PRACA ZALICZENIOWA
Z METODOLOGII BADAŃ POLITOLOGICZNYCH
Temat: Metody badawcze w politologii.
W politologicznej literaturze naukowej wyrażany jest pogląd, iż koniecznym warunkiem ukształtowania się nowej dyscypliny naukowej jest spełnienie określonych wymogów. Z reguły za takie uważa się
1) wyodrębnienie się grupy badaczy zajmujących się daną dziedziną nauki i przekonanych ojej odrębności;
powstanie wielu instytucji uprawiających daną dziedzinę;
napływ młodych ludzi zafascynowanych nauką;
akceptację dyscypliny przez grupy najwybitniejszych uczonych;
usamodzielnienie się dyscypliny naukowej poprzez określenie swego przedmiotu, metod i teorii.
W zasadzie wszystkie te wymogi zostały już w przypadku politologii spełnione, jednakże określenie metod badawczych tej nauki budzi jeszcze wiele sporów i kontrowersji. W nauce o polityce stosowane są, bowiem rozmaite metody i techniki badawcze wykorzystywane w innych dyscyplinach nauk społecznych. Ta sytuacja zdaje się potwierdzać pogląd K. Opałka, zdaniem, którego to właśnie przedmiot rozstrzyga o sposobach (metodach) jego badania, a o wyodrębnieniu badającej go dyscypliny decydują właściwości przedmiotu, a nie stosowane w niej metody badawcze. Politologia, z uwagi na swój merytoryczny związek z innymi dyscyplinami społecznymi, jest uprawniona do wykorzystywania dla swoich celów metod stosowanych w prawoznawstwie, ekonomii politycznej, filozofii, historii itp. Przejęte z tych nauk metody badawcze są w tej sytuacji jej własnymi metodami badawczymi.
Powszechny jest w naszej literaturze naukowej pogląd, że stosowanie w nauce o polityce różnych, często bardzo odmiennych metod i technik badawczych, jest dopuszczalne i celowe, o ile respektują one dwie następujące podstawowe zasady metodologiczne, na których opiera się teoria polityki:
historyzmu (postulującą badanie zjawisk w aspekcie konkretno-historycznym);
podejścia systemowego (postulującą badanie zjawisk w aspekcie całościowym, z uwagi na więzi przyczynowo-skutkowe warunkujące dany kształt zjawisk i występujących między nimi związków).
Metody badawcze nauki politycznej mogą być klasyfikowane w zależności od charakteru źródeł, czasu prowadzenia badań i czasu, w jakim określone zjawiska i procesy miały lub będą miały miejsce. Do najczęściej wykorzystywanych należą następujące metody:
analizy systemowej;
porównawcze;
decyzyjna;
behawioralne;
ilościowe (statystyczne);
6) empiryczne.
1. Metoda analizy systemowej. Analiza systemowa jest metodą uznaną za najbardziej rozwojową, a przez to jest bardzo wpływową we współczesnej nauce o polityce. Rozwinęła się zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Za jej prekursora uważa się D. Eastona. Duży wpływ na analizę systemową w politologii wywarły także prace T. Parsonsa i K. W. Deutscha,
Przez podejście systemowe będziemy rozumieć całokształt zasad naukowego myślenia oraz metod i środków analizy, pozwalających badać dany obiekt jako względnie jednolitą całość. Z kolei myślenie systemowe to całokształt metod i sposobów badania, opisywania i konstruowania systemów. Analiza systemowa jako metoda badawcza politologii charakteryzuje się
ujmowaniem systemu jako całości złożonej z elementów zależnych od siebie wzajemnie, jak i od owej całości;
uwzględnianiem ogółu warunków, w jakich owa całość (nazywana systemem) działa;
3) szukaniem źródła przekształceń systemu w samym systemie, w jego zdolności samosterowania własnym działaniem i oddziaływaniem na otoczenie
W klasycznym ujęciu Eastona analiza systemowa obejmuje:
1) „wejście" do systemu (żądanie i poparcie zmian);
2) konwersję wewnątrzsystemową (przełożenie języka zewnętrznego - np. żądań - na język właściwy danemu systemowi);
wytwory systemu (dążenia i działania polityczne);
sprzężenie zwrotne między „wejściem" a „wyjściem";
środki służące utrzymaniu systemu wobec napięć pochodzących z otoczenia systemu albo wywołanych wewnątrz systemu),
granice systemu.
W zależności od przedmiotu badań możemy mówić o analizie
makrosystemowej - gdy dotyczy systemu politycznego jako całości;
systemowej średniego rzędu - gdy dotyczy określonego podsystemu (np. systemu partyjnego, związków zawodowych);
mikrosystemowej - gdy dotyczy elementu systemu (np. konkretnej decyzji politycznej).
2. Metody porównawcze. Jednymi z najwcześniej stosowanych w badaniach nad polityką są metody porównawcze (komparatystyczne). Stosowane są w badaniach zjawisk życia społecznego w postaci naturalnej; inaczej niż na przykład w naukach przyrodniczych, gdzie te metody służą do porównywania wyników i obserwacji wielokrotnie powtarzanych doświadczeń. A zatem, przez metody porównawcze będziemy rozumieć takie metody badawcze, które polegają na porównywaniu dwóch różnych układów politycznych lub poszczególnych ich części. Takie pojmowanie metody porównawczej zawęża się do badań porównawczych instytucji politycznych, tj. systemów politycznych rozumianych jako układy polityczne funkcjonujące w ramach jednego państwa. Bezpośrednim celem badań porównawczych jest ustalenie cech podobnych bądź tożsamych oraz cech odróżniających porównywanych instytucji lub procesów politycznych, względnie całych układów politycznych. Dopiero z tych ustaleń, wspartych często rezultatami badawczymi osiągniętymi innymi metodami, wyprowadzić możemy ogólniejsze wnioski, co do przedmiotu badań. Szczególne znaczenie tych badań dla nauki o polityce polega na tym, że z jednej strony dostarczają materiału niezbędnego do podejmowania optymalnych decyzji politycznych, a z drugiej strony odgrywają poważną rolę w kształtowaniu świadomości politycznej obywateli.
Podstawowa trudność w stosowaniu metody porównawczej wynika z konieczności właściwego doboru przedmiotu porównywanych zjawisk, jakie chce się poddać obserwacji i opisowi naukowemu. Właściwością tej metody jest, bowiem konfrontacja dwóch (lub więcej) obiektów politycznych (lub ich części), które noszą znamiona podobieństwa. Wynik zaś powinien polegać na ustaleniu, na czym polega owe podobieństwo lub różnica; należy zastanowić się, jakie wobec tego muszą zostać spełnione warunki, aby osiągnąć właściwe efekty stosowania tej metody
3. Metoda decyzyjna. Spośród wszystkich metod i technik badawczych metoda decyzyjna znajduje obecnie najbardziej wszechstronne zastosowanie zarówno w nauce o polityce, jak i w nauce o stosunkach międzynarodowych. Polega ona na kompleksowym traktowaniu zjawisk politycznych. Najważniejsze w tej metodzie są następujące kategorie:
1) ośrodek decyzyjny, traktowany jako podmiot działania politycznego;
proces decyzyjny, czyli zespół powiązań przyczynowo-skutkowych występujących wewnątrz ośrodka decyzyjnego w związku ze stanem wejścia, strukturą ośrodka i celami decydentów;
decyzja polityczna, czyli akt nielosowego wyboru działania lub zaniechania politycznego;
4) implementacja polityczna, czyli proces urzeczywistnienia decyzji za pomocą odpowiednio dobranych metod i środków
Do zalet tej metody możemy zaliczyć głównie odformalizowanie badań oraz możliwość w większym niż inne metody zakresie analizowania rzeczywistych mechanizmów życia politycznego. Jej zaletą jest również to, że zasadnicze komponenty tej metody (informacje o podjętych działaniach ośrodka decyzyjnego) są dość łatwo dostępne.
Ma ta metoda również wady. Absolutyzuje ona, bowiem decyzje polityczne, utożsamiając je prawie ze zjawiskami i procesami politycznymi. Zbyt wiele uwagi zwraca się też w niej na technikę podejmowania decyzji. Ponadto, z różnych względów, wiele czynników wpływających na decyzje polityczne będzie zawsze niedostępnych dla badaczy.
4. Metody behawioralne. Są niekiedy określane jako socjologiczne, z racji szerokiego stosowania ich w socjologii. Możemy je zdefiniować jako metody analizowania zjawisk społecznych (a w metodach behawioralnych w nauce o polityce - zjawisk politycznych) poprzez obserwację zachowań jednostek ludzkich i złożonych z tych jednostek grup ludzi. Kluczem do zrozumienia tej metody jest, zatem kategoria zachowania politycznego (ang., behaviour 'zachowanie, postępowanie'), poprzez którą rozumie się wszelkie działania jednostki, odnoszące się do jej roli jako członka pewnej zbiorowości politycznej.
Stosowanie metod behawioralnych w nauce o polityce opiera się na przeświadczeniu, że polityka jako zjawisko społeczne ma przede wszystkim wymiar jednostkowy, a wszelkie grupowe formy działań dadzą się wyprowadzić właśnie z analizy zachowania jednostek złączonych więzią społeczną. Przy tego rodzaju podejściu przyjmuje się, że decydującym motywem uczestnictwa w polityce jest orientacja natury psychicznej u człowieka. Ludzie, bowiem w określony sposób angażują swoje stany psychiczne, emocję, wolę na rzecz zjawisk i procesów politycznych, mających dla nich z różnych względów jakąś wartość. Poprzez swoje uczestnictwo w polityce ludzie nadają jej psychiczny wyraz, swoiste piętno, które uwidacznia się we wszystkich procesach realizacji.
Praktyczne zastosowanie metody behawioralnej w politologii sprowadza się obecnie do stosowania czterech najpowszechniejszych technik badawczych:
statystycznych badań aktywności politycznej (zmierzają one do wykrycia prawidłowości występujących w zachowaniach wyborczych lub związków pomiędzy zachowaniem a cechami społecznymi środowiska);
badań ankietowych i wywiadów (obecnie opierają się one przede wszystkim na kwestionariuszach zawierających pytania otwarte i skategoryzowane);
eksperymentów laboratoryjnych (polegających na stymulowaniu pewnych sytuacji politycznych, aby ustalić najbardziej prawdopodobny scenariusz przyszłych wydarzeń);
teorii gier i ich zastosowania w badaniach nad podejmowaniem decyzji politycznych.
5. Metody ilościowe. Rozpowszechnione są szczególnie w naukach ekonomicznych oraz w nauce o polityce. Polegają głównie na gromadzeniu i przetwarzaniu masowych informacji o zjawiskach politycznych, społecznych i ekonomicznych, a następnie na analizie ilościowej tak zgromadzonego materiału. W wyniku stosowania analiz systemowych można otrzymać
syntetyczne charakterystyki za pomocą średniej (ujmowanej nie formalnie, lecz jako typowe warunki występowania danego zjawiska);
analizę zależności i współzależności określających natężenie jednej zmiennej poprzez natężenie innych zmiennych (np. wpływ inflacji na wzrost wynagrodzeń)
6. Metody empiryczne. Politologia jest bardzo charakterystyczną nauką społeczną, nie może, bowiem sama przeprowadzać naukowych eksperymentów (a wiec eksperymentów politologicznych). Cecha ta różni ją znacznie od innych nauk społecznych. Eksperymenty miarodajne dla politologii przeprowadzane są natomiast przez politykę, którą można pojmować jako „permanentne eksperymentowanie". Metody badań empirycznych, zatem to określony, powtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, niezbędnych dla rozwiązania określonego typu problemu badawczego, szukanie odpowiedzi na pytanie określonego rodzaju przez szeroko pojmowaną obserwację rzeczywistości.
Nieco odmienne spojrzenie na metody empiryczne w nauce o polityce ma H. Groszyk. Jego zdaniem ostatecznym celem empirycznych procedur badawczych powinno być także ustalenie rządzących danym zjawiskiem praw. Wyeksponował on w związku z tym trzy główne stadia zastosowania tej metody:
zbieranie faktów poprzez szeroko pojętą obserwację;
analizę tych faktów głównie przez porównywanie;
3) systematyzację faktów (częściową lub pełną), połączoną z wnioskami a posteriori zmierzającymi do wykazania dynamizmu społecznego w postaci ustalenia bądź tylko zmiany, bądź też prawidłowości.
Małą liczbę wykrytych dotychczas prawidłowości można tłumaczyć słabym jeszcze stanem rozwoju nauki o polityce.
Literatura: M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 2001.
1