! Jarmontowicz A., Krzywobłocka-Laurów R., Lrhman J., Piaskowiec w zabytkowej architekturze i rzeźbie, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa 1994.
Kamień w zabytkach
Kamienie najbardziej rozpowszechnione w zabytkach: granity, porfiry, rzadziej bazalty (ze skał magmowych), wapienie i piaskowce (ze skał osadowych), marmury i gnejsy (przeobrażone). Funkcje kamienia:
konstrukcyjna (przenosi ciężar własny i obciążenie użytkowe) - mury, schody, fundamenty, podmurówki, kolumny itp.
wykończeniowa (wykładziny i detale dźwigane przez inną konstrukcję) - okładziny, gzymsy, obramienia okienne i drzwiowe, stopnie, posadzki, rzeźby
Etapy w rozwoju kamieniarstwa polskiego:
W budownictwie romańskim - kamień płytowy (wykorzystanie naturalnej oddzielności warstw kamienia w złożu), technika charakterystyczna dla rotund. Zalety: płasko układane warstwami kamienie miały takie samo położenie w budowli jak w złożu, płaszczyzna licowa - boki płyt z grubsza wyrównane. Mury takie były statyczne, a elementy ściśle przylegające nawet przy słabej zaprawie. W okresie romańskim - ścisła zależność budownictwa od lokalnego surowca (Pomorze - narzutowe granity, Kraków - twarde wapienie jurajskie i piaskowce podkarpackie). W okolicach Krakowa eksploatowano wapienie od XI wieku (trudne w obróbce, dużo buł krzemienia), łączono je z żółtoszarymi piaskowcami. Z wapienia robiono kostki do licowania ścian, a z piaskowca - detale i duże ciosy narożnikowe (katedra św. Wacława, kościół św. Wojciecha).
Gotyk - z kamienia wykonywano narożniki bud. ceglanych, ościeża okienne i drzwiowe, gzymsy, filary, żebra sklepień.
Renesans - poszerzenie asortymentu stosowanych kamieni o marmury (zwł. czarny m. z Dębnika) i kamienie miękkie (np. wapień pińczowski), nowe techniki obróbki kamienia: szlifowanie wapieni i piaskowców oraz polerowanie marmurów.
Barok - charakterystyczne imitacje kamienia w postaci stiuków (tynki szlachetne, których warstwa zewn. jest wykonana z gipsu zw. alabastrowym z dodatkiem barwników i kleju kostnego, po wyschnięciu można polerować). Kamień - głównie do elewacji zewn.
Piaskowce - dużo złóż na terenie kraju, łatwe w obróbce, różne kolory, odporność na czynniki atmosferyczne. Najstarsze w Polsce zabytki z piaskowca (XIII-XV w) to:
kościół i klasztor cystersów w Wąchocku
kościół i ratusz w Lwówku
katedra w Strzegomiu
kościół paraf. w Świdnicy i in.
W Gdańsku, Toruniu, Chełmnie, Malborku stosowano importowany szarozielony piaskowiec gotlandzki. Zabytki z p. g. w Toruniu:
kościół św. Janów - cokół, kapitele i pilastry studzienki w murze ogrodzenia, gzyms ogrodzenia, górna część zach. portalu
ratusz - wieżyczki, kroksztyny, obramowania okienne, klińce łuku otworu okiennego, szczyty fasad zewn. i wewn., portale niektórych sal
kościół NMP - 4 kolumny krużganków, klińce arkad krużganków
portale kamienic mieszczańskich (np. Dom Eskenów, kamienica Pod Gwiazdą i wiele in.)
Zabytki piaskowcowe w Warszawie:
Zamek Królewski - dekoracja okien części mieszkalnej (1569-73), wczesnobarokowe detale fasad (XVII w) - piaskowce szydłowieckie, kunowskie i gotlandzkie
Pałac na Wodzie w Łazienkach - wykładziny elewacji (p. kunowski), taras
Pałac Krasińskich - tympanon (rzeźby z p. szydłowieckiego)
rzeźby z piaskowca w ogrodach i parkach (Ogród Saski, Łazienki, Wilanów)
dekoracje kamienic mieszczańskich
pomniki i nagrobki
gmachy użyteczności publicznej
Budowa i właściwości piaskowców
Podstawowe znaczenie - p. kwarcowe powstałe w środowisku wodnym. W Polsce 3 rejony wydobycia:
Dolny Śląsk
okolice Kielc
Karpaty i Podkarpacie (rejon krakowski)
P. to skały osadowe zbudowane z okruchów skalnych (głównie kwarc, rzadziej skalenie, węglany - kalcyt i dolomit) zlepionych spoiwem. Wielkość ziaren: 0,1-0,5 mm - drobno-, 0,5-1 mm - średnio- i 1-2 mm - gruboziarniste. Spoiwo (lepiszcze) - substancja mineralna wytrącona chemicznie w wolnych przestrzeniach między okruchami. Największe znaczenie mają p. o spoiwie krzemionkowym, oprócz tego występuje: kwarcowe, zsilifikowane, wapniste, margliste, ilaste, żelaziste.
Kwarcyty - skały metamorficzne złożone prawie wyłącznie z ziaren kwarcu, zwięzłe, twarde i bez spoiwa.
Zabarwienie piaskowców:
białe - brak związków żelaza
brunatne - zawartość limonitu
niebieskozielone / sine - związki żelazawe
zielone - glaukonit
ciemnoszare - spoiwo opalowe, chalcedonowe ze śladami subst. bitumicznych
Najważniejsze właściwości:
wytrzymałość na ściskanie i ścieranie
gęstość objętościowa
porowatość
nasiąkliwość
odporność na działanie mrozu
Piaskowce dolnośląskie
Najlepsze w Europie pod względem cech technicznych, drobno- i średnioziarniste o barwie białej, żółtej i żółtobrązowej, mają dużą twardość. Wydobywane w rejonie Lwówka, Złotoryi i Kłodzka. Kamieniołomy: Radków (jasnoszare z żółtym, różowym lub jasnobrązowym), Rakowice Małe (jasnoszare, jasnożółtawe), Słupiec (czerwone, wiśniowe), Szczytna, Wartowice, Wolany (jasnokremowe, żółtawe), Zbylutów (kremowe), Złotno (szaro-kremowe z plamkami czerwonymi), Żerkowice.
Piaskowce kieleckie
Na północny zachód od Gór Świętokrzyskich, wzdłuż rz. Kamiennej od Skarżyska po Ostrowiec i dalej na płd-wsch.
szydłowieckie - białe lub jasnokremowe. Kamieniołomy: Sz. Podkowiński, Sz. Podolszański, Sz.-Pikiel, Sz.-Śmiłów
kunowskie - szare z żółtawym odcieniem, czasem żółte. Kamieniołomy: Baranów, Doły Biskupie, Góra Bukowska, Krynki, Nietulisko, Podole.
W północnej części Gór Świętokrzyskich występują p. czerwone, różowe i wiśniowe
Inne kamieniołomy: Kopulak, Rejów, Tumlin, Sosnowica, Wąchock
Piaskowce krakowskie / podkarpackie
Różne zabarwienie - od jasnoszarego po żółte, zielone i ciemnoszare. Kamieniołomy: Barcice, Barwałd Dolny, Dąbrowa, Droginia, Głębiec-Brenna, Górka-Mucharz, Skawce, Tokarzówka-Brenna.
Piaskowiec gotlandzki - barwa szarozielona, zawartość łyszczyków, podobny do Brenny spod Bielska-Białej. Wykorzystywany w XVI-XVIII wieku.
W rozdziale tym jest masa danych geologicznych na temat poszczególnych odmian piaskowców oraz opis metod ich badania:
analizy rentgenograficznej
analizy termicznej
obserwacja skaningowym mikroskopem elektronowym o powiększeniu do 100 000 x
Przedstawiono wyniki badań 21 próbek.
Trwałość piaskowców
Trwałość - zdolność do utrzymywania cech i funkcji, walorów użytkowych i odporności na zniszczenie i uszkodzenie.
Niszczenie p. powodują czynniki atmosferyczne: wiatr (odrywanie cząstek zwietrzeliny), woda (pęcznienie minerałów ilastych, rozpuszczanie spoiwa, wypłukiwanie ziaren, spękania mrozowe), gwałtowne suszenie (pękanie, powstawanie rys, łuszczenie), czynniki biologiczne (działanie mechaniczne i chemiczne), czynniki mechaniczne (wstrząsy i drgania zewnętrzne), zanieczyszczenie atmosfery, wody i gleby.
Piaskowce przed użyciem wymagają sezonowania - po wydobyciu ze złoża są miękkie, ale po pewnym czasie twardnieją. Dojrzewanie kamienia trwa kilka-kilkanaście miesięcy.
Dalej w książce - o wpływie różnych zanieczyszczeń chemicznych na niszczenie piaskowców, historia badań nad zabytkową kamieniarką (rozdz. 4) i zajmujące się tym organizacje międzynarodowe i krajowe, historia i wyniki badań konkretnych obiektów z terenu Polski: pałac i ogród w Wilanowie (fontanny, rzeźby, nagrobki, pomniki) i Łazienki Królewskie.
Ostatni rozdział (5) „Dobór odpowiedniego piaskowca do konserwacji zabytków” zawiera charakterystykę doboru materiału do celów budowlanych w przeszłości (na co zwracano uwagę w poszczególnych okresach) oraz uwagi konserwatorskie - jak dobierać kamień do planowanych zabiegów przy zabytku.
Na końcu - bogaty materiał ilustracyjny (kolor) - opisywane budynki i rzeźby, a także zdjęcia mikroskopowe pokazujące strukturę poszczególnych rodzajów piaskowców.
2