Mircea Eliade∗: SACRUM • MIT • HISTORIA
WSTĘP
Pojęcie „sacrum” jest bardziej pierwotne niż pojęcie „religia”, wyprzeda ono także problematykę bóstw.
W przeżyciu sacrum podmiot doświadcza transcendencji. Sacrum oznacza świętość. Zawiera aspekt ostatecznej tajemnicy i najwyższej wartości.
Sacrum objawia się człowiekowi w opozycji do profanum, ale zawsze za jego pośrednictwem.
Magia jest formą zinstrumentalizowanego sacrum. (Magia tam panuje, gdzie brak środków prawdziwie sprawczych).
Współczesna cywilizacja europejska wytworzyła szereg imitacji sacrum Zdegradowane i upokorzone sacrum pod postacią rozbuchanego profanum.
Dziś wątek sacrum to w ogólności refleksja nad życiem i jego sensem.
O sacrum mówić można jednak tylko wtedy, gdy rzeczywiście w swym doświadczeniu natrafimy na obecność tego nieprzekraczalnego.
POJĘCIA PODSTAWOWE, PRZEDMIOT ROZWAŻAŃ
SYMBOLIZM A PSYCHOANALIZA
Myślenie symboliczne wyprzeda mowę i rozum dyskursywny. Symbol odsłania najgłębsze strony rzeczywistości opierające się innym sposobom poznania. Odpowiadają one pewnej potrzebie - obnażają wszelkie modalności bytu. Przez ich poznanie lepiej umiemy poznać człowieka. Poprzez uruchomione obrazy i symbole odzyskuje on rajskie stadium praczłowieka.
Freud nigdy nie potrafił sobie uzmysłowić, że seksualność nigdy nie była „czysta” zawsze była funkcją wielowartościową. Najwyższą z nich była funkcja kosmologiczna - seksualność była zawsze hierofanią, akt seksualny zaś aktem integrującym (a więc także aktem poznania). Zjawisk przedstawianych u Freuda nie należy traktować dosłownie, tylko jako obrazy. Filozoficznie problemy „genezy” i „prawdziwego przetłumaczenia obrazów” są bezprzedmiotowe.
Prawdziwy jest więc obraz jako taki, jako zespół znaczeń, nie zaś jako jedno z jego znaczeń bądź też jeden z licznych stanów odniesienia.
WIECZNOTRWAŁOŚĆ OBRAZÓW
W podświadomości współczesnego człowieka krzewi się nadal mitologia. Symbole nigdy nie znikają z pola aktualności psychicznej: mogą zmienić aspekt, ale rola zawsze pozostanie ta sama.
Pospolita „tęsknota” kryje „nostalgię za rajem” tęsknota za czymś inny niż chwila obecna Wyrażają one więcej, niż człowiek mógłby wyrazić słowami. Wyrażają one to, co nazywamy „sytuacją człowieka”.
Nieustająca desakralizacja człowieka współczesnego wypaczyła treść jego życia duchowego nie niszcząc jednak wzorców jego wyobraźni: w sferach wymykających się kontroli trwa i żyje cała zdegradowana mitologia. Stanowi to punkt wyjścia dla odrodzenia duchowego współczesnej ludzkości.
Symbole ciągle pozostają w sferze wyobraźni.
„Mieć wyobraźnię” tzn. korzystać z bogactwa wewnętrznego, z nieustającego, spontanicznego potoku obrazów. Etymologicznie: obraz, wyobrażenie, naśladowanie, odtwarzanie rzeczywistość psychologiczna oraz prawda duchowa. Znaczy to, by widzieć świat w jego pełni, gdyż moc i zadanie obrazów polega na tym, aby ukazywać to wszystko co wymyka się konceptualizacji.
SYMBOLIZM ŚRODKA
PSYCHOLOGIA A HISTORIA RELIGII
Ciągle podejmowane są próby ustanowienia samodzielnej naukowej historii religii - w dalszym ciągu religia nie może odciąć się od związków z antropologią, etnografią, socjologią, psychologią religii, orientalistyką.
Większy akcent powinien być kładziony na „religię” a nie na „historię” - nim zaczniemy badać historię czegoś, najpierw musimy wiedzieć czym to „coś” jest.
„Symbolizm środka” Fenomen religijny przejawiający się w ramach historii i przez historię (ograniczony, bo warunkowany przez historię).
Człowiek jako istota historyczna, konkretna, autentyczna - „jest w sytuacji”. Jego autentyczna egzystencja realizuje się w historii, w czasie, w jego czasach, które nie są czasem ani czasami jego ojca.
„Człowiek w ogóle” - to czysta abstrakcja
Fakt duchowy Będąc faktem ludzkim jest z natury uwarunkowany wszystkim, co przyczynia się do kształtowania człowieka (od anatomii i fizjologii po język). Fakt duchowy składa się na jednostkę ludzką jako coś integralnego (zawiera w sobie i jednostkę filozoficzną, człowieka społecznego i ekonomicznego.
Człowiek zawsze jest „w sytuacji” - ale nie zawsze jest ona historyczna (uwarunkowana obecną chwilą historyczną. Człowiek zna także inne rytmy czasowe i historyczne. Odgrywa ona jednak dość małą rolę - na rzecz podświadomości.
HISTORIA I ARCHETYPY
Jeżeli mamy do czynienia z postawą archaiczną i integralną, to nie powinniśmy się tylko ograniczać do rejestrowania historycznych przejawów tej postawy - trzeba odkrywać jej znaczenie i artykulację.
Mit jest tworzony przez pewien określony kompleks kulturowy i przenoszony przez pewne społeczności ludzkie.
Pytanie: Czemu odpowiadają owe mity i symbole, że zyskały sobie taką popularność ?
Odkrywają one „ostateczną sytuację człowieka” - tzn. sytuację jaką człowiek odkrywa, uświadamiając sobie swoje miejsce we wszechświecie. Wtedy dopiero możemy mówić o psychologii głębi.
W psychice ludzkiej żyją symbole i motywy mityczne - ich powtórne odkrywanie jest cechą wszystkich ludzi.
Metapsychoanliza Technika bardziej zmysłowa, przystosowana do wyjaśniania teoretycznej treści symboli i archetypów. Traktuje człowieka jako żywy symbol. Wyjaśnia to, co jest utajone, fragmentaryczne, aluzyjne. Można mówić o nowej majeutyce.
Dzięki temu człowiek mógłby odnaleźć symbolikę własnego ciała, które jest antropokosmosem - wariant symboliki archaicznej; nowy wymiar egzystencjalizmu.
Logika symbolu Pewne grupy symboli są spójne, ściśle ze sobą powiązane; można je ujmować w systemy i przekładać na pojęcia racjonalne.
ARCHETYPY I POWTARZANIE
Poczynania ludzkie są powtórzeniem wzorca mitycznego. Każdy znany nam fakt został uprzednio ustanowiony i przeżyty przez innego kogoś, kto nie był człowiekiem. To co czynie człowiek pierwotnie było już czynione.
Jest to swoista ontologia - wytwór człowiek odnajduje swoją tożsamość poprzez uczestnictwo w rzeczywistości transcendentnej.
Gest jest na tyle realny, na ile odtwarza działanie pierwotne.
GRUPY FAKTÓW (Struktura archaicznej ontologii):
Elementy, których realność łączy się z funkcją powtarzania i naśladowania archetypu niebiańskiego.
Elementy: miasta, świątynie, domy, których realność wiąże się z symbolizmem „centrum pozaziemskiego”
Rytuały i znaczące gesty świeckie - realność poprzez świadome powtarzanie pewnych aktów; ustanowione przez bogów, bohaterów albo przodków.
ELEMENTY RZECZYWISTOŚCI MITYCZNEJ
ŚWIĘTY OBSZAR I SAKRALIZACJA ŚWIATA
JEDNORODNOŚĆ PRZESTRZENI A HIEROFANIA
Dla człowieka religijnego przestrzeń nie jest jednorodna. Istnieją obszary określone i amorficzne.
Doświadczenie niejednorodności przestrzeni to pradoświadczenie, które można porównać do „ustanowienia świata” .
Sacrum przejawia się za pośrednictwem jakiejkolwiek hierofanii; ustala ontologicznie świat. Przestrzeń jednorodna i skończona, bezkresna, nie ma żadnego punktu oparcia - hierofania przyjmuje „punkt stały” „środek”
Aby żyć w świecie trzeba go ustanowić, założyć. Ustalenie punktu oparcia jest równoznaczne ze stworzeniem świata.
Dla doświadczenia świeckiego przestrzeń jest jednorodna i neutralna. Nigdy nie spotkamy tego doświadczenia w stanie czystym - człowiek opowiadający się za życiem świeckim nie jest w stanie bez reszty wyzwolić się z postawy religijnej.
Pytanie: Jak doświadcza się przestrzeni świętej a jak świeckiej ?
Świętość to „punkt stały” i niejednorodność, podobnie jak w przypadku świeckiej
Postawa kryptoreligijna nawet człowiek głęboko niereligijny posiada swoje osobiste „święte miejsca”.
TEOFANIA I ZNAKI
Próg w kościele - łączy dwa światy; dystans pomiędzy świeckim a religijnym; paradoks - w tym miejscu oba światy nawiązują łączność. Jest to bezpośredni symbol przerwania przestrzeni; symbol przejścia.
Wszelki święty obszar implikuje hierofanię.
Teofania uświęca miejsce przez sam fakt, że „otwiera” je ku górze.
Nie zawsze potrzeba ścisłej hierofanii lub teofanii - byle jaki znak wystarcza aby wskazać na świętość miejsca.
Znak Jako nosiciel treści religijnych wprowadza element absolutny i kładzie kres względowi i nieładowi. Człowiek domaga się znaku, aby znaleźć absolutny punkt oparcia.
Jeżeli żaden znak nie objawia się sam od siebie - prowokuje się go (przywoływanie świętych sił lub ludzi - cel: zorientowanie człowieka w przestrzeni).
Sacrum jest w tym przypadku mocą, skutecznością, źródłem życia i płodności. Chęć życia w sacrum to chęć życia w umiejscowionej rzeczywistości obiektywnej.
Orientowanie się to technika konstruowania świętego obrazu. Jest on skuteczny o tyle, o ile odtwarza dzieło boże.
Koncepcja świata: Wszelki świat dla człowieka religijnego jest światem świętym.
CHAOS I KOSMOS
Wszelkie terytorium zasiedlone jest kosmosem, bo uprzednio zostało ono poświęcone - jest to świat, w którego łonie nastąpiło objawienie się sacrum.
Obszar ołtarza jest świętym obszarem - wzniesienie ołtarza to odtworzenie dzieła stworzenia w skali mikrokosmosu.
Terytorium nieznane (nie zasiedlone przez „naszych”) - przynależy do modalności płynnej i nie dokształconej chaosu.
KONSEKRACJA MIEJSCA : POWTÓRZENIE KOSMOGONII
Kosmizacja nieznanych terytoriów jest zawsze konsekracją: organizując przestrzeń powtarza się zawsze wzorzec działania bogów. Osiedlenie się na jakimś terytorium sprowadza się do uświęcenia go. (przykład: słup Achilipów w środku wioski; Kwakiutlowie wierzą, że słup miedziany przechodzi przez trzy poziomy kosmiczne - świat dolny, ziemię i niebo. Znajduje się on domu kultowym. W miejscu gdzie wnika w niebo znajduje się „brama górnego świata” - widzialnym obrazem tego słupa jest na niebie Mleczna Droga).
Nie można żyć bez „otwarcia” w kierunku transcendencji; nie można żyć w chaosie.
«ŚRODEK ŚWIATA»
Dzięki hierofanii następuje przeskok między poziomami kosmicznymi, została nawiązana łączność; dokonuje się także „otwarcie” ku górze.
Kolumna magiczna musi więc znajdować się w samym środku świata - wokół niego rozciąga się całość świata mieszkalnego.
„SYSTEM ŚWIATA” SPOŁECZNOŚCI TRADYCYJNYCH:
Miejsce święte stanowiące przerwę w jednorodności przestrzeni
Otwarcie jako symbol przerwania, które umożliwia przejście z jednego regionu kosmicznego do drugiego.
Różnorodne obrazy jako forma łączności z niebem
„nasz świat” rozciągnięty wokół tej osi kosmicznej, oś więc musi się znajdować „pośrodku”, „pępek świata” (np.: góra kosmiczna - bliżej nieba, sanktuaria są w środku miasta, świątynie naśladują świętą górę, zigurat)
wywodzą się z tego liczne mity, wierzenia i obrzędy
Cały ten porządek jest zawsze w opozycji do chaosu akwatycznego.
«NASZ ŚWIAT» ZNAJDUJE SIĘ ZAWSZE W ŚRODKU
Wszystkie najważniejsze świątynie stanowią jednocześnie obraz świata jaki i środek świata. człowiek społeczeństw prawspółczesnych pragnie żyć jak najbliżej środka świata. Istnieje potrzeba przebywania stale w środku.
Świat bierze początek od środka - rozciąga się od punktu centralnego. (Motyw w wielu religiach)
Środek jest tym właśnie miejscem, gdzie dokonuje się przeskok między poziomami, gdzie przestrzeń staje się święta, rzeczywista - sacrum się wdziera w obręb świata.
Kosmogoniczna funkcja środka - „pępek świata” (W niektórych wierzeniach tzw. Święte Chaty - podłoga to ziemia, sufit to niebo, a ściany to cztery strony świata; czworo drzwi, czworo okien i cztery kolory ścian).
W najróżnorodniejszych kontekstach kulturowych odnajdujemy zawsze ten sam schemat kosmologiczny i ten sam scenariusz obrzędowy: osiedlenie się na jakimś terytorium, w jakiejś okolicy jest równoznaczne z położeniem podwalin świata.
MIASTO - KOSMOS
Jeżeli nasz świat faktycznie jest kosmosem, to wszelki atak z zewnątrz grozi mu przeistoczeniem się w chaos. Wrogowie przynależą do mocy chaosu. Motyw prasmoka, którego zabicie pozwoliło na stworzenie kosmosu.
Urządzenia ochronne chroniące z początku osiedla i miasta miały początkowo charakter magiczny.
Myśl symboliczna utożsamia nieprzyjaciela człowieka z demonem i śmiercią.
Opisy niebezpieczeństwa zagrażające jakiejś cywilizacji: chaos, bezład, ciemności powrót do stany płynnego, bezładnego, bezkształtnego - chaotycznego.
PRZEJĄĆ STWARZANIE ŚWIATA
Obecnie mamy do czynienia z desakralizacją siedziby ludzkiej.
Człowiek musi wziąć na siebie stworzenie świata, który wybrało się na miejsce zamieszkania. Przy okazji budowy domów potrzeba zawsze jakichś ofiar: krwawych lub symbolicznych. Człowiek bierze na siebie odpowiedzialność za świat, który stworzył.
Dwa obrzędowe sposoby przeistaczania siedziby w kosmos:
utożsamienie z kosmosem poprzez wytyczenie czterech stron świata od punktu środkowego; (najniższe stadia kultury)
powtarzanie przez obrzęd budowy wzorcową czynność bogów, dzięki której świat narodził się z ciała potwora; (wprowadzony w kulturze archaicznych rolników)
W samej strukturze osady odkrywamy symbolikę kosmiczną
KOSMOGONIA I OFIARA ZWIĄZANA Z BUDOWANIEM
Kamień węgielny zawsze ma się znajdować w „środku świata”
Wąż symbolizuje chaos, to co bezkształtne, nie ujawnione. Obcięcie głowy węża jest równoznaczne z aktem stworzenia.
Według pewnej grupy mitów kosmos bierze swój początek jako rezultat ofiary - powstają rośliny, rasy ludzkie i różne klasy społeczne. Dlatego też budowle muszą być ożywione poprzez złożenie im krwawej ofiary - tchnięcie duszy.
Siedziba to świat, który człowiek wznosi sobie, naśladując wzorcowy akt stworzenia dokonany przez bogów - kosmogonię. Początek siedziby powtarza prapoczątek istnienia świata.
Architektura sakralna podejmuje tylko i rozwija symbolikę kosmologiczną, obecną już w strukturze siedzib prymitywnych.
Symbole o obrzędy dotyczące świątyń, miast i domów wywodzą się w ostatecznej instancji od pierwotnego doświadczenia świętej przestrzeni.
ŚWIĄTYNIA, BAZYLIKA, KATEDRA
Są one ziemskim odtworzeniem wzorca transcendentnego; kopia niebiańskiego archetypu.
Bez względu na stopień swej nieczystości świat jest nieustannie oczyszczany przez świętość sanktuariów. Świętość świątyni nie podlega ziemskiemu skalaniu; jej plan jest dziełem bogów.
Kościół naśladuje Jeruzalem niebieską; z drugiej strony odtwarza raj czy też świat niebieski.
PARĘ WNIOSKÓW
Mimo wielkiego zróżnicowania we wszystkich religiach występują wspólne elementy jedności.
Doświadczenie sakralnej przestrzeni umożliwia „założenie świata” tam gdzie sacrum przejawia się w przestrzeni, następuje objawienie tego, co rzeczywiste. Sacrum ustanawia środek wśród chaosu.
Objawienie się sacrum w przestrzeni posiada aspekt kosmologiczny.
Świat daje się ująć jako świat, jako kosmos, o tyle, o ile objawia się jako świat święty.
Dla człowieka decyzja umieszczenia się w przestrzeni stanowi kwestię religijną.
Człowiek cierpi na tęsknotę religijną. Wyraża się ona w chęci życia w kosmosie czystym i świętym, takim, jaki był na początku, gdy wyszedł z rąk stwórcy.
CZAS ŚWIĘTY I MITY
TRWANIE ŚWIECKIE I CZAS ŚWIĘTY
Podobnie jak przestrzeń czas także dla człowieka religijnego nie jest jednorodny i ciągły. Wyróżniamy interwały czasu świątecznego, czas sakralny i czas świecki.
Czas święty z natury swej jest odwracalny - jest to uobecniony praczas mityczny. (Wszystkie święta polegają na reaktualizacji jakiegoś sakralnego wydarzenia, dokonanego w przeszłości mitycznej - pierwsze pojawienie się czasu świętego). Daje się on w ten sposób bez końca odzyskiwać. Życie w taki sposób jest wyróżnikiem człowieka religijnego; czas uświęcony, wieczny.
Człowiek niereligijny także posiada swój „czas odświętny” - różnice od zwyczajnej monotonii codziennego życia jeżeli wchodzi w inny rytm czasowy - stanowi to zawsze wymiar egzystencjalny; czas historyczny
TEMPLUM - TEMPUS
Związki pomiędzy światem a czasem kosmicznym.
Przekonanie, że kosmos odradza się co roku. („rok” i „świat” są sobie pokrewne)
Templum - oznacza aspekt przestrzenny
Tempus - aspekt czasowy ruchu widnokręgu w przestrzeni i czasie
Dla ludzi archaicznych świat odnawia się co roku, i z każdym nowy rokiem odzyskuje swoją pierwotną świętość.
Kosmogonia jest archetypem wszelkiego tworzenia.
Póki jakaś rzecz nie zaistniała, nie mógł też istnieć jej czas.
DOROCZNE POWTARZANIE KOSMOGONII
Człowiek religijny jest złakniony tego, co rzeczywiste. Kosmogonia była najwyższym przejawem boskości, wzorcowym gestem siły, obfitości i siły twórczej. Człowiek symbolicznie stawał się współczesny kosmogonii.
REGENERACJA PRZEZ POWRÓT DO CZASU POCZĄTKU
Czas święty i osobliwy jest czasem początków - człowiek okresowo pragnie go odzyskać.
Święto jest reaktualizacją wydarzenia mitycznego.
Czas początków = czasowi kosmogonii
Życie nie może być naprawione, może być tylko rekreowane przez symboliczne powtarzanie kosmogonii - jest ona wzorcem wszelkiego tworzenia.
CZAS ŚWIĄTECZNY I STRUKTURA ŚWIĄT
Człowiek stara się reaktualizować czas początków za pomocą stosownych obrzędów. W ten sposób staje się współczesny bogom. W tym okresie człowiek religijny wierzy, że żyje w innym wymiarze czasu. Odnajduje się sakralny wymiar życia.
Jeżeli człowiek religijny odczuwa potrzebę nieskończonego odtwarzania tych samych wzorcowych gestów, to dlatego że dąży do tego i stara się o to, aby żyć jak najbliżej bogów.
STAWAĆ SIĘ OKRESOWO WSPÓŁCZESNYM BOGÓW
Istnieje tęsknota za doskonałością początków - obsesja ontologiczna głód sacrum i tęsknota za bytem.
MIT - WZORZEC
Mit opowiada historię sakralną, czyli prawydarzenie, które dokonało się na początku czasu. Opowiadanie o tych sprawach jest równoznaczne z objawieniem tajemnicy. Mit jest więc opowieścią o początkach czasu. Mit obwieszcza zaistnienie nowej sytuacji kosmicznej. Mit łączy się w ten sposób z rzeczywistością (sakralną) - tylko sacrum jest par excellence rzeczywiste.
Żaden bóg ani heros kultowy nie objawia nigdy aktu świeckiego - wszystko co dokonują należy do sfery sacrum.
Mit objawia sakralność absolutną, albowiem opowiada o twórczej aktywności bogów odsłaniając sakralność ich dzieł.
Mit opisuje motywy związane z wkraczaniem sacrum w świat - ustanawia świat jako coś rzeczywistego.
Zasadnicza funkcja mitu polega na ustaleniu wzorców dla wszystkich obrzędów i wszystkich znaczących czynności ludzkich. Znaczenie:
Człowiek utrzymuje się w sferze sacrum - tzn. rzeczywistości
Prowadzi to do ustawicznego uświęcania się świata
REAKTUALIZOWANIE MITÓW
Człowiek religijny pragnie być innym niż jest w płaszczyźnie świeckiego doświadczenia. Nie jest dany - tworzy sam siebie zbliżając się do wzorów boskich. Człowiek religijny podobnie jak świecki uważa się za tworzonego przez historię - ale interesuje go tylko historia święta.
Człowiek prawdziwym staje się wyłącznie stosując się do nauk dawanych przez mity, naśladując bogów.
HISTORIA ŚWIĘTA, HISTORIA, HISTORYZM
Historia święta - opowiedziana jest w mitach; udział w sacrum.
Powtarzanie wyjałowione ze swej treści religijnej z konieczności prowadzi do pesymistycznej wizji istnienia.
Historia - objawia się jako nowy wymiar obecności boga w świecie.
Historyzm - przywiązuje wagę do wydarzenia historycznego jako takiego, to znaczy odmawiając mu jakiejkolwiek możliwości objawienia intencji soteriologicznej, transhistorycznej.
Wybór esejów 1952 - 1962
∗ Mircea Eliade (1907-1986)urodził się W Bukareszcie. Na uniwersytecie w swym rodzinnym mieście podjął studia nad filozofią indyjską. Zdobywszy wcześnie znanie, uzyskał środki na studia na Uniwersytecie Kalkuckim, co otworzyło przed nim możliwości bezpośredniego zetknięcia z kulturą Indii. Po powrocie do Europy dał się poznać wykładając historię religii i filozofii Wschodu w Bukareszcie, Berlinie, Bernie i Londynie. W latach 1938-1942 wydawał w Bukareszcie pismo "Zalmoxis. Revue des Etudes Religieuses". W roku 1945 osiadł w Paryżu i podjął współpracę z wybitnym religioznawcą Georges Dumezilem. Wykładał w Ecole Pratique des Hautes i Etudes. W roku 1949 wydał swoje pomnikowe dzieło „Traite d'histoire des religions”(Traktat o historii religii). Opublikował w języku francuskim wiele innych prac z zakresu religioznawstwa i antropologii kultury. Z wykładami swoimi odwiedził wiele krajów po obu stronach Atlantyku. W roku 1957 objął katedrę historii religii w Chicago University.
filoz. metoda majeutyczna «metoda nauczania filozofii, stosowana przez Sokratesa, polegająca na takim zadawaniu pytań, aby odpowiadając na nie, rozmówca sam doszedł do słusznego twierdzenia»
‹gr. maieutikós `położniczy'›
soteriologia rel.
a)«występująca w wielu religiach wiara w zbawczą rolę bóstwa»
b)«w teologii chrześcijańskiej: doktryna o odkupieniu świata przez Chrystusa»
‹gr. sotería `zbawienie' + -logia›
3
5
Druk i opracowanie: Michał Pyka