Zdolność prawna według prawa rzymskiego

Zdolność prawna w rzymskim prawie prywatnym jest fundamentalnym zagadnieniem prawa osobowego. Gaius, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli rzymskiej jurysprudencji według opracowanej przez niego w "Instytucjach" systematyki prawa umieścił prawo osobowe razem w prawie rodzinnym w kategorii prawa, które dotyczy osób (ius quo ad personas pertinet).

Czym zaś jest sama zdolność prawna, jako to najbardziej podstawowe pojęcie? Według definicji jest to możliwość zajmowania stanowiska podmotu praw i obowiązków prawnych, np. zdolność do bycia właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem, etc. Zdolność prawna umożliwia więc danej osobie korzystnie z prawa.

Według Rzymian, zdolność prawną nabywał człowiek z chwilą urodzenia, pod warunkiem, że urodził się żywy, zdrowy (bez żadnych ułomności fizycznych), a dodatkowo jako osobnik płci męskiej (w późniejszych czasach, mniej więcej od początków pryncypatu pojawiały się tendencje ku zwiększaniu niezależności kobiet, więc również i one z czasem zaczęły zdobywać pewnego stopnia zdolność prawną). Odstępstwem od zasady nabywania zdolności prawnej w chwili narodzin jest przypadek tzw. nasciturusa (łac. "mający się narodzić", dziecko poczęte nienarodzone), który pozwolę sobie omówić później. Zdolność prawna wygasała w chwili śmierci.

Możliwe było uzyskanie zdolności prawnej przez niewolnika z chwilą jego wyzwolenia (niewolnik stawał się wtedy osobą wolną - wyzwoleńcem), zaś wolny obywatel rzymski mógł ją utracić popadłszy w niewolę (z uwzględnieniem ius postliminii).

Zdolność prawną człowieka w starożytnym państwie rzymskim okeślały trzy tzw. status: status libertatis (związane z pozycją jednostki jako człowieka wolnego lub niewolnego), status civitatis (związane z przynależnością człowieka do określonego państwa) oraz status familiae (związane z pozycją człowieka zajmowaną w rzymskiej rodzinie agnatycznej).

Według tych trzech status rozróżniano pewne kategorie osób fizycznych.
Z punktu widzenia status libertatis osoby dzielono na wolnych (liberi) oraz niewolników (servi). Spośród wolnych rozróżniano dodatkowo tych, którzy przyszli na świat jako ludzie wolni, byli więc wolno urodzonymi (liberi ingenui) oraz niewolników, którzy uzyskali wolność np. poprzez wyzwolenie przez swojego właściciela, a więc wywoleńców (liberti, libertini).
Sytuacja osób wolno urodzonych była rozmaita, a wyznaczał ją kolejny status, status cibitatis, a więc określony przez przynależność do danego państwa. Na tym polu rozróżniano pełnoprawnych obywateli rzymskich (cives Romani), Latynów, czyli większość mieszkańców Italii, nie będących Rzymianami (Latini) oraz cudzoziemców, czyli peregrynów (peregrini). Peregrynów dzielono na peregrini certae civitatis, którzy w odpowiednim czasie poddali się Rzymowi, zachowując część swoich praw i struktur państwowych oraz peregrini dediticii, którzy dostali się pod panowanie rzymskie drogą podboju, tracąc całkowicie swoje prawa.
Ostatecznie zdolność prawną wolno urodzonych obywateli rzymskich wyznaczała pozycja w rzymskiej rodzinie agnatycznej. Rodziną agnatyczną zgodnie z rzymskim prawem rodzinnym nazywano ogół osób, znajdujących się pod władzą ojca rodziny (pater familias). Z tego punktu widzenia możliwy był podział na osoby nie znajdujące się pod niczyją władzą rodzinną (sui iuris) oraz osoby podległe władzy rodzinnej (alieni iuris).

Pełną zdolność prawną posiadał mężczyzna będący wolno urodzonym obywatelem rzymskim sui iuris.

Zanim przedstawię, jakie korzyści płynęły z posiadania zdolności prawnej, chciałbym po krótce omówić dwa specyficzne przypadki, związane z nabywaniem i utratą zdolności prawnej - przypadek nasciturusa oraz postliminium.

Nasciturus to dziecko, które zostało już poczęte, ale jeszcze nie narodziło się. Zgodnie z prawem nie posiada więc zdolności prawnej, co np. uniemożliwia mu dziedziczenie po ojcu, który zmarł przed narodzeniem dziecka. Dla ochrony interesu nasciturusa wprowadzono w prawie rzymskim zasadę "Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur" (Dziecko nienarodzone uznawane jest za już narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść). Zastosowanie jej polegało na użyciu fikcji prawnej, wedle której moment narodzin był przenoszony (fikcyjnie oczywiście) na chwilę korzystną dla dziecka, np. w przypadku dziedziczenia chodziło tu o chwilę tuż przed śmiercią ojca. Dziecko nienarodzone nabywało w ten sposób zdolność prawną, która umożliwiała mu dziedziczenie po zmarłym ojcu.

Postliminium, czy ius postliminii to prawo, wedle którego obywatel rzymski, który dostał się do niewoli nieprzyjacielskiej, tracąc w ten sposób zdolność prawną, odzyskiwał swoje prawa, jeżeli udało mu się z tej niewoli powrócić. Prawa te pozostawały na czas jego zniewolenia w zawieszeniu (in pendenti). Nie dotyczyło to praw opartych na stanie fizycznych, np. małżeństwo bezpowrotnie wygasało. Dodatkowo na podstawie ustawy Lex Cornelia (ok. 80 p.n.e.) stosowano fikcję, wedle której obywatel, który zmarł w niewoli nieprzyjacielskiej, uznawany był za zmarłego w chwili wzięcia do niewoli. Dzięki temu w chwili śmierci posiadał zdolność prawną, co pozostawiało ważnym jego testament i umożliwiało dziedziczenie ustawowe.

Zdolność prawna nadwała obywatelom konkretne prawa związane z życiem publicznym, sprawami czysto prywatnymi oraz różnymi działaniami przewidzianymi przez prawo cywilne (ius civile). Tak więc osoba posiadająca pełną zdolność prawną mogła korzystać z uprawnień publicznych takich jak czynne prawo wyborcze (ius suffragii), umożliwiające bracie udziału i głosowanie na zgromadzeniach ludowych, bierne prawo wyborcze (ius honorum), umożliwiające kandydowanie do stanowisk i urzędów oraz prawo do służby w legionach rzymskich.
Na polu prywatnoprawnym zdolność prawna umożliwiała bycie podmiotem rzymskich praw majątkowych oraz rzymskej władzy rodzinnej.
Zdolność prawna umożliwiała również podejmowanie konkretnych działań według ius civile. Ius conubii umożliwiało zawarcie ważnego prawnie małżeństwa rzymskiego, a ius commercii pozwalało na uczestnictwo w szeroko rozumianym obrocie prawno-majątkowym. Osoba nie posiadająca pełnej zdolności prawnej nie mogła brać udziału w rzymskim procesie legisakcyjnym (legis actio), a także sporządzać ważnego prawnie testamentu (testamenti factio activa), ani z takiego testamentu dziedziczyć (testamenti factio passiva).

Wykorzystane Ľródła:
- Bojarski Władysław, "Prawo rzymskie", Toruń 1994 - Kuryłowicz Marek, Wiliński Adam, "Rzymskie prawo prywatne - zarys wykładu" 4. wydanie, Warszawa 2008 - Kuryłowicz Marek, "Historia i współczesność prawa rzymskiego", Lublin 1984