuje zgodnie z zasadami gramatyki czy muzyki, jest wykształcony grama­tycznie lub muzycznie. Ale może i w odniesieniu do 2 sztuk nie tak się rzecz ma? Może bowiem ktoś użyć pewnego wyrażenia zgodnego z zasadami grama­tyki przypadkiem lub wzorując się na kimś innym. Wtedy więc dopiero będzie wykształcony grama­tycznie, kiedy wyrażać się będzie ńie tylko zgodnie 25 z zasadami gramatyki, lecz i na podstawie znajo­mości tych zasad, to znaczy w myśl posiadanej przez się wiedzy gramatycznej.

A dalej : inaczej ma się ta rzecz w odniesieniu do 3 sztuk aniżeli w odniesieniu do cnót. Wytwory bo­wiem sztuki mają same w sobie swą wartość dodatnią, wystarczy więc, jeśli posiadają pewne właściwości ; postępowanie zaś zgodne z poszczególnymi cnotami jest np. sprawiedliwe czy umiarkowane, nie jeśli 30 posiada samo pewne właściwości, lecz jeśli nadto podmiot jego w chwili działania posiada pewne dys­pozycje, to znaczy, jeśli działa, po pierwsze, świado­mie; po drugie, na podstawie postanowienia, i to postanowienia powziętego nie ze względu na coś in­nego ; po trzecie, dzięki trwałemu, i niewzruszonemu usposobieniu. Nic z tego — z wyjątkiem samej wie-nosb dzy — nie wchodzi w grę, jeśli idzie o wykonywanie sztuk; co się tyczy natomiast posiadania cnót, to wie­dza jest tu rzeczą niewielkiej lub żadnej zgoła wagi*, niemałe jednakowoż mają znaczenie, a nawet wszyst­kim są pozostałe momenty, które stają się naszym udziałem dzięki częstemu dokonywaniu czynów [np.] sprawiedliwych lub umiarkowanych. ' Czyny więc są sprawiedliwe i umiarkowane, jeśli * są takie, jakich by dokonywał człowiek sprawiedliwy

// 4. 1105 b 7-5. 1105 b 2) 53

lub umiarkowany; człowiekiem natomiast sprawie­dliwym i umiarkowanym jest ten, kto nie tylko czy­nów takich dokonuje, lecz dokonuje ich nadto w ten sposób, w jaki ich dokonują ludzie sprawiedliwi

s i umiarkowani¹. Słusznie tedy mówi się, że człowiek staje się sprawiedliwy dzięki sprawiedliwemu poste- io powaniu, a umiarkowany dzięki postępowaniu umiar­kowanemu ; natomiast nikt z tych, co nie postępują w ten sposób, nie ma żadnych nawet widoków osiąg­nięcia dzielności etycznej.

6 Ludzie jednak na ogół nie postępują w ten sposób, lecz, uciekając się do rozważań słownych, sądzą, że uprawiają filozofię i że dzięki temu osiągną wysoki poziom etyczny; zachowują się przy tym podobnie jak chorzy, którzy uważnie słuchają, co mówi lekarz, is nie spełniają jednak żadnego z jego zaleceń. Tak samo więc jak tamci, lecząc się w ten sposób, nie uzyskają zdrowia cielesnego, tak samo i ci, filozofując w ten sposób, nie nabędą zalet duchowych.

V. Z kolei rozważyć trzeba, czym jest dzielność etyczna. Otóż, ponieważ trojakie są zjawiska w życiu psychicznym² : namiętności, zdolności i trwałe dyspo- 20 zycje, przeto dzielność etyczna musi należeć do jed-2 nego z tych trzech rodzajów. Namiętnościami nazy­wam: pożądanie, gniew, strach, odwagę, zawiść, radośq, miłość, nienawiść, tęsknotę, zazdrość, litość — w ogóle wszystko, czemu towarzyszy przyjemność lub przykrość; zdolnościami zaś nazywam to, dzięki

19 nn.] EE 1220 b 6 nn. WE n86 a 9 nn.

¹ tj. w sposób, o którym mowa wyżej w § 3.

² psychicznym -r- nb. uczuciowym.

54

// 5. 1105 b 24- 1106 a 9

czemu możemy doznawać wymienionych wyżej na­miętności, więc dzięki czemu zdolni jesteśmy [np.] 25 gniewać się, smucić się lub litować; trwały­mi wreszcie dyspozycjami nazywam to, dzięki czemu odnosimy się do namiętności w sposób właś­ciwy lub niewłaściwy; tak np. do gniewu odno­simy się źle, jeśli czynimy to w sposób gwałfow-ny lub zbyt słaby, dobrze zaś — jeśli czynimy to z umiarem, i podobnie w odniesieniu do innych na­miętności.

Do namiętności więc nie należą, ani zalety, ani s 30 wady etyczne, ponieważ nie nazywają nas ani do­brymi, ani złymi z powodu namiętności, natomiast nazywają nas w ten sposób z powodu zalet lub wad etycznych; ponieważ dalej ze względu na na­miętności nie otrzymujemy ani pochwał, ani nagany uo6a (nie chwali się bowiem kogoś dlatego, że się boi, ani dlatego, że się gniewa, lecz tylko za to, że czyni to w pewien sposób), otrzymujemy nato­miast pochwały i nagany ze względu na cnoty r wady.

A dalej : w gniew lub strach popadamy niezależnie t od postanowienia, cnoty zaś są poniekąd postano­wieniami lub przynajmniej nie mogą się obejść bez postanowienia. Ponadto mówi się, że jesteśmy miotani namiętnościami, o zaletach natomiast i wa­dach etycznych mówi się, nie że miotają nami, 5 lecz że nas w pewien sposób usposabiają.

Z tych samych przyczyn nie należą one też do s zdolności; bo nie nazywa się nas dobrymi ani złymi, nie chwali i nie gani ze względu na samą tylko zdol­ność doznawania namiętności wziętą w znaczeniu bezwzględnym. A dalej: zdolności posiadamy z na-

// 5. 1106 a 10-6. 1106 a 28 5fi

tury, cnoty zaś i wady etyczne nie są nam wrodzone,

0 czym była mowa wyżej¹.

Jeśli tedy cnoty nie należą ani do namiętności, ani do zdolności, to nie pozostaje nic innego, jak tylko to, że należą do trwałych dyspozycji.

VI. Tak więc powiedziano, czym jest dzielność etyczna ze względu na swój rodzaj; należy jednak nie tyle tylko stwierdzić, że jest trwałą dyspozycją,

2 lecz nadto określić, jaka to jest dyspozycja. Trzeba
tedy powiedzieć, że wszelka dzielność jest źródłem is
doskonałości zarówno przedmiotu, którego jest za­
letą, jak też właściwej "mu funkcji, tak np. dzielność
oka czyni dobrymi zarówno oko, jak i jego funkcję;
albowiem dzięki dzielności oka dobrze widzimy. Po­
dobnie dzielność konia sprawia, że koń jest dobry

1 że potrafi dobrze biec, nieść jeźdźca i stawiać opór 20

3 nieprzyjaciołom. Jeśli to więc tak samo się ma w odnie­
sieniu do wszystkich rzeczy, to i dzielność człowieka
będzie trwałą dyspozycją, dzięki której człowiek staje
się dobry i dzięki której spełniać będzie należycie
właściwe sobie funkcje.

* W jaki sposób się to dzieje, o tym już mówiliśmy², a wyjaśni się to jeszcze także, jeśli rozważymy, jaka 25 jest jej³ natura. Otóż ze wszystkiego, co jest ciągłe i podzielne*, można wziąć [pod uwagę] część większą⁴, część mniejszą⁴ i część równą⁴, i to wszystko ze wzglę­du na przedmiot sam lub ze względu na nas, to zaś.

26 nn.] EE 1220 b 21 nn.

¹ 1103 a 18 —■ b 2.

² 1104 a 11 — 27.

³ jej —tj. dzielności człowieczej.

⁴ W stosunku do połowy.

56

//. 6. 1106 a 28- 1106 b 9

co jest równe, jest czymś w pośrodku pomiędzy nad­miarem a niedostatkiem. Środkiem ze względu na s

30 przedmiot nazywam to, co jest jednakowo oddalone od ob.u krańców i co też jest jedno i to samo dla wszystkich; ze względu zaś na nas jest środkiem to, co nie jest ani nadmiarem, ani niedostatkiem; tym c zaś nie jest ani jedna, ani ta sama rzecz dla wszyst­kich. Tak np., jeśli „dziesięć" jest za dużo, a „dwa" za mało, to ze względu na przedmiot przyjmuje się „sześć" jako środek ; jest ono bowiem o tyle większe¹,

ss o ile mniejsze²; to więc jest środkiem w. znaczeniu ' średniej arytmetycznej. Środek natomiast ze względu i na nas określić należy inaczej. Jeśli bowiem zjeść dziesięć min jest dla kogoś za dużo, dwie zaś miny — za mało, to kierownik ćwiczeń atletycznych nie każe. mu zjadać sześciu min; bo i ta ilość może być dla tego, kto ją otrzyma, zbyt wielka albo niedosta­teczna: dla Milona³ bowiem niedostateczna, dla po­czątkującego natomiast w ćwiczeniach gimnastycz­nych ■—• zbyt wielka*. Tak samo ma się rzecz — z biegiem i z walką na pięści. Tak tedy każdy, s kto się rozumie na rzeczy, unika nadmiaru i nie­dostatku, szuka natomiast środka i środek wybiera, i to nie środek samej rzeczy, lecz środek ze wzglę­du na nas.

Jeśli więc wszelka umiejętność spełnia należycie 9 swe zadanie w ten sposób, iż baczy na środek i zmie­rza doń w swych dziełach (stąd zwykło się mówić

¹ większe — od dwóch. ²mniejsze—od dziesięciu.

³ Milon — zapaśnik na pięści, słynący w starożytności ze swei siły.

// 6. 1106 b 10-1106 b 27 57

0 dziełach, które dobrze wypadły, że nie można im i«
nic ująć ani dodać, ponieważ przyjmuje się, iż nad­
miar i niedostatek umniejszają dobroć owych dzieł,
umiar zaś ją utrzymuje); jeśli tedy wybitni artyści
pracują mając—jak twierdzimy — ów środek na
oku i jeśli dalej dzielność — podobnie jak i natura —
subtelniej i trafniej postępuje aniżeli wszelka sztuka,

to w takim razie dzielność musi zmierzać do owego is

10 właściwego środka jako do swego celu*. A mam tu na
myśli dzielność etyczną¹, ona bowiem dotyczy do­
znawania namiętności i postępowania, a w ich
właśnie obrębie istnieje nadmiar, niedostatek i wła­
ściwy środek. I tak obawiać się, być odważnym, po­
żądać, gniewać się, litować się i w Ogóle radować się

1 smucić się można i zbytnio, i za mało, a w obu tych 20

• wypadkach niewłaściwie; doznawać, zaś tych na­
  miętności we właściwym czasie, z właściwych przy--
  czyn, wobec właściwych osób, we właściwym celu
  i we właściwy sposób — to właśnie jest drogą za­
  równo środkową, jak i najlepszą, i to też jest istotną

• cechą dzielności etycznej; podobnie istnieje także
  nadmiar, niedostatek i środek w odniesieniu do po­
  stępowania. Owóż dzielność etyczna dotyczy do­
  znawania namiętności i postępowania, w których
  nadmiar jest błędem, niedostatek — przedmiotem 25
  nagany, środek zaś przedmiotem pochwał i czymś
  właściwym; jedno i drugie² zaś jest związane nie-

¹ 7i&i>c7jv. Tłumacząc dćperĄ przez „cnota", trzeba by tu użyć
pleonastycznego wyrażenia: „cnotę etyczną". Analogicznie
1104 b 8 i 1109 a 20. Por. Wstęp s. LXII.

² jedno i drugie — tj. to, co jest przedmiotem pochwal,
i to, co jest właściwe.

// 6. 1106 b 27 - 1107 a 4

rozłącznie z dzielnością etyczną. Jest tedy dzielność ¹³ etyczna pewnego rodzaju umiarem¹, skoro zmierza do środka jako do swego celu.

A dalej : błądzić można w sposób rozmaity (zlo ⁿ bowiem należy do tego, co jest nieograniczone, jak •■"» to już przypuszczali pitagorejczycy², dobro zaś do tego, co ograniczone), właściwie natomiast postępo­wać można tylko w jeden sposób; dlatego pierwsze jest łatwe, drugie zaś trudne; łatwo jest chybić celu, trudno zaś w cel ugodzić. 1 dlatego należą nadmiar i niedostatek do tego, co złe, umiar zaś do dzielności.

35 Szlachetność jedPn zna sposób, lecz różne sposoby nikczemność.³

A więc dzielność etyczna jest trwałą dyspozycją do u pewnego rodzaju postanowień, polegającą na zacho-7a wywaniu właściwej ze względu na nas średniej miary, którą określa rozum⁴, i to w sposób, w jaki by ją okre­ślił człowiek rozsądny. Idzie tu o średnią miarę po­między dwoma błędami, tj. między nadmiarem a nie­dostatkiem ; a dalej : o średnią miarę o tyle, iż owe u, błędy bądź nie dochodzą do tego, co jest właściwe w doznawaniu namiętności i w postępowaniu, bądź

36 ńn.] EE 1227 b 5 mi.

¹ umiarem — ale nic miernością, przeciwnie: jest „czymś
skrajnym", jeśli idzie o to, „co jest najlepsze i co dobre";
por. 1107 a 7.

² Por. przypis do 1096 b 6. Analogicznie i tutaj zło (dobro)
należy — zdaniem pitagorejczyków — nic do tego, co jest
nieograniczone (ograniczone), lecz — ściślej mówiąc — do
tego samego rzędu, co przedmioty nieograniczone (ograni­
czone).

³ Wiersz nieznanego autora (frgm. 16 u Diehla I 116).

⁴ rozum — Xóyor, z domyślnym boSŁc. Por. przypis do 1103
b 32.

// 6. 1107 a 4- 1107 a 24 59

poza tę granicę wykraczają, gdy natomiast dzielność n etyczna znajduje i obiera właściwy środek. Toteż ze 5 względu na substancję i na definicję określającą jej istotę jest dzielność etyczna czymś w pośrodku leżą­cym, jeśli jednak chodzi o to, co jest najlepsze i co dobre,-jest ona czymś skrajnym.

18 Nie każde jednak postępowanie i nie każda na­
miętność dopuszcza średnią miarę; z samych bowiem
już nazw niektórych z nich wynika, że są czymś nie­
godziwym, tak np. radość z powodu niepowodzenia io
drugich, bezwstydność lub zawiść, a spomiędzy spo­
sobów postępowania : cudzołóstwo, kradzież i morder­
stwo ; wszystkie te i tym podobne namiętności i sposo­
by postępowania są przedmiotem nagany, ponieważ
one same są niegodziwe, nie zaś ich nadmiar lub niedo­
statek. Nie można tedy w ich obrębie nigdy postępo­
wać właściwie, lecz musi się zawsze błądzić; w odnie­
sieniu do tego rodzaju rzeczy dobro i zło tkwi nie is
w tym [np.], z którą kobietą, kiedy lub w jaki sposób
należy cudzołożyć, bo w ogóle czynić cokolwiek

19 z tego jest rzeczą błędną. Podobnie ma się rzecz z po­
glądem, iż istnieje umiar, nadmiar i niedostatek
w odniesieniu do niesprawiedliwości, tchórzostwa
lub rozwiązłości; istniałby bowiem w takim razie
umiar w nadmiarze i niedostatku, nadmiar nad­
miaru i niedostatek niedostatku. Jednakowoż jak 20
nie ma nadmiaru ani niedostatku umiarkowania ani
męstwa, ponieważ środek jest [tu] poniekąd czymś
skrajnym¹, tak i w odniesieniu do tamtych zdróżnóści
nie istnieje ani umiar, ani nadmiar, ani niedostatek,

8 nn.] EE 1221 b 18 nn. WE 1186 a 36 nn. ¹ Por. a 7.

60

// 6. 1107 a 25-7. 1107 b 1

2s lecz hez względu na sposób, w jaki się je popełnia, zawsze są błędne, jako że nic ma w ogóle umiaru w nadmiarze ani w niedostatku i nie ma też nad­miaru ani niedostatku w umiarze.

VII. Trzeba to jednak nic tylko w sposób ogólny powiedzieć, lecz także uzgodnić z przypadkami jed­nostkowymi, w rozważaniach bowiem dotyczących ^:t0 postępowania twierdzenia ogólne uboższe są w treść, te zaś, które dotyczą jednostkowych przypadków, więcej zawierają prawdy; wszak postępowanie od­nosi się do przypadków jednostkowych, z którymi tedy trzeba być w zgodzie.* Znajomość ich czerpać należy z naszej tablicy¹.

W odniesieniu do bojaźliwośei i odwagi umiarem no7b jest męstwo; co się tyczy tych, którzy [tu] grzeszą

28 nn. EE 1220 b 35 nn.

¹ Tablicy, na którą się tu Arystoteles powołuje, brak (por. przypis do 1107 b 21); wzmianka o niej rzuca może pewne światło na genezę EN, na jej charakter wykładów szkolnych: tablica umieszczona być mogła w audytorium, w miejscu dla słuchaczy widocznym (Chase). Można ją poniekąd zre­konstruować na podstawie r. VII ks. Iii analogicznego ustępu EE (por. wyżej), gdzie podana jest formalna tablica, obejmu­jąca czternaście cnót i umiarów uczuciowych wraz z odpowie­dnim nadmiarem i niedostatkiem. Między obu Etykami za­chodzą w tej kwestii pewne różnice merytoryczne, ile że r. VII ks. II EN wylicza — jak zobaczymy — nie czter­naście cnót i umiarów, lecz dziesięć cnót i dwa umiary uczuciowe (wstydliwość i słuszne oburzanie się) oraz spra­wiedliwość. Listę cnót prawie identyczną z powyższą po­daje Arystoteles w Retoryce (ks. I r. IX), gdzie mowa o dzie­więciu cnotach, czyli jak je tam Arystoteles — posługując się terminologią Platońską (Laches 190 C, Polityk 306 B, G, 308 B, 310 A) — nazywa: „częściach dzielności".* Por. przypis do 1094 a 23.

// 7. 1107 b 1 - 1107 b 19 61

nadmiarem, ten, kto przesadza w nieustraszoności, nie posiada nazwy¹ (często bowiem jej brak*), ten zaś, kto przesadza w odwadze, jest zuchwały; kto nato­miast ponad miarę jest bojaźliwy, a niedostatecznie

3 odważny, ten jest tchórzem*. W odniesieniu do przyjemności i przykrości — [co prawda] nie wszyst- 5 Jkich, a zwłaszcza w mniejszym stopniu w odniesieniu do przykrości — środkiem jest umiarkowanie, nad­miarem zaś — nieumiarkowanie, rozwiązłość. Takich, którzy by zbyt mało byli przystępni przyjemnościom, nie łatwo znaleźć; dlatego też i dla nich brak nazwy; nazwijmy ich niewrażli­wymi.*

i Co się tyczy dawania i brania w dziedzinie dóbr materialnych, to umiarem jest szczodrość, nadmia­rem zaś i niedostatkiem rozrzutność i chciwość. Nad- io miar i niedostatek objawia się w nich [obu] w sposób przeciwny: rózrzutnik bowiem zbyt wiele daje, a za mało bierze, chciwiec zaś zbyt wiele bierze, a za mało

s daje*. Na razie podajemy przedstawienie w ogól­nych tylko i głównych zarysach i zadowalamy się tym; poniżej² zaś pojęcia te będą dokładniej ókre-

6 ślone. W odniesieniu do spraw materialnych istnieją is jeszcze inne dyspozycje: wielki gest jako właściwy środek (człowiek o wielkim geście różni się od szczo­drego: wielki gest bowiem dotyczy sum dużych, szczodrość zaś — małych); nadmiarem jest tu nie­smaczne i plebejskie szafowanie pieniędzmi, niedo-

¹ W języku polskim można by i tę wadę nazwać — podobnie jak następną — zuchwalstwem; analogicznie obejmuje Arysto­teles nadmiar bojaźliwości i niedostateczną odwagę'— wspólną nazwą tchórzostwa.

^a'W ks. IV r. I.

// 7. 1107 b 20- 110S a 1 .

2" statkiem zaś — małostkowość; różnią się one od tych błędów, które są skrajnościami w odniesieniu do szczodrości, a czym się różnią, o tym będzie niżej mowa*.

W odniesieniu do czci i niesławy środkiem jest po­czucie własnej wartości, czyli uzasadniona duma, której nadmiar jest zarozumiałością, niedostatek zaś przesadną skromnością; a jak — wedle-tego, o czym wyżej mówiliśmy¹ — szczodrość różni się tym od wielkiego gestu, iż dotyczy nieznacznych sum, tak

25 też obok uzasadnionej dumy, czyli żądzy czci doty­czącej wielkich zaszczytów istnieje pewna dyspo­zycja dotycząca mniejszych zaszczytów: można bo­wiem dążyć do nich w miarę albo też więcej lub mniej, niż należy; kto w tych dążeniach przekracza właściwą miarę, nazywa się cpiAÓTifAoc (nadmiernie ambitny); kto poniżej tej miary pozostaje, jest dćcpiXó-ti.jj.gc, b;z ambicji; kto trzyma,się właściwego środ­ka², nie posiada nazwy [wjęzyku greckim]. Bezimien-

30 ne są też [w języku greckim] odnośne dyspozycje z wy­jątkiem cpi^oTŁfjua³, który to wyraz oznacza dyspozycję człowieka nadmiernie ambitnego. Stąd to pochodzi, iż oba odnośne krańce roszczą sobie pretensje do miej­sca środkowego, a i my nazywamy tego, kto trzyma się tu właściwego środka, w pewnych wypadkach nad­miernie ambitnym, w innych zaś — bez ambicji, nosa i w pewnych wypadkach chwalimy człowieka nad-

¹ b 17, 18.

² kto trzyma się właściwego środka — czyli po
polsku: ambitny.

* 1125 b 22 Arystoteles nadaje, wbrew temu twierdzeniu, brakowi ambicji nazwę: a<piXoTta£oc. Por. przypis do 1108 a 7.

U 7. 1108 a 1 -1108 a 16 63

miernie ambitnego, w innych zaś tego, kto jest bez 9 ambicji. Z jakiej zaś czynimy to przyczyny, o tym będzie mowa poniżej¹.

Obecnie zaś zajmijmy się przedstawieniem pozo­stałych zalet i wad etycznych w sposób analogiczny do poprzedniego.

i8 Istnieje też w odniesieniu do gniewu nadmiar, nie­dostatek i umiar, a jakkolwiek są one [w języku greckim] niemal że bezimienne, to jednak, nazywa- ⁵ jąc tego, kto zachowuje tu właściwą miarę łagodnym, nadamy umiarowi miano łagodności; co się zaś tyczy skrajności, to niechaj kto grzeszy nadmiarem będzie „porywczy"*, a błąd jego „porywczością", kto zaś grzeszy niedostatkiem — „niedostępny gniewowi", a błąd jego „niezdolnością do gniewu".

¹¹ Z umiarem mamy też do czynienia w trzech dalszych przypadkach, które z jednej strony są poniekąd do siebie podobne, z drugiej jednak różnią ¹⁰ się między sobą; wszystkie One dotyczą stykania się z ludźmi, rozmawiania z nimi i czynnego odnoszenia się do nich; różnią się zaś tym, że pierwsze z nich tyczy się prawdziwości w tej dziedzinie, dwa dalsze zaś tego, co w niej przyjemne; z tych dwu dalszych jeden odnosi się do przyjemności tkwiącej w zabawie i żartach, drugi zaś do tego, co przyjemne we wszel­kich [w ogóle] okolicznościach życia. Trzeba więc i tymi przypadkami się zająć, abyśmy sobie tym jaśniej zdali sprawę, że we wseystkim chwalebny ^ls jest umiar, skrajności zaś niewłaściwe i godne nie pochwały, lecz nagany. Owóż i te przypadki są prze-

¹ no8 b ii—26; 1125 b 14

G4

U 7. 1108 a 17-1108 a 29

ważnie bezimienne, musimy jednak sami pokusić się — podobnie jak i w innych wypadkach¹ —

• ukucie odnośnych nazw, a to dla większej jasności

• zrozumiałości. W odniesieniu więc do prawdzi-
  20 wOści ten, kto trzyma się środka, niechaj się nazywa

prawdomównym, a umiar jego—prawdomównością; zmyślanie w kierunku przesady będzie chełpliwością czy blagą lub fanfaronadą, a kto je uprawia, jest blagierem lub pyszałkiem; w kierunku zaś pomniej­szania — udaną skromnością, odnośny zaś człowiek— niby skromny. Co się tyczy przyjemności tkwiącej w zabawie i żartach, ten, kto zachowuje tu umiar, jest człowiekiem gładkim i dowcipnym, a odnośna dyspo­zycja jest połączeniem gładkości i dowcipu²; nadmiar 25 jest kpiarstwem, a kto nim grzeszy, jest kpiarzem, który szuka za każdą cenę tego, co śmieszne³; kto zaś grzeszy tu niedostatkiem, jest pozbawionym humoru sensatem czy mrukiem, a odnośna dyspozycja jest brakiem zmysłu humoru; w odniesieniu wreszcie do pozostałego rodzaju przyjemności, czyli do tego, co w życiu jest w Ogóle miłe — ten, kto jest miły w sposób właściwy, jest człowiekiem uprzejmym, a umiar jest tu uprzejmością; kto przesadza, jeśli czyni to bez­interesownie, jest ugrzecznióny czy nadskakujący, jeśli jednak dla własnej korzyści — jest pochlebcą;

13

¹ Por. Skorowidz pojęć s. v, bezimienność i przypis do a 7.

^a Takie pojęcie zalety, o której mowa, wynika z analizy przeprowadzonej w rozdziale VIII ks. IV. Sebastian Petrycy mówi tu- o „dworstwie", ks. A. Usowicz {Układ cnót i wad u Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, s. .51) o „dworskości".

³ Wyraz polski „kpiarz" ma słabsze zabarwienie pejora­tywne aniżeli greckie (3<o[w>Xó)(o<;. Dlatego dodane zostało tu określenie tej wady, oparte na wywodach ks. IV r. VIII § 3.

// 7. 1108 a 29-1108 b 6 65

ten zaś, kto grzeszy tu niedostatkiem i zachowuje się zawsze nieuprzejmie, jest człowiekiem swarliwym

u i gburem. Istnieje też umiar w uczuciach¹, i w tym, 30 co z nimi jest w związku; Wstydliwość bowiem nie jest wprawdzie cnotą², chwali się jednak i wstydli­wego. Bo i tutaj mówi się o jednym, iż trzyma się środka, o innym, mianowicie o tym, kto wszystkiego się wstydzi, że jest przesadnie wstydliwy; o trzecim, który w ogóle całkiem jest bezwstydny, że grzeszy « niedostatkiem; kto zaś trzyma się środka, ten jest

is wstydliwy. Słuszne oburzanie się jest środkiem mię-dzy zawiścią a radością z powodu niepowodzenia drugich; tyczą się one przykrości i przyjemności wywołanych tym, co przydarza się bliźnim; kto bo­wiem słusznie się oburza, doznaje przykrości z po­wodu powodzenia tych, co na nie nie zasługują; człowiek zawistny przewyższając poprzedniego mar­twi się wszelakim powodzeniem; {kto się słusznie oburza, doznaje też przykrości z powodu niepowo- s dzenia tych, co na to nie zasługują}³. Człowiekowi wreszcie, który raduje się niepowodzeniem drugich, " tak daleko do odczuwania tej przykrości, iż nawet

35 nn.] EE 1233 b 16 nn. WE 1192 b 18 nn.

¹a nie tylko w trwałych dyspozycjach.

¹ Por. 11*28 b u, gdzie czytamy o wstydliwości. iż bardziej podobna jest do uczucia aniżeli do trwałej dyspozycji. Mimo to jednak 1116 a 28 wstydliwość nazwana jest cnotą. Por. przypis do 1-107 b ^2I-

'Zdanie ujęte w nawias {} dodał Sauppe (Dionysius und Aristoteles, 1863—por. Susemihl-Apelt w aparacie krytycznym), usiłując w ten sposób położyć kres trudnościom tekstu i zwią­zanym z nimi dyskusjom; koniekturę tę uważają za trafną Chase, Grant, Stahr i Lasson, odrzucająją Rolfes i Ross.

5 — Etyka

66

U 7. 1108 b 7-8. 1108 b 15

cieszy się [tym niepowodzeniem]*.Ale do roztrzą- 16 sania tej sprawy znajdzie się też inna sposobność¹; z kolei zaś, omówiwszy inne cnoty, zajmiemy się sprawiedliwością, a ponieważ wyraz ten nie jest jednoznaczny, więc rozróżniwszy dwa jego zna­czenia, rozważymy, o ile w każdym z nich spra- -wiedliwość jest umiarem²; podobnie też zajmiemy się

io zaletami intelektualnymi³.

VIII. Trzy tedy są rodzaje dyspozycyj, z których dwie są wadami (pierwsza z powodu nadmiaru, druga z powodu niedostatku), jedna zaś, a mianowicie zachowanie właściwej miary, jest zaletą; wszystkie te dyspozycje wzajemnie się sobie poniekąd przeciw­stawiają, ile że obie skrajności przeciwne są zarówno środkowi, jak i nawzajem między sobą, środek zaś jest przeciwieństwem obu skrajności; jak to, co jest 2

15 czemuś równe, jest większe od czegoś, co od niego

11 nn.] EE 1222 a 17 nn. || 15 nn.] WE 1186 b 11 nn.

¹ inna sposobność.—Tą sposobnością mogłaby być
głębsza analiza poszczególnych cnót, przepiowadzona w ks. III
i IV, gdzie jednak Arystoteles do słusznego oburzania się
i jego przesady w obu kierunkach — nie wraca. Znajdowali­
byśmy się więc znowu w obliczu jednsj z wielu usterek re­
dakcyjnych. Por. przypis do u 07 b 21. Natomiast w Retoryce
(1386 b 17, 1387 b 21 — 1388 a 28, 34) poruszony jest temat
zawiści.

² Analizie sprawiedliwości poświęcona jest ks. V, która
jed*ak poruszonego wyżej w tekście zagadnienia szczegółowo
nie roztrząsa. (Por. przypis do 1107 b 21.) Gi, co radzi by
uważać księgi V, VI i VII EN, identyczne z księgami IV, V
i VI EE, za należące pierwotnie do tej drugiej, mogliby w ni­
niejszej usterce redakcyjnej upatrywać argument przema­
wiający za ich tezą. Por. jednak przypis do u 45 a 11.

" W ks. VI.

// k. iwxb 16 —nos b v r.7

mniejsze, mniejsze zaś od czegoś, co od niego większe, tak trwałe dyspozycje trzymające się środka oznaczają nadmiar w stosunku do niedostatku, niedostatek zaś w stosunku do nadmiaru — zarówno w doznawaniu namiętności, jak i w postępowaniu. Człowiek bowiem mężny wydaje się wobec tchórza zuchwalcem, ale wobec zuchwałego tchórzem; a podobnie człowiek umiarkowany wydaje się rozwiązłym wobec niewra­żliwego, niewrażliwym jednak wobec rozwiązłego; szczodry wobec chciwego rozrzutnikiem, lecz wobec

• rozrzutnika — chciwcem. Dlatego też ludzie stojący
  na krańcach, odsuwają tego, kto stoi w środku,
  zawsze na kraniec przeciwny i nazywają [np.] czło-
  wieka mężnego: tchórz zuchwalcem, zuchwalec nato­
  miast tchórzem, a podobnie i w innych przypadkach.

• Przy takim tedy wzajemnym przeciwstawieniu
  wspomnianych trwałych dyspozycji bardziej przeciw­
  stawiają się sobie wzajemnie oba krańce aniżeli
  każdy z nich środkowi. Większa jest bowiem ich
  wzajemna od siebie odległość aniżeli każdego" z nich
  od środka, tak jak większa-jest odległość tego, co
  większe niż pewna wielkość, od czegoś, co od niej
  mniejsze, i tego, co mniejsze niż pewna wielkość, od
  czegoś, co od niej większe, aniżeli ich obu od czegoś,

s co owej wielkości równe^ł. A dalej : niektóre skrajności są poniekąd podobne do środka, tak' np. zuchwalstwo do męstwa, a rozrzutność do szczodrości; skrajności natomiast są wzajemnie między sobą zupełnie nie­podobne. Stosunek najbardziej od'siebie odległych

23 nn.] WE 1186 b 13 nn. ¹ Por. b 15 i n.

// 8. 1108 b 34-1100 a 17

członów¹ określa się jako wzajemne przeciwieństwo, wobec czego większa odległość oznacza też silniejsze przeciwieństwo.

35

Środkowi przeciwstawia się w pewnych wypadkach 6 silniej niedostatek, w innych zaś nadmiar, tak np. męstwu przeciwstawia się silniej nie zuchwalstwo, które jest nadmiarem, lecz tchórzostwo, stanowiące niedostatek; umiarkowaniu natomiast — nie zupełna niewrażliwość, będąca brakiem, lecz rozwiązłość,

s która jest nadmiarem. A dzieje się to z dwu przyczyn, i z których jedna tkwi w samym przedmiocie: ponie­waż jedna z dwóch skrajności jest bliższa i bardziej pokrewna środkowi, przeciwstawiamy mu silniej nie tę właśnie skrajność, lecz jej przeciwieństwo; tak np. ponieważ męstwu zdaje się być bliższe i bardziej

io pokrewne zuchwalstwo, mniej zaś pokrewne tchó­rzostwo, przeciwstawiamy mu silniej drugą z tych skrajności; bo to, co jest od środka bardziej odległe, wydaje się bardziej mu przeciwne. Oto jedna z przy- 8 czynj tkwiąca w samym przedmiocie, druga natomiast tkwi w nas samych: do czego bowiem sami z natury bardziej skłonni jesteśmy, to wydaje nam się bardziej przeciwne właściwemu środkowi. Tak np. sami z na-

is tury bardziej pochopni jesteśmy ku rozkoszy, dlatego łatwiej popadamy w rozwiązłość aniżeli w [prze­sadną] obyczajność. A zatem za bardziej przeciwne środkowi uważamy to, co łatwiej może w nas wybu-

35 nn,] EE 1222 a 23 nn. 1234 b 6 nn. WE 1186 b 4 nn. 17 nn.

¹ najbardziej od siebie odległych członów — nb. tego samego rodzaju, wedle definicji przeciwieństwa w Katego­riach 6 a 17.

U 8. 1109 a 18 — 9. 1109 a 31 89

jad, i dlatego rozwiązłość, która jest nadmiarem, jest bardziej przeciwna umiarkowaniu [aniżeli niewrażli-wość].

IX. Wykazaliśmy tedy w sposób wystarczający, że 20 i w jakim znaczeniu dzielność etyczna polega na za­chowywaniu właściwego środka, i to środka pomiędzy dwiema wadami, z których jedna pochodzi z nad­miaru, druga zaś z niedostatku, i że posiada te właści­wości, ponieważ zmierza, zarówno w doznawaniu namiętności jak i w postępowaniu, do właściwego

2 środka jako do swego celu. Dlatego to jest rzeczą trudną osiągnąć wysoki poziom etyczny; trudno bo­wiem we wszystkim utrafić w środek, tak jak znaleźć 2* środek koła jest rzeczą, którą nie każdy potrafi, lecz tylko ktoś, kto się na tym rozumie. Tak też jest rzeczą łatwą i dla każdego możliwą gniewać się lub dawać pieniądze czy je na coś łożyć; nie jest natomiast rzeczą ani dla każdego możliwą, ani łatwą czynić to w odniesieniu do właściwych osób, we właściwym stopniu, czasie, celu i sposobie; dlatego to, co jest dobre, jest rzadkie, chwalebne i moralnie piękne.

s Toteż ktoś, kto zmierza do środka jako do swego 30 celu, powinien przede wszystkim trzymać się z dala od tego, co jest owemu środkowi bardziej przeciwne, jak to też zaleca Kalypso¹:

28 nn.] WE n 86 b 32 nn.

¹ Przytoczone wyrazy wypowiada w Odysei XII (219,, 220,) 204, 205 przekładu Siemieńskiego Odyseusz do sternika, powo­łując się na przestrogę nie Kalypso, lecz Kirke, która miedzy" Scyllą a Charybdą radziła trzymać się bliżej Scylli.

// 9. U09a 32-U09b 9

Omijaj . . .

Owe dymy i wiry, gdzie morze się kłębi.

Z dwóch bowiem skrajności jedna jest bardziej, druga

35 mniej błędna; skoro tedy bardzo trudno jest ugodzić ♦

w środek, to należy wybrać przynajmniej najmniejsze

zło¹; to zaś stanie się najłatwiej w sposób wyżej

^m> wspomniany².

JNfależy też baczyć na to, ku czemu sami jesteśmy pochopni; różni bowiem z nas różne mają z natury skłonności. To zaś³ najłatwiej będzie poznać po przyjemności i przykrości, które się w nas rodzą. ⁵ Trzeba tedy samych siebie odciągać w kierun- s ku przeciwnym, gdyż oddaliwszy się znacznie od tego, co błędne, dojdziemy do środka, jak to czynią ci, którzy chcą wyprostować wygięty kawałek drzewa.

We wszystkim zaś najbardziej wystrzegać się na- « leży tego, co przyjemne, i rozkoszy; o niej bowiem sąd nasz nie jest bezinteresowny. To więc, co odczuwała starszyzna trojańska w stosunku do He-

¹ najmniejsze zło — xaT(& Ssu-repoy ttXouv, dosłownie: drugą żeglugę; bliższy oryginału byłby przekład: wybrać drugą... z kolei możliwość. Powyższe wyrażenie idiomatyczne, zaczerpnięte z gwary żeglarskiej, którego Arystoteles użył też w Polityce 1284 b 19, jest częste u Platona, np. Fedon 99 D, Fileb 19 C, por. 5g C, Polityk 300 C. Por. też przypis do 1094 a 23.

^s w sposób wyżej wspomniany — tj. przez uni­kanie skrajności bardziej przeciwnej środkowi — por. 1109 a 31.

³To zaś — tj. to, do czego jesteśmy z natury po­chopni.

// 9. 1109 b 10- 1109 b 23 71

leny, to powinniimy i my odczuwać w odniesie- i« niu do rozkoszy i przy każdej sposobności powta­rzać sobie ich powiedzenie¹; odsuwając ją bo­wiem w ten sposób od siebie, mniej będziemy błądzili. Dzięki takiemu więc postępowaniu najłat­wiej — na ogół biorąc — będzie nam utrafić w środek.

Trudna to z pewnością rzecz, zwłaszcza w poszcze­gólnych przypadkach jednostkowych, bo nie łatwo is rozstrzygnąć, w jaki sposób, na kogo, z jakiego po­wodu i jak długo należy [np.] się gniewać; i my sami bowiem chwalimy już to tych, którzy grzeszą pod tym względem niedostatkiem, i uważamy ich za ła­godnych, już to tych, którzy gwałtownie się unoszą, i nazywamy ten sposób postępowania prawdziwie męskim. Nagana jednak spotyka nie kogoś, kto nieznacznie tylko wykracza poza to, co dobre, w kie­runku nadmiaru lub niedostatku, lecz tego, kto to czyni w sposób bardziej wyraźny; ten bowiem nie 20 uchodzi uwagi. Do jakiego natomiast stopnia i w ja­kiej mierze zasługuje on na naganę, to niełatwo jest pojęciowo określić, podobnie jak wszystko inne, co jest przedmiotem wyczucia; przedmioty zaś wspom­nianego² rodzaju należą do przypadków jednostko­wych i rozstrzyga o nich wyczucie*.

¹ Powiedzenie, o którym mowa. brzmi w Iliadzie III (158—160 —) 154—156 przekładu Dmochowskiego, jak następuje:

... istna z niej bogini!

Ale chociaż jest taka, niech do domu płynie, Niech przez nią miasto nasze z potomstwem nie ginie. ^SW§ 7.

72

U 9. 1109 b 23-1109 b 26

Tyle tedy wykazaliśmy, że we wszystkim chwalebna jest trwała tendencja do zachowania środka, że jedna-2s kowoż [niekiedy] odbiegać odeń należy już to w kie­runku nadmiaru, już to w kierunku niedostatku; w ten bowiem sposób najłatwiej utrafimy w środek i w to, co jest dobre.

---