Holzer

Wprowadzenie

1.1 Podstawowe pojęcia

Demografia - nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Subdyscypliny:

1. Demografia ogólna - tradycyjnym przedmiotem jest rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru i opis struktur oraz procesów demograficznych.

2. Demometria - zwana demografia matematyczną. Nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno-statystycznego.

3. Demografia opisowa - naukowy opis struktur i procesów demograficznych.

4. Demografia historyczna - opracowanie metod pomiaru oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach, których świadectwem są często tylko niekompletne dane statystyczne

5. Demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych, nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i innych cech.

6. Doktryny demograficzne - zajmują się formułowaniem teorii rozwoju ludności.

7. Demografia społeczna- zajmuje się społecznym uwarunkowaniem i konsekwencjami procesów demograficznych.

8. Demografia ekonomiczna - zajmuje się ekonomicznym uwarunkowaniem i konsekwencjami procesów demograficznych.

Interdyscyplinarny charakter demografii wynika z powiązań z wieloma innymi naukami, z których na pierwszym miejscu należy wymienić statystykę i ekonomię.

Silne związki łączące demografię z socjologią, zwłaszcza w zakresie badania zasad formowania rodziny i uwarunkowań płodności, badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności.

Medycyna ma bezpośredni związek z demografią, w zakresie oceny możliwości wydłużania przeciętnego dalszego trwania życia ludności, w badaniach umieralności niemowląt, umieralności według przyczyn zgonów. Można wspomnieć o związkach demografii z antropologią, etnografią i genetyką.

Podstawową jednostką badanych zbiorowości w demografii jest pojedynczy człowiek, rodzina lub gospodarstwo domowe.

Badania demograficzne dotyczą więcej zbiorowości ludzkich, tj. takich zespołów jednostek, które stanowią zbiorowość wyodrębnioną pod kątem potrzeb konkretnej analizy demograficznej. Zbiorowością może być, np. ludność określonego kontynentu, kraju, ściśle określonego obszaru, osoby żyjące w określonym momencie i urodzone w danym odcinku czasu.

Struktura ludności wg płci, wieku, stanu cywilnego, cech społeczno-zawodowych, wykształcenia i charakteru miejsca zamieszkania stanowi tło podstawowych procesów demograficznych.

Ruch naturalny - zmiany w stanie cywilnym ludności ( wstępowanie w związki małżeńskie, rozwodzenie się, separacja) i zmiany w stanie liczebnym ludności na skutek urodzeń i zgonów.

Ruch wędrówkowy (migracyjny) - ruch ludności wynikający ze zmian miejsca zamieszkania, np. ze wsi do miasta, z miasta do miasta oraz imigrację i repatriację, czyli przyjazdy na stałe do danego obszaru, i emigrację, czyli wyjazdy na stałe z danego obszaru.

Badania demograficzne opierają się na danych statystycznych o ludności, stąd z demografią nierozerwalnie wiąże się statystyka ludności, dostarczająca danych liczbowych niezbędnych przy badaniu prawidłowości rozwoju ludności.

Źródłem informacji są powszechne spisy ludności przeprowadzane w większości krajów, co 10 lat. Rejestracja bieżąca urodzeń, zgonów, zmian stanu cywilnego i miejsca zamieszkania ludności, tj. faktów określających zmiany w stanie i strukturze ludności. Źródłem o rosnącym znaczeniu są specjalne badania ankietowe przeprowadzane wśród odpowiednio wylosowanych respondentów.

Długotrwały spadek natężenia zgonów, a zwłaszcza zmniejszenie natężenia urodzeń, powoduje tzw. proces starzenia się ludności, rozumiany, jako względny wzrost liczby osób w wieku starszym.

Urbanizacja to proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i przystosowania się do kultury miejskiej ma bezpośredni wpływ na procesy demograficzne, zwłaszcza na procesy urodzeń i zgonów.

1.2 Próby formułowania teorii ludnościowych

Konfucjusz i jego uczniowie zajmowali się koncepcją optimum ludności, w odniesieniu do ludności zatrudnionej. Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost ludności, stwierdzając, że umieralność wzrasta z niewystarczającą ilością żywności, wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności, a wysokie koszty ceremonii zaślubin zmniejszają częstotliwość zawierania związków małżeńskich.

Filozofowie starożytnej Grecji: Platon i Arystoteles zajęli się formułowaniem polityki i zasad postępowania w celu osiągnięcia optimum ludności w warunkach ówczesnego państwa niewolniczego, w którym władzę sprawowała klasa właścicieli niewolników. Optimum ludności miało zapewnić najlepsze wykorzystanie ludzkich możliwości z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa i klasy rządzącej.

Arystoteles stwierdzał, że państwo powinno być tak ludne, aby możliwe było swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym. W nadmiarze ludzi widział biedę i społeczne niedomaganie. Wśród środków zapobiegania temu wymienił przerywanie ciąży i porzucanie dzieci.

Imperium rzymskie preferowało działania pronatalistyczne, widząc w ludności siłę militarną. Prawa rzymskie przyznawały szczególne przywileje rodzinom mającym dzieci, a dyskryminowały bezdzietnych.

XVI i XVII stulecie przyniosły odkrycia naukowe, kolonizację nowych terytoriów, gwałtowny wzrost handlu, początek rozkładu feudalizmu i tworzenie podstaw kapitalistycznego uprzemysłowienia krajów. System polityki ekonomicznej i odpowiadający mu system teoretycznych poglądów ekonomicznych, zwany merkantylizmem nie zawierał zdefiniowanej teorii ludnościowej.

Fizjokratyzm (F.Quesney), wniósł do ekonomii koncepcję obiektywnych i niezmiennych praw naturalnych, których punktem wyjścia było jedynie produkcyjne rolnictwo. Rozwój całej gospodarki był uzależniony od rozwoju rolnictwa.

T.R. Malthus rozróżniał 2 rodzaje oddziaływania umożliwiającego utrzymanie liczby ludności na właściwym poziomie:

1. Prewencyjne (zapobiegawcze), np. opóźnianie zawierania związków małżeńskich, dobrowolny celibat.

2. Pozytywne przeszkody skracające długość życia, np. epidemie, wojny, klęski głodu

Teoria Malthusa uwzględnia tematykę wpływania na proces reprodukcji ludności.

Maltuzjanizm opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu ludności na drodze przeszkód represyjnych i prewencyjnych.

Neomaltuzjanizm opowiada się za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń.

K. Marks - nie ma naturalnego i uniwersalnego prawa rozwoju ludności i tezę stwierdzającą społeczno-ekonomiczne uwarunkowanie rozwoju ludności wynikające z określonego stadium danego społeczeństwa.

F. Engels rozwinął analizę wzajemnych zależności między reprodukcją ludności a rozwojem gospodarczym i naukowym. Przewidywał, że w warunkach planowej gospodarki socjalistycznej będzie można oddziaływać na reprodukcję ludności tak, aby zachodziła zgodność rozwoju ludności z produkcją.

1.3 Współczesne teorie uwarunkowań procesów demograficznych

C.P.Blacker teoria transformacji demograficznej lub teoria przejścia demograficznego- włączenie z używania terminu teoria, jest krytykowane z uwagi na fakt, że obrazuje doświadczenia europejskich krajów rozwiniętych gospodarczo i niekoniecznie musi odpowiadać ewolucji demograficznej krajów, które znajdują się współcześnie we wcześniejszych fazach rozwoju.

Trzyfazowy model przejścia demograficznego charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu rodności i wysokiego falującego poziomu umieralności, a ponadto właściwą fazą przejścia, wyrażającą się zmniejszeniem rodności i umieralności oraz trzecią fazą kontrolowanej reprodukcji. Faza 1 charakterystyczna jest dla społeczeństwa tradycyjnego, a faza 3 dla nowoczesnego, wpływającego na lub, kontrolującego poziomu dzietności.

Współcześnie najczęściej cytowany jest czterofazowy model przejścia demograficznego:

• Faza 1 charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Faza 1 jest charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego.

• W fazie 2 obserwujemy zmniejszenie umieralności przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym, wysokim poziomie.

• Faza 3 charakteryzuje się obniżeniem poziomu rodności niż umieralności. Na przełomie 2 i 3 fazy obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom.

• W fazie 4 poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Natężenie zgonów bliskie jest minimalnych wartości, co wynika z obecnego poziomu wiedzy medycznej, zasięgu oddziaływania służby zdrowia i struktury ludności wg wieku.

• Ostatnia faza jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo.

D.J.van de Kaaem i R.Lesthaeghe wyodrębnili podstawowe właściwości i sformułować model, który nazwali drugim przejściem demograficznym. Stwierdzają, że dalszy spadek dzietności, przy istniejącej już bardzo niskiej dzietności i umieralności, wynika z chęci zapewniania możliwości samorealizacji się obojga rodziców w codziennym życiu współczesnego społeczeństwa. Daleko posunięty indywidualizm czy egoizm potencjalnych rodziców staje się dominującą cechą zachowań ograniczających prokreację w postindustrialnych społeczeństwach.

Podstawowe właściwości 2 przejścia demograficznego można sformułować w sposób syntetyczny:

1. Opóźnienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości małżeństwa, zmniejszenie częstości zawierania małżeństw w większość grup wieku, wzrost roli związków kohabitacyjnych, wzrost częstości występowania rozwodów.

2. Zmniejszenie dzietności poniżej prostej zastępowalnej pokoleń, występowanie zmian we wzorcu płodności, wyrażających się opóźnianiem wieku urodzenia 1 dziecka, wzrostem udziału dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim. Przy rosnącej akceptacji społecznej tego zjawiska.

3. Szerokie rozpowszechnianie się znajomości metod, a także dostępności różnych środków antykoncepcyjnych, stosowanych dla świadomego powoływania do życia dzieci w czasie i liczbie, jakiej sobie życzą rodzice.

4. Zmiana stylu życia, wprowadzenie zdrowej diety i ruchu fizycznego, wpływająca na obniżenie się umieralności, szczególności wśród osób będących w wieku produkcyjnym.

K. Davis i J. Blake koncepcja klasyfikacji zmiennych pośredniczących, wpływających na płodność, wynika z 3 faz biologicznego procesu reprodukcji ludności: stosunku płciowego, poczęcia i porodu. Klasyfikacja ta zawiera 11 zmiennych:

1. Czynniki mające wpływ na stosunki płciowe-zmienne stosunków płciowych.

1. Czynniki wpływające na formowanie i rozwiązywanie związków w czasie trwania okresu rozrodczego:

1. Wiek rozpoczęcia stosunków płciowych

2. Permanentny celibat: proporcja kobiet, które nigdy nie weszły w związki płciowe

3. Długość okresu rozrodczego spędzonego po ustaniu związku lub między związkami:

• Kiedy związki są zerwane przez rozwód, separację lub rozłąkę

• Kiedy związki są zerwane przez śmierć współmałżonka

2. Czynniki mające wpływ na stosunki płciowe w ramach związku:

4. Dobrowolna wstrzemięźliwość

5. Niezamierzona abstynencja

6. Częstotliwość stosunków płciowych

2. Czynniki mające wpływ na szansę zajścia w ciążę- zmienne ciąży:

7. Zdolność rozrodcza lub bezpłodność, wynikająca z przyczyn niezamierzonych

8. Stosowanie lub niestosowanie środków antykoncepcyjnych:

• Środków mechanicznych i chemicznych

• Innych środków

9. Zdolność rozrodcza lub niepłodność wynikająca z przyczyn zamierzonych

3. Czynniki mające wpływ na ciążę i pomyślny poród- zmienne ciąży:

10. Umieralność płodowa wynikająca z przyczyn niezamierzonych

11. Umieralność płodowa wynikająca z przyczyn zamierzonych

Każdy czynnik społeczny, ekonomiczny czy kulturowy musi oddziaływać na płodnośc za pośrednictwem ww.zmiennych. Zdaniem demografów przedstawiona klasyfikacja powinna stanowić podstawę analiz zmian poziomu płodności.

Teoria ekonomiczna Leibensteina - rodzice dokonują swoistej kalkulacji użyteczności i kosztów związanych z posiadaniem kolejnego dziecka. Wprowadził typy użyteczności i typy kosztów związanych z dodatkowym dzieckiem.

Typy użyteczności:

1. Użyteczność dziecka rozważanego, jako dobro konsumpcyjne, jako źródło osobistej radości dla rodziców

2. Użyteczność dziecka rozważanego, jako dziecko- producent - po pewnym czasie dziecko przystąpi do pracy zarobkowej i przyczyni się do wzrostu dochodu rodziny

3. Użyteczność przyszłego dziecka, jako potencjalnego źródła zabezpieczenia

Koszty posiadania dodatkowego dziecka:

1. Bezpośrednie: wydatki na jego utrzymanie

2. Pośrednie: utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka

Efekt dochodowy. Zależność (a) między użytecznością konsumpcyjną, a dochodem na głowę jest trudna do wyznaczenia, Leibenstein przyjmuje, że nie zmienia się ona w istotny sposób przy zmianie dochodu. Zależność (b) między użytecznością dziecka, a źródłem wzrostu dochodów rodziny jest oczywista. W miarę jak wzrasta dochód na głowę, zmniejsza się potrzeba korzystania z dzieci, jako źródła dochodów. Rozbudowa systemów społecznej opieki państwa istotnie zmniejszyła rolę pomocy dzieci, jako potencjalnego źródła zabezpieczenia na starość. Zależność przyjmuje kształt krzywej (c). Koszty bezpośrednie i pośrednie wzrastają wraz z wzrostem dochodu na głowę i określa je autor krzywą (d).

Efekt przeżycia. Wzrost długości trwania życia podnosi krzywe użyteczności. Zmniejszenie umieralności w starszych grupach wieku wywiera mniejszy wpływ na przyszłą użyteczność dziecka niż spadek w najmłodszych grupach wieku. Po przekroczeniu pewnego punktu wpływ zmniejszającej się umieralności musi stopniowo zmaleć.

Efekt struktury zawodowej. W miarę wzrostu gospodarczego rosną koszty kształcenia związane z zwiększającą się specjalizacją zapewniającą awans społeczny.

Leibenstein wprowadził 2 kryteria, jakim powinna odpowiadać właściwie sformułowana teoria:

1. Zmienna ludnościowa odgrywa istotna rolę w rozwoju gospodarczym, adekwatna teoria powinna być sformułowana w taki sposób, aby można ja było łatwo włączyć do gospodarczych teorii rozwoju

2. Teoria powinna móc wyjaśnić najważniejsze zmiany w rozwoju ludności w okresach rozwoju gospodarczego i przy usiłowaniach zmierzających do rozwoju niezależnie od tego, czy zostały one uwieńczone powodzeniem.

Zależność między dochodem na głowę a liczbą ludności - wg Leibenstein

Linia oznaczona przez y₀ jest miejscem geometrycznym punktów równowagi w warunkach niedorozwoju. Każdy punkt przedstawia warunki równowagi między wysoką stopą urodzeń i wysoką stopą zgonów przy poziomie dochodów, który pozwala ludności tylko na reprodukcję. Linia oznaczona przez y_m jest miejscem geometrycznym punktów minimalnego wysiłku. Punkt A oznacza minimum egzystencji. Punkt B przedstawia wczesny etap rozwoju, gdy stopa zgonów maleje, a zmniejszenie rodności nastąpi z pewnym opóźnieniem wynikającym z potrzeby czasu na uświadomienie, że przy mniejszej umieralności mniejsza liczba urodzeń zapewni 3 rodzaje użyteczności dzieci. Punkt C określa, gdzie losy gospodarki mogą się przechylić w stronę rozwoju lub recesji. W punkcie tym może występować znaczna rozpiętość między rodnością a umieralnością. Przyczyną powodującą spadek jest malejąca użyteczność konsumpcyjna dalszych żyjących dzieci. Punkt D jest właściwy etapowi, w którym dochód na głowę jest wysoki i występuje trwały rozwój gospodarczy. Następuje zmniejszenie rozpiętości między rodnością a umieralnością.

Teoria i hipoteza Easterlina. Przedstawia nowe podejście w ocenie czynników kształtujących płodność. Wszystkie determinanty płodności oddziałują przez 1 lub więcej z czynników:

1. Popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć

2. Potencjalna liczba rodzonych dzieci wyrażona liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności

3. Koszty kontroli urodzeń

Hipoteza R.A. Easterlina zakłada, że cykliczność w procesie rodności jest oparta na określonym mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw zachowań prokreacyjnych.

Teoria spadku płodności Caldwella - rodzinny sposób produkcji wiąże się z dużą rodziną i wysoką płodnością. Kapitalistyczny lub rynkowy sposób produkcji prowadzi do dominacji małej, nuklearnej rodziny z niskim poziomem płodności.

Caldwell wyróżnia 2 typy społeczeństw:

1. Brak w nim przesłanek do ograniczenia przez rodzinę własnej płodności

2. Przesłanki te w nim występują. Zatem duża i mała płodność są uzasadnione, gdy gwarantują rodzinie korzyści

Teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego - analiza tworzenia i rozwiązywania rodziny, proces formułowania się i rozpadu gospodarstwa domowego oraz sposobu jego funkcjonowania.

Główne kierunki ocen uwarunkowań umieralności, które podzielono na:

• Środowiskowe i społeczne - wymienione są zanieczyszczenia środowiska, które wpływają na stan zdrowia w miejscu zamieszkania i pracy, oddziaływanie całej infrastruktury socjalnej

• Genetyczne i biologiczne - Hayflick uważał, że jeśli czynniki genetyczne odgrywają główną rolę w długość życia ludzkiego, to należy szukać istniejącego mechanizmu działania, który nie jest rozpoznany.

Everitt - proces starzenia się może być zwalniany przez odpowiednią dietę lub ograniczanie określonych substancji w organizmie.

• Zachowania ludności - najważniejsze czynniki wpływające na umieralność to palenie tytoniu, alkohol, stres.

---