Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

128

129

Wskazówki dla Autorów publikacji

Podsumowanie

Na zakończenie zaznaczyć należy, że społeczeństwo polskie, jak i inne społeczeństwa krajów Europy Zachodniej oraz Środkowo­wschodniej, na tle danych dotyczących całego świata, jest stosun­kowo stare i co więcej, dynamicznie starzejące się. Na tle krajów Europy Zachodniej -jesteśmy stosunkowo młodzi, ale już w najbliż­szych dekadach sytuacja ta zmieni się. Będziemy się starzeć bar­dziej dynamicznie, niż zachodnie kraje europejskie, mając jedno­cześnie słabszą, niedostosowaną do takiego tempa przemian demo­graficznych, infrastrukturę. Jest to dla Polski sygnał, by zrewido­wać rozwiązania instytucjonalne i regulacje prawne. Niezbędna jest refleksja nad przyszłością polskiego społeczeństwa. Postępują­ce zmiany demograficzne włączają nasz kraj w krąg państw Unii Europejskiej na długo przed formalnym przystąpieniem. Czas naj­wyższy, by podejmować szeroko zakrojone dyskusje i wypracowy­wać wspólne strategie rozwiązywania problemów i konsekwencji niekorzystnego dla Europy zjawiska demograficznego. Należy nieco odwrócić uwagę opinii publicznej od faktu ewentualnego zalania Unii Europejskiej migracją zarobkową z krajów do niej kandydują­cych, gdyż może się okazać, że w najbliższej przyszłości nie tylko kraje Europy Zachodniej, ale i Środkowej same będą potrzebowały wsparcia imigrantów w wieku produkcyjnym, np. z Afryki czy Azji, a mając przed sobą prawdopodobieństwo wystąpienia takiego zjawi­ska, należałoby już przygotowywać narzędzia, by ten proces prze­prowadzić jak najsprawniej i jak najkorzystniej dla obu stron. Wniosek, jaki płynie z powyżej przedstawionych danych o tym, że ludność na świecie nie tylko się starzeje, ale też proces ten postępuje bardzo dynamicznie, powinien znaleźć się w centrum uwagi więk­szości państw na świecie.

Autorka jest doktorantką w Instytucie Polityki Społecznej Uniwersytetu War­szawskiego.

Wskazówki dla Autorów publikacji przesyłanych do druku w kwartalniku „Praca Socjalna"

1. Redakcja przyjmuje do druku:

- prace teoretyczne z zakresu szeroko pojętej pomocy społecznej i pracy socjalnej z osobami dorosłymi i z dziećmi,

- prace publicystyczne, relacje, reportaże, przyczynki do dyskusji i inne materiały poświęcone zagadnieniom praktycznym w funk­cjonowaniu polityki społecznej i pracy socjalnej,

- materiały przybliżające ciekawe inicjatywy podejmowane przez pra­cowników socjalnych,

- doniesienia na temat działań w zakresie pomocy społecznej i pracy socjalnej na świecie,

- artykuły prezentujące polską myśl społeczną i sylwetki jej twórców, także działających aktualnie w środowiskach lokalnych i ponad-lokalnych,

- informacje prawne i interpretacje aktów prawnych,

- relacje z konferencji i seminariów krajowych i zagranicznych,

- recenzje i omówienia literatury polskiej i obcej.

2. Objętość nadsyłanych materiałów nie może przekraczać: w przypad­ku prac teoretycznych 20 stron znormalizowanego maszynopisu (tj. 30 wierszy po 60 znaków z podwójnymi odstępami), pozostałych prac - l O stron, recenzji i omówień - 5 stron.

3. Przypisy bibliograficzne, którymi opatrzone są prace, powinny za­wierać następujące informacje

- w przypadku książki: inicjał imienia i nazwisko autora (redaktora naukowego), tytuł, podtytuł, numer tomu, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania, numery stron przytoczonego cytatu,

- w przypadku czasopisma: inicjał imienia i nazwisko autora, tytuł, podtytuł artykułu, tytuł czasopisma, rok, numer kolejny, numery stron przytoczonego cytatu,

- w przypadku ustawy lub rozporządzenia: nazwę, datę wydania, numer Dziennika, w którym zostały opublikowane, numer pozycji, pod którą widnieje w tym Dzienniku.

4. Materiały należy przesyłać w formie elektronicznej na dyskietkach w edytorze tekstów Word i wydrukowanej w 2 egzemplarzach. Redak­cja nie przyjmuje tekstów niezamówionych wcześniej pocztą e-mail.

126

127

Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Wielkości tego wskaźnika w Rosji, ale Polacy żyją np. krócej niż Niemcy. Wartości wskaźnika przeciętnej długości trwania życia dla noworodka w Niemczech wynoszą odpowiednio dla 1950 r. - 67,5, w 2000 r. - 78,2. Przewidywana wartość tego wskaźnika w 2050 r. pokazuje, że Niemcy będą żyć o ponad 3 lata dłużej niż Polacy. Przeciętny wiek obywatela Republiki Federalnej osiągnie w 2050 r. wartość niższą niż na Ukrainie, a wyższą niż w Polsce i wyniesie 50,9 lat.

Niemieckie społeczeństwo jest społeczeństwem starszym od pol­skiego. Obecny udział osób starszych w społeczeństwie niemieckim wynosi niemal o 6 proc. więcej niż w Polsce, szacuje się jednak, że w 2050 r. różnica ta będzie wynosić zaledwie 2,5 proc., co wskazuje na fakt, o ile bardziej dynamicznie zestarzeje się polskie społeczeńs­two. Stopa potencjalnego wsparcia w Niemczech również spada, ale dynamika zmiany tego wskaźnika jest mniejsza, niż w Polsce. W 1950 r. na jedną osobę w wieku 65 i więcej lat przypadało tam prawie 7 osób w wieku produkcyjnym (6,9), w 2000 r. -już tylko 4 osoby (4,1), zaś w 2050 r. przeciętnie niespełna 2 osoby.

Znacznie natomiast wzrośnie stopa wsparcia rodziców. W 1950 r. na 100 osób w wieku 50-64 lata przypadały średnio w Niemczech jedynie 2 osoby (2,1) w wieku 84 i więcej lat. W 2000 r. było to już l O osób (10,3), w 2050 szacuje się, że współczynnik ten wzrośnie do 36,1 osoby na 100 osób z młodszej generacji.

W Republice Czeskiej udział osób w wieku 60 lat i więcej w całości społeczeństwa już w 1950 r. był większy o 4,2 proc., niż w Polsce i wynosił 12,5 proc. W 2000 r. wartość ta była wyższa od pol­skiej już tylko o 1,8 proc., a jak się przewiduje w 2050 r. do grupy osób w wieku 60 i więcej lat należeć będzie ponad 40 proc. spo­łeczeństwa, podczas gdy w Polsce wartość ta nie przekroczy 36 proc.

Przeciętny wiek w Republice Czeskiej obecnie oscyluje wokół 37-38 lat, zaś w 2050 r. wynosić ma 52,4 lata.

Stopa potencjalnego wsparcia wynosi o 0,7 pkt procentowego mniej niż w Polsce. Również w 2050 r. osób w wieku 15-64 przy­padających na jedną osobę w wieku 65 lat i więcej, będzie mniej niż

w Polsce, bo przeciętnie l ,6, podczas gdy w Polsce - 2. Także stopa wsparcia rodziców wyższa będzie od polskiej. W 1950 r. wynosiła 2,2 i była niższa o O, l od polskiej, przewiduje się natomiast, że w 2050 r. wskaźnik ten będzie o niecałe 5 pkt wyższy, niż w tym samym czasie w Polsce. Do zbliżonego poziomu jak w Niemczech, wzrośnie w Repu­blice Czeskiej wartość wskaźnika przeciętnej długości trwania życia, choć dynamika procesu jest nieco mniejsza. O ile w 1950 r. wynosił on tyle samo, co w Niemczech - 67,4, to w 2050 długość przeciętnego trwania życia będzie tylko o rok i 3 miesiące dłuższa od przeciętnego trwania życia w Polsce.

Na Węgrzech dynamika zmian jest jeszcze mniejsza. W 1950 r. omawiana wyżej wartość, czyli długość przeciętnego trwania życia była wyższa o 2 lata i 3 miesiące, niż w tym samym czasie w Polsce. Przewiduje się natomiast, że w 2050 r. Węgrzy będą przeciętnie żyli o 9 miesięcy krócej, niż w tym czasie Polacy. Obecnie niemal jedną czwartą węgierskiego społeczeństwa stanowią osoby w wieku 60 i więcej lat. W 2050 r. do osób starszych zaliczymy już ponad jedną trzecią węgierskiego społeczeństwa, podobnie jak w Polsce.

W 1950 r. przeciętny obywatel Ukrainy żył niemal o 5 lat dłużej od Polaka, natomiast w 2050 r. - według szacunków ONZ - ma żyć o 2,5 roku krócej, nie osiągając 80 lat. Jednocześnie, przeciętny wiek obywatela Ukrainy niemal się podwoi i przewyższając przeciętny wiek Polaka o 3 lata, osiągnie w 2050 r. - 51,5 lat. Wskaźnik potencjalnego wsparcia spadnie na Ukrainie do tego samego pozio­mu, co w Polsce (2,0), zaś wskaźnik wsparcia rodziców wzrośnie do 17 osób w wieku 84 i więcej lat przypadającej na 100 osób w przedziale wiekowym 50-64 lata. Ukraińskie społeczeństwo jest również współcześnie społeczeństwem starszym od polskiego i nie zmieni się to w przyszłości. Udział osób w wieku 60 i więcej lat w całej populacji Ukrainy wynosi obecnie 20,5 proc. (o 3,5 proc. więcej niż w Polsce), zaś w 2050 r. wynosić będzie 38,1 proc., co stanowi 2,5 proc. więcej niż wówczas w Polsce. Do tego seniorów na Ukrainie będzie zaledwie o 10,9 proc. mniej, niż osób w wieku produkcyjnym. W Polsce różnica ta wynosić będzie o 2,2 pkt procentowego więcej.

124

125

Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Współcześnie mediana wieku mieszkańców Polski wyższa jest o 2 lata od mediany wieku ludności całego świata, natomiast szacuje się, że w 2050 r. będzie o 10 lat wyższa od ówczesnej mediany wieku światowego i wynosić będzie 48 lat. Należy zwrócić uwagę na fakt, jak bardzo taka sytuacja zaważyć musi na dziś podejmowanych strategicznych decyzjach dotyczących systemu ochrony zdrowia, czy systemu emerytalnego w Polsce.

Podobnie, jak w całej populacji świata, tak i w Polsce w grupie seniorów przeważają kobiety, co wynika z dłuższej przeciętnej długości dalszego trwania życia kobiet, niż mężczyzn. A różnica ta będzie się jeszcze pogłębiać. W 1950 r. w grupie seniorów różnica pomiędzy kobietami a mężczyznami wynosiła jedynie 2 proc. na korzyść kobiet. Na 2050 r. przewiduje się, że różnica ta wzrośnie do 7 proc.

Tendencja do spadku współczynnika obciążeń demograficznych w skali makro (całego globu), przekłada się również na skalę mikro - w odniesieniu do Polski. Wskaźnik przedstawiający liczbę osób w wieku 15-64 lata przypadającą na jedną osobę w wieku 60 lat i więcej, wynosił w Polsce w 1950 r. 12,5, w 2000 r. spadł do 5,7, zaś z prognoz ONZ wynika, że w 2050 r. będzie wynosił jedynie 2 osoby w wieku produkcyjnym przypadające na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym. Natomiast rosnąć będzie wskaźnik zwany stopą wsparcia rodziców, wyrażający liczbę osób w wieku 84 lata i więcej przypadającą na 100 osób w wieku 50-64 lata. Wskaźnik ten w 1950 r. miał wartość 2,3, współcześnie został niemal potrojony i wynosi 6,1, a przewidywania mówiąojego wartości równej 20,5 punktom w 2050 r. Z tych danych wynika, że dramatycznie (niemal dziesięciokrotnie w stosunku do roku 1950) wzrośnie obciążenie dzieci w późnym wieku produkcyjnym rodzicami będącymi w górnej granicy wiekowej.

Wzrasta również, choć nie tak dynamicznie, jak obniża się dzietność kobiet, wskaźnik przeciętnej dalszej długości trwania życia. Przewiduje się, że w 2050 r. w Polsce przeciętna długość trwania życia dla noworodka wynosić będzie 80, l lat, podczas, gdy jeszcze w 1950 r. wynosiła ona 61,3 lat. Wydłużanie się przeciętnego

trwania życia w Polsce jest zjawiskiem pozytywnym. Świadczyć może o zmianie wzorca zachowań zdrowotnych, sukcesie zdrowot­nych działań profilaktycznych, ale w zasadniczy sposób wpływa na wzrost liczby osób starszych w najbliższych dekadach, na co należy zwrócić baczną uwagę.

Sytuacja w krajach sąsiadujących z Polską

Procesom o podobnej dynamice podlegają kraje sąsiadujące z Polską. Tabela 2. przedstawia podstawowe wskaźniki i wartości ukazujące dynamikę procesu starzenia się społeczeństw w państ­wach Europy Środkowo-Wschodniej.

Tabela 2. Wybrane wskaźniki starzenia się ludności w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

Państwo	Stopa starości demograficznej (w procentach)		Mediana wieku (w latach)		Współczynnik obciążeń de­mograficznych (liczba osób)		Wskaźnik wsparcia rodziców (liczba osób)		Przeciętna długość trwania życia (w latach)
		2000	2050	2000	2050	2000	2050	2000	2050	2000	2050
Polska	16,6	35,6	35.2	48.0	5,7	2,0	6,1	20,5	73,9	80,1
Niemcy	23,2	38,1	40,1	50,9	4,1	1,8	10,3	36,1	78,2	83,4
Węgry	19,7	36,2	38,1	49.8	4.7	2.0	6.4	18,0	72.0	79.4
Czechy	18,4	40,1	37,6	52,4	5,0	1,6	6,2	25,3	75,4	81,4
Słowacja	15,4	36,8	34.0	50,2	6,1	2,0	6.0	17,8	73.7	79,5
Ukraina	20,5	38,1	37.3	51,5	4.9	2,0	6,1	17.0	68.1	77,5
Białoruś	18,9	35,8	36.3	48,6	5.1	2,2	6.3	18.0	68.5	77,9
Litwa	18.6	37,3	35,7	50.6	5,0	2,0	8.0	23.2	72.7	79.6
Rosja	18.5	37,2	36.8	50.0	5,6	2,1	6.1	17.8	66.0	76.9

Źródło: patrz przypis l.

Najstarszym spośród krajów sąsiadujących z Polską są Niem­cy, następnie Ukraina i Węgry. Polska należy nadal do grupy krajów o najmłodszej populacji w tym obszarze geograficznym. Wartość przeciętnej długości trwania życia jest wyższa o 8 lat od

122

Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

materialne wynikające z systemu opieki na starość, uniezależniają osoby starsze od konieczności pozostania na rynku pracy po przekroczeniu granicy wieku słusznego.

Ponieważ tempo starzenia się społeczeństw jest znacznie większe w krajach rozwijających się, niż w krajach rozwiniętych, a zjawisko to ma miejsce przy jednoczesnym niższym poziomie socjoekonomicznym tych krajów, w krajach rozwijających się wystąpi koniecz­ność szybkiej reakcji na nowe potrzeby społeczne i wprowadzenie nowych uregulowań. Kraje rozwijające się będą miały mniej czasu na dopasowanie się do konsekwencji niekorzystnego zjawiska, wprowadzenie niezbędnych zmian i dopasowanie infrastruktury do nowej sytuacji społecznej, niż kraje wysoko rozwinięte. W takich krajach, jak Holandia, Francja, Niemcy czy Japonia, zjawisko to jest już obecnie dużo bardziej zauważalne, niż w Polsce, na Węgrzech, czy w Czechach.

Proces starzenia się ludności Polski

Obecnie w Polsce osób liczących więcej niż 60 lat jest prawie 6,5 min², podczas gdy jeszcze 20 lat temu była to liczba o półtora min mniejsza³. Na proces starzenia się polskiego społeczeństwa zdecy­dowanie większy wpływ ma niski przyrost naturalny, niż wydłużają­ca się przeciętna trwania życia. Liczba urodzonych dzieci spadła z 554 201 w 1970 r. do 380 476 w 2000 r. Podczas gdy współczyn­nik dzietności kobiet gwarantujący prostą zastępowalność poko­leń wynosi 2,1, w Polsce spadł on z 2,2 w 1970 r. do 1,3 w 2000⁴.

Wpływ postępującego procesu starzenia się społeczeństw jest szczególnie zauważalny w przypadku współczynnika zależności osób starszych od młodszych pokoleń, wspomnianego już wyżej wskaźnika obciążeń demograficznych, czasem zwanego również

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska 123

stopą obciążenia. Wskaźnik ten liczony jest jako relacja osób powyżej 65. roku życia do osób w wieku 15-64 lata. Wprawdzie Polska w stosunku do innych państw europejskich oraz pozostałych państw wysoko rozwiniętych znajduje się nadal w relatywnie korzy­stnej sytuacji demograficznej, to jednak również i nasz kraj dotknie w najbliższych dekadach problem dynamicznego starzenia się społeczeństwa. Obecnie stopa obciążenia w Polsce wynosi 20,4, co jest dotychczas jednym z najniższych współczynników w krajach OECD, gdzie średnio wartość ta wynosi 23,8; szacuje się jednak, że w 2050 r. wartość tego wskaźnika może wynieść w Polsce 55,2⁵. Szacunki ONZ w odniesieniu do populacji całego świata także mówią o podwojeniu się tego wskaźnika do 2050 r.

Systematycznie obniżać się będzie w Polsce liczba dzieci i mło­dzieży, przybywać osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Według szacunków ONZ, udział procentowy osób powyżej 65. roku życia w ogólnej liczbie obywateli Polski wzrasta stopniowo od 50 lat. W 1950 r. osoby w wieku 65 i więcej lat stanowiły ok. 8 proc. społeczeństwa, w 2000 r. już ponad jedną czwartą, szacunki zaś na 2050 r. mówią o 35,6 proc. Również w Polsce, spośród grupy seniorów, najbardziej dynamicznie wzrastać będzie grupa osób najstarszych. O ile, według szacunków ONZ, w ciągu najbliższych 50 lat podwoi się liczba osób, które przekroczyły 65. rok życia, a nie osiągnęły jeszcze 80., o tyle liczba osób w wieku 80 lat i więcej niemal czterokrotnie wzrośnie (2,0 proc. w 2000 i 7,4 proc. w 2050 r.). Jednocześnie, w populacji całego społeczeństwa spadać będzie procentowy udział pozostałych dwóch grup wiekowych - dzieci oraz osób w wieku produkcyjnym. Liczba osób w wieku produkcyj­nym spadnie o prawie 14 pkt procentowych, z 62,4 proc. w 1950 r. do 48,7 proc. w roku 2050, zaś procentowy udział dzieci (osób w wieku 0-14 lat) zmaleje w dużo większym stopniu, bo niemal o 50 proc. (z 29,4 proc. w 1950 r. do 15,7 proc. w 2050 r.).

² Rocznik Demograficzny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 63, tabl 15

³ Tamże.

⁴ Tamże, s. 247. tabl. 74.

⁵ S. Karpiński, OECD pozytywnie ocenia reformę emerytalną wPolsce, „Rzeczpo­spolita". 2002, nr 260.

120

121

Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Dziś mediana wieku dla populacji całego świata wynosi 26 lat. Krajem o najmłodszym społeczeństwie jest Jemen z medianą 15 lat, zaś krajem o najstarszej populacji - Japonia, gdzie wiek środkowy wynosi 41 lat. W roku 1950 środkowy wiek populacji światowej wynosił 23,8, dziś natomiast wartość ta wzrosła o prawie 10 pkt i wynosi 33,4 lata. Szacunki mówią o wzroście tego wskaźnika dla populacji światowej do 36 lat w 2050 r. Krajem o najmłodszej przewidywanej populacji w tym czasie będzie Niger z medianą wieku 20 lat, a krajem o najstarszej przeciętnej wieku - Hiszpania z media­ną wieku 55 lat.

Na taki stan rzeczy wpływ mają z pewnością zarówno zmiany modelu rodziny, np. w lepiej rozwiniętych państwach Europy Zacho­dniej, a co za tym idzie podejmowanie niekorzystnych z demograficz­nego punktu widzenia decyzji prokreacyjnych, jak i rozwój medycy­ny, a wraz z nim postęp w zakresie przedłużania naszego życia.

Sama populacja seniorów także starzeje się. Najszybciej starze­jącą się obecnie grupę stanowią osoby w wieku 80 lat i więcej. Współcześnie spośród całej populacji seniorów w wieku 60 i więcej lat, 11 proc. stanowią osoby, które przekroczyły już 80. rok życia. Grupa ta stale wzrasta o 3,8 proc. rocznie, a przewiduje się, że w połowie

I w. najstarsi będą stanowili już ok. 20 proc. populacji seniorów, glądając się również tzw. wskaźnikowi wsparcia rodziców, rażą liczbę osób w wieku 85 lat i powyżej przypadającą na w wieku 50-64 lata, w 1950 r. na 100 osób w wieku 50-64 ^ie osoby w wieku powyżej 80 lat, w 2000 r. współczyn-do 4 osób, zaś w 2050 przewiduje się, że będzie on

'e dla projektowania zmian w zakresie ochro-

^W o milior. &

niż 501^0 ma 60 &t

starszych^ -jedną z ti

~h omawianym procesem, a szczególnie dla

-*sowych systemów emerytalnych, opie-

na repartycji i redystrybucji wśród

.nych przez aktywnych zawodowo,

.aficznej (liczba osób w wieku 15-64

,ę w wieku 60 lat i więcej). Wskaźnik ten

przedstawia prawdopodobne obciążenie osób w wieku produkcyj­nym osobami niepracującymi z powodu osiągnięcia słusznego wieku. Obciążenie wywołane starzeniem się społeczeństwa jest w tym wskaźniku, który spada i będzie spadał, bardzo widoczne. W latach 1950-2000 wskaźnik ten spadł z 12 do 9 osób w wieku produkcyjnym przypadających na jedną osobę w wieku 60 i więcej lat. W połowie XXI w. przewiduje się, że wskaźnik ten spadnie do 4 osób w wieku produkcyjnym przypadających na jedną osobę z populacji ludzi starych.

Omawiając problemy natury społecznej, takie jak dokonanie niezbędnych zmian systemowych ze względu na nasilające się zjawisko starzenia społeczeństwa, nie można nie wspomnieć o kwe­stii opieki zdrowotnej, która wraz z przybywaniem człowiekowi lat, nabiera coraz większego znaczenia. Im wyższy więc będzie odsetek osób starszych, tym większe staje się zapotrzebowanie na odpowied­nią dla tej grupy wiekowej specjalistyczną opiekę medyczną.

Istotną cechą omawianego zjawiska jest także fakt, iż wśród grupy seniorów zdecydowanie przeważają kobiety. Wynika to z faktu, iż wskaźnik przeciętnej długości życia jest wyższy w przypa­dku kobiet, niż mężczyzn. W 2000 r. w grupie osób 60-letnich i starszych kobiety przeważały o 63 min, a w grupie najstarszej (80 lat i więcej) było (w zależności od regionu) 2 do 5 razy więcej kobiet niż mężczyzn.

Kraje z dużym przychodem narodowym per capita, ulegają ten­dencji do zmniejszonego udziału osób starszych wśród pracujących. W regionach lepiej rozwiniętych, w grupie mężczyzn w wieku 60 i więcej lat jedynie 21 proc. nadal jest aktywnych zawodowo, podczas gdy w słabiej rozwiniętych odsetek ten wynosi 50 proc. Podobnie jest w przypadku kobiet, choć różnica nie jest tak spek­takularna. Podczas gdy w lepiej rozwiniętych regionach odsetek kobiet aktywnych zawodowo wynosi 10 proc., to w regionach o niższym stopniu rozwoju wynosi 19 proc. W słabiej rozwiniętych regionach osoby w wieku starszym mają relatywnie duży udział w rynku pracy, podczas gdy w lepiej rozwiniętych, dobre warunki

118

119

Praca Socjalna 2/2003 - Wydanie specjalne

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Tabela 1. Wybrane wskaźniki starzenia się ludności - niektóre kraje i regiony

Państwo	Stopa starości demograficznej (w procentach)		Mediana wieku (w latach)		Współczynnik obciążeń de­mograficznych (liczba osób)		Wskaźnik wsparcia rodziców (liczba osób)		Przeciętna długość trwania życia (w latach)
		2000	2050	2000	2050	2000	2050	2000	2050	2000	2050
Polska	16,6	35,6	35,2	48,0	5,7	2,0	6.1	20,5	73,9	80,1
Świat	10,0	21.1	26,5	36,2	9.1	4,1	4.3	11.1	66,0	76,0
Lepiej rozwi­nięte re­giony	19,4	33.5	37.4	46.4	4,7	2,2	8.8	28.4	75.6	82,1
Najsła­biej roz­winięte regiony	4.9	9.5	18,2	26,5	17.2	10,2	1.5	3.0	51,4	69.7
Afryka	5,1	10.2	18.4	27.4	16,6	9.5	1.6	3.6	51.3	69.5
Europa	20,3	36.6	37,7.	49,5	4,6	1.9	8,6	26.7	73.7	80,8
Japonia	23,2	42,3	41,2	53,1	4.0	1.4	8,1	56.0	81.5	88,0
Holandia	18.3	32.8	37,7	46,9	5,0	2.2	8.3	27,1	78,3	82,2
Jemen	3.6	5.3	15,0	21.1	20,7	17.1	1.3	2.1	61.9	75,5
Bangla­desz	4,9	16.0	20,2	34.8	18,6	6.2	1.5	3,2	60.7	75,0

Źródło: patrz przypis l.

W 1950 r. na świecie żyły 163 min ludzi w wieku 60 i więcej lat, co stanowiło 6,6 proc. ogółu ludności, w 1960 r. - 208 min (7,2 proc.), w 1975 r. - ok. 300 min, zaś w wiek XXI wkroczyliśmy z 600-milionową populacją osób starych (czyli ponad trzykrotnie większą niż 50 lat wcześniej). Współcześnie więc co 10. mieszkaniec Ziemi ma 60 lat i więcej, a szacuje się, że w 2050 r. do grona osób starszych zaliczyć będzie można jedną osobę na pięć, zaś w 2150 r. -jedną z trzech.

Populacja osób starszych wzrasta globalnie w każdym roku o 2 proc., znacznie szybciej niż populacja ludzi w całości. Co najmniej przez następnych 25 lat spodziewany jest szybszy wzrost populacji osób starszych, niż wzrost osób w jakimkolwiek innym przedziale wiekowym. Przewiduje się, że stopa wzrostu populacji osób starszych będzie wynosiła w latach 2025-2030, niemal 3 proc. rocznie. Tak dynamiczny wzrost będzie wymagał daleko idących zmian gospodarczych i socjalnych w większości krajów.

Istotną cechą starzejącej się światowej populacji jest jej zróż­nicowanie regionalne. W 2000 r. w lepiej rozwiniętych regionach świata (państwa Europy Zachodniej, Ameryki Północnej czy Japo­nia) niemal jedna piąta populacji znajdowała się w przedziale wiekowym 60 lat i więcej. Szacuje się, że do 2050 r. proporcja ta zmieni się na niekorzyść i wynosić będzie 1/3. W słabiej roz­winiętych regionach (np. Afganistan, Bangladesz czy państwa af­rykańskie, takie jak Nepal, czy Niger) jedynie 8 proc. populacji znajduje się w wieku powyżej 60 lat, jednak przewiduje się, iż do 2050 r. grupa ta zwiększy znacznie swą liczebność i sięgnie 20 proc. populacji.

Na postępujący proces starzenia się ludności świata wpływ mają dwa główne czynniki: wydłużająca się przeciętna trwania życia oraz globalny spadek przyrostu naturalnego. Przeciętna długość trwania życia ma bezpośredni związek ze spadkiem wskaźnika umieralności, a ten fakt - ze zdrowszym stylem życia ludności, polityką rozwijania profilaktyki zdrowotnej oraz postępem w nau­kach medycznych. Na spadek przyrostu naturalnego i dzietności kobiet równie duży wpływ ma zmiana stylu życia, a także (w krótszych okresach czasu) zachwiania koniunktury gospodarczej. Udział osób starszych w globalnej populacji istotnie wzrasta. O ile wskaźnik starzenia się społeczeństwa, pokazujący liczbę osób w wieku 60 lat i więcej przypadającą na 100 osób w wieku poniżej 15 lat (ageing ratio) w 1950 r. dla całej populacji świata wynosił 23,8. w 2000 r. - 33,4, to szacunki na 2050 r. mówią o wartości tego współczynnika równej 100,5.

117

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Główne cechy procesu starzenia się ludności - świat i Polska

Zjawisko starzenia się społeczeństw jest dla świata problemem relatywnie nowym, jednak postępującym z taką intensywnością, że demografowie zaczynają bić na alarm. Biuro Demograficzne ONZ ma długą tradycję studiowania tego problemu. Jego znawcy, bada­jąc sytuację osób starszych oraz przyczyny zachodzących zmian demograficznych, opracowują prognozy na najbliższe lata, przed­stawiając historyczne, bezprecedensowe i spektakularne wręcz procesy zachodzące w dzisiejszych społeczeństwach.

Sprawy związane ze starzeniem się społeczeństw odgrywały kluczową rolę podczas 3 międzynarodowych konferencji demo­graficznych organizowanych przez ONZ w ciągu ostatnich 25 lat. Mowa tu o 3 światowych kongresach w sprawie ludności i rozwoju: w Bukareszcie (w 1974 r.), Meksyku (1984) oraz w Kairze (1994). Problem starzenia się społeczeństw okazał się być na tyle istotny, że postanowiono zapoczątkować światowe zgromadzenia dotyczące samego problemu starzenia. Pierwsze takie spotkanie miało miejsce w 1982 r., drugie zaś w jego 20. rocznicę. Demografowie starają się zwrócić uwagę rządów wszystkich państw na proces starzenia się ludności, jaki będzie miał miejsce w nadchodzących dekadach.

Syntetyczny obraz tego procesu przynosi wydany przez ONZ raport pt. Starzenie się ludności świata 1950-2O50. Zawiera on omówienie badań nad procesem starzenia się populacji świata jako całości, starzenia się ludności w poszczególnych regionach bardziej i mniej rozwiniętych, a ponadto opisuje rozmiar tego zjawiska w poszczególnych państwach.

Starzenie się ludności jako proces globalny

Populacja naszego globu nie tylko starzeje się, ale proces ten postępuje bardzo dynamicznie. Polska na tle wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej czy Japonii charakteryzuje się jeszcze stosunkowo młodym społeczeństwem, jednak w odniesieniu do krajów Afryki, czy Azji Południowej jest krajem o zdecydowanie większym udziale osób starszych w strukturze wieku społeczeństwa.

Tabela 1. pokazuje podstawowe wskaźniki i wartości przed­stawiające dynamikę procesu starzenia się społeczeństwa w Polsce na tle całego świata, bardziej i mniej rozwiniętych regionów oraz wybranych krajów'.

Wskaźniki demograficzne zawarte w tabeli przedstawiają się następująco:

• Stopa starości demograficznej (percentage in olderages) - stosu­nek liczby osób w wieku 60 lat i więcej do całej populacji, wyrażany w procentach.

• Mediana wieku (median agę) - środkowy wiek społeczeństwa, obliczany w taki sposób, że połowa społeczeństwa znajduje się w grupie wiekowej poniżej tej wartości, zaś druga połowa powyżej.

• Współczynnik obciążeń demograficznych (potential support ratio) - przedstawia liczbę osób w wieku produkcyjnym 15-64 lata przy­padającą na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym 65 i więcej lat.

• Wskaźnik wsparcia rodziców (parent support ratio) - przedstawia liczbę osób w wieku sędziwym 84 lata i więcej przypadającą na 100 osób w wieku 50-64 lata.

• Przeciętne trwanie życia (Hfe expectancy at birth) - wyraża średnią liczbę lat, jaką ma do przeżycia noworodek, przy założe­niu, że wskaźniki umieralności noworodków dla okresu, w którym opracowano tablice, pozostają constans.

¹ Wszystkie dane nieopatrzone przypisami pochodzą z raportu Biura Demo­graficznego Organizacji Narodów Zjednoczonych, World Population Ageing 1950-2050, Nowy Jork, 2002.

---