J. Kozielecki - Koncepcje psychologiczne człowieka

>>>>>>Behawiorystów koncepcja wolności i godności

Literatura dotycząca wolności i godności jest olbrzymia; problemem tym zajmowali się filozofowie, etycy, pedagogowie i psychoanalitycy. Wiele odkrywczych twierdzeń na ten temat można na przykład znaleźć w pracach Fromma. Jednak wielu uczonych i publicystów, zajmujących się wolnością i godnością ulegało licznym złudzeniom, które są nie do przyjęcia dla behawiorysty. Dwa spośród nich są przedmiotem krytyki Skinnera.

Po pierwsze, w wielu pracach filozoficznych, czy pedagogicznych można spotkać się z twierdzeniem, że wolność i godność człowieka są pewnymi cechami jego osobowości lub stanami umysłu; ludzie prawdziwie wolni mają poczucie swobody i niezależności. Według Skinnera takie poglądy uniemożliwiają naukowe badania tego problemu. Chociaż wolności i godności może towarzyszyć pewne przeżycie świadome, to jednak nie ono jest sprawą istotną.

Według behawiorystów - wolność i godność nie są bowiem stanami wewnętrznymi, lecz cechami zewnętrznego zachowania i można je definiować w terminach wzmocnień pozytywnych i negatywnych. To nie badanie przeżyć jednostki, ale eksperymentalna analiza relacji istniejących między środowiskiem a reakcjami instrumentalnymi, pozwoli sformułować sensowne hipotezy o wolności i godności.

Drugie złudzenie jest jeszcze bardziej niebezpiecz¬ne. Niejednokrotnie wygłasza się gołosłowne poglą¬dy, że wolność i godność autonomicznego człowieka wiąże się z brakiem jakiejkolwiek kon¬troli zewnętrznej. Być wolnym oznacza „wziąć swoje losy całkowicie we własne ręce” czy „umieć samodzielnie kształtować swoje własne «ja»”, Wolność i godność człowieka nie może jednak polegać na braku wszelkiego sterowania. Ludzie są zależni od środowiska fizycznego i społecznego, które na nich wywiera przemożny wpływ. „Sterowanie ludzkim zachowaniem jest nie tylko możliwe, jest ono koniecznością.” Problem nie po¬lega na tym, aby uwolnić człowieka od wszelkiej kontroli, lecz na tym, aby uwolnić go od kontroli, która wywołuje zagrożenia, reakcje lękowe i agresję.

Dopiero odrzucenie tych złudzeń pozwala - zda¬niem Skinnera - racjonalnie spojrzeć na stare problemy wolności i godności. Ale jak zwracają uwagę krytycy behawioryzmu, takie spojrzenie jest bardzo niebezpieczne; powoduje ono, że wolność i godność stają się iluzją.

1. Koncep¬cja wolności

Zgodnie z nią wolność zależy od tego, czy w otoczeniu człowieka znajdują się awer¬syjne i niepożądane bodźce zewnętrzne. Są one dwo¬jakiego rodzaju.

• Bodźce na¬turalne, takie jak epidemie, powodzie, wysokie i niskie temperatury czy zagrożenia fizyczne.

• Dru¬gim rodzajem podniet tego typu są bodźce celowo zaprogramowane przez ludzi po to, aby wyelimino¬wać aspołeczne zachowanie, nazywamy je wzmocnie¬niami negatywnymi.

Nie ulega wątpliwości, że wraz z rozwojem cywilizacji bodźce te, zwane karami, od¬grywają większą rolę niż bodźce naturalne.

Zgodnie z tą koncepcją, zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych, im rzadziej styka się z niekorzystnymi stanami rzeczy. Jeśli ro¬botnik pracuje w wysokich temperaturach, jeśli jego każda pomyłka stwarza poważne zagrożenie fizycz¬ne, to jego wolność jest drastycznie ograniczona. Podobnie nie można nazwać wolnym zachowania ucznia, który jest karany za każde wykroczenie, który staje się ofiarą zbyt sztywnej organizacji szko¬ły. Można by powiedzieć, że wo1ność wiąże się przede wszystkim z brakiem w oto¬czeniu wzmocnień negatywnych. Rezygnacja z różnorodnych form sterowania punitywnego stwarza korzystne warunki do rozwoju wolności człowieka.

Ludzie nie uciekają od wolności, raczej o nią wal¬czą. Różne są metody tej walki. Często polega ona na eliminacji bodźców i zdarzeń awersyjnych. Dzię¬ki rozwojowi techniki udało się ograniczyć powodzie czy zmniejszyć niebezpieczeństwo pożarów. Osiągnięcia medycyny pozwoliły zapobiec wielu chorobom i epidemiom. Stanowcza postawa pedagogów i psy¬chologów spowodowała wyeliminowanie ze szkoły kar fizycznych.

Ludzie nie zawsze atakują bodźce awersyjne, rów¬nie często ich unikają. Jak stwierdziłem w poprzednim rozdziale, uczniowie opuszczają szkołę, w której kara jest podstawowym narzędziem wychowawczym; pracownicy unikają instytucji, w której dominują bodźce awersyjne.

Wyniki walki o tak rozumianą wolność nie są zbyt pocieszające. Z jednej strony udało się człowie¬kowi uwolnić od wielu zdarzeń niepożądanych, z drugiej strony jednak powstały nowe źródła zagrożeń, takich jak wojna nuklearna, zanieczyszcze¬nie środowiska czy przeludnienie; opracowano wy¬rafinowane metody przymusu administracyjnego. Wolność definiowana jako uwolnienie człowieka od kontroli negatywnej i kar jest w dalszym ciągu wielkim problemem jednostki.

2. Koncepcja godności

Wiąże się ona z istnieniem w środowisku zewnętrznym pewnej kategorii wzmocnień pozytywnych, które można nazwać bodźcami moralnymi; chodzi tu przede wszystkim o takie bodźce, jak uznanie i podziw. Jeśli nauczyciel, który opracował nowe metody nauczania i lekarz, który ocalił życie pacjenta, zy¬skują uznanie społeczne, to fakt ten świadczy o war¬tości ich osiągnięć; jest on „wskaźnikiem” godności. O ile wolność była rozumiana jako uwolnienie za¬chowań człowieka od czegoś (to znaczy wzmocnień negatywnych), o tyle godność jest prawem do cze¬goś (to znaczy wzmocnień pozytywnych).

Wynika z tego, że - wbrew zwolennikom koncepcji człowieka autonomicznego - godność może być zabezpieczona jedynie w sytuacji, w której sto¬suje się różnorodne formy sterowania pozytywnego; zatem kontrola ludzkich zachowań za pomocą bodź¬ców moralnych nie tylko nie przeczy godności, ale właśnie dzięki niej życie człowieka staje się war¬tościowe.

Tak rozumiana godność może być przedmiotem badań naukowych, podobnie jak każda reakcja człowieka. Behawioryści sformułowali kilka praw dotyczących godności. Jedno z nich głosi, że wiel¬kość uznania społecznego, które wią¬że się z godnością, jest odwrotnie pro¬porcjonalna do znajomości rzeczywi¬stych przyczyn zachowania. Im mniej wiemy, dlaczego człowiek działa, tym wyższą war¬tość przypisujemy jego aktywności. Ujmując to w terminach obiegowych, można powiedzieć, że im gorzej poznaliśmy „motywy działania” człowieka, tym wyżej oceniamy jego osiągnięcia. Przyjmijmy, że nauczyciel z dużym wysiłkiem wprowadza do szkoły nowe metody dydaktyczne, takie jak naucza¬nie programowane. Jeśli orientujemy się, że wykonuje on tę pracę, po to, aby poprawić swoją sytuację materialną lub uzyskać awans na kierownicze stano¬wisko, to jego działalność cenimy niżej niż wtedy, gdy dokładnie nie wiemy, dlaczego wprowadza on innowacje pedagogiczne; przypuszczamy, że kieruje się on jakimiś wyższymi celami. Podobnie aktor czy dziennikarz, który pracuje po to, aby zdobyć pie¬niądze czy sławę, zyskuje niższe uznanie społeczne niż wtedy, gdy nie znamy przyczyn ich zachowań i wydaje się nam, że ich działania są „bezintere¬sowne”. Hipoteza o relacji istniejącej między god¬nością a wiedzą, o czynnikach, które sterują zacho¬waniem, wydaje się nader interesująca. Wymaga ona . jednak dalszych badań empirycznych.

Wbrew pozorom zabezpieczenie godności w cza¬sach szybkiego postępu techniki, ekonomii, medy¬cyny i socjologii staje się wyjątkowo trudne. Osią¬gnięcia ludzkości często redukują szansę zdobycia uznania i podziwu. Praca przy zautomatyzowanej taśmie produkcyjnej daje mniej możliwości wybicia się niż praca rzemieślniczą; ta pierwsza bowiem nie wymaga ani siły Herkulesa, ani pomysłowości arty¬sty. W takich warunkach trudno zdobyć większe uznanie. Podobnie pilot nowoczesnego zdalnie ste¬rowanego odrzutowca ma mniejsze szanse wykaza¬nia swoich umiejętności, odwagi i dojrzałości emo¬cjonalnej niż jego poprzednik z Nocnego Lotu Saint ¬Exupery'ego. Rozwój techniki i nauki w wielu przy¬padkach redukuje wartość zachowania człowieka, a przynajmniej nie pozwala jej się ujawnić.

We współczesnych czasach między tak rozumianą wolnością a godnością powstaje często konflikt, który jest trudny do rozwiązania. Walcząc o wolność ludzie eliminują ze środowiska bodźce awersyjne, takie wykonywania działań, w któ¬rych człowiek mógłby zyskać uznanie, w których pokazałby swoją rzeczywistą wartość. Godność jest atrybutem szczególnie trudno osiągalnym. „W tym konflikcie - napisał Skinner - wolność z re¬guły bierze górę nad godnością.” okresie burzli¬wego rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej za¬bezpieczenie godności człowieka staje się sprawą o największej doniosłości.

Walka o ludzką godność jest walką o środowisko, w którym występować będą wzmocnienia pozytyw¬ne, w których uznanie, szacunek i podziw dla za¬chowania człowieka stanie się zjawiskiem powszech¬nym.

Włączenie do portretu behawiorystycznego pojęć fi¬lozoficznych, takich jak wolność i godność człowieka jest krokiem, który w dużym stopniu zmienia po¬toczne wyobrażenia o psychologii S - R. Pojęcia te zostały na nowo zdefiniowane. Wolność i godność nie są stanami świadomości, lecz cechami zachowa¬nia i środowiska; eliminacja sterowania negatywne¬go i rozwój różnorodnych metod sterowania pozy¬tywnego nadaje życiu człowieka wymiary wolności i godności. Zatem nie tyle brak wszelkiej kontroli, ile odrzucenie jedynie negatywnej kontroli powodu¬je, że działanie jednostki staje się wartościowe.

Trudno jest mi ocenić tę koncepcję. Jako psycho¬log eksperymentalny bardzo rzadko stykałem się z pojęciem godności i wolności. Literatura filozo¬ficzna, etyczna czy pedagogiczna poświęcona temu tematowi jest mi w zasadzie nie znana. Z braku kompetencji ograniczę się do kilku uwag krytycz¬nych.

Przyjęcie poglądów Skinnera prowadzi do fatal¬nych konsekwencji, których nie można uniknąć. Skoro wolność i godność są definiowane w termi¬nach zewnętrznego wzmocnienia, to nie są one atrybutami osobowości człowieka; nie są one również - ujmując sprawę radykalnie - cechami za¬chowania, lecz parametrami środowiska fizycznego i społecznego. Zgodnie z tym, to nie człowiek jest wolny, ale jedynie świat, w którym działa. Podobnie godność nie jest stanem umysłu, lecz formą opisu otoczenia, w którym znajdują się bodźce zwane w wzmocnieniami pozytywnymi. Skinner ode¬brał jednostce jej atrybuty - wolność oraz godność i przypisał je środowisku zewnętrznemu. Człowiek behawio¬rystyczny żyje więc poza wolnością i godnością. Jest to bardzo mechanistyczne spojrzenie na ludzi. Wy¬daje mi się ono nie do przyjęcia.

Rozważania te prowadzą do klarownej konkluzji;: Skinnera koncepcja wolności i godności jest w wy¬sokim stopniu kontrowersyjna i nie sądzę, aby była ona znaczącym osiągnięciem naukowym.

>>>>>>>>>Koncepcja poznawcza

Koncepcje poznawcze odrzucają obraz człowieka sterowanego całkowicie przez środowisko i człowieka niedoskonałego, kierowanego przez sprzeczne siły popędowe. Jednostka w tym ujęciu jest samodzielnym podmiotem badawczym, który planuje, obserwuje świat eksperymentuje, wnioskuje itd. Zgodnie ze swą wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje go. Jest badaczem decydującym o swoim losie. Procesy psychiczne i zewnętrzne zachowanie zależą od informacji.

Sterowanie poznawcze - człowiek sterowany i kontrolowany przez informacje płynące ze środowiska, oraz zakodowane w pamięci. Informacje są materiałem przetwarzanym w procesie myślenia i planowania działań. Wychowanie podstawową metodą modyfikacji ludzi. Umożliwia człowiekowi lepsze poznanie środowiska i swej osobowości.

1. Warianty portretu poznawczego.

• Teoria konstruktów osobistych (G. A. Kelly'ego) - człowiek jest badaczem, który tworzy sobie obraz świata i własnej osoby. Tworzy indywidualny system konstruktów osobistych - są to ujęcia i sposoby rozumienia rzeczywistości. Są one dwubiegunowe, tzw. bipolarne - np. ujmowanie zjawiska w kategoriach przeciwstawnych: białe - czarne, słabe - silne itp. Matka np. widzi swoje dziecko jako uczciwe, ale niezdecydowane. Pozwalają one jednostce przewidywać zdarzenia. Zachowanie człowieka jest sterowane przez konstrukty osobiste, które odnoszą się do zdarzeń, emocji itp. Kelly'ego bardziej interesowało to, jak człowiek rozumie świat, niż to, jak go zmienia i modyfikuje.

• Teoria przetwarzania informacji (A. Newell, H. A. Simon) - człowiek ujmowany jako układ poznawczy posiadający cechy takie jak: celowość działania, pamięć trwała i świeża, określone tempo operowania informacjami, funkcjonujący według pewnego programu. Wszystkie te cechy determinują zachowanie człowieka. Jednostka działa według określonego systemu reguł - programu.

Teoria ta nie wyjaśnia i nie daje możliwości przewidywania procesów emocjonalno - motywacyjnych człowieka. Zwraca uwagę nie na to, dlaczego człowiek działa i co jest dla niego wartościowe, lecz na to jak działa.

• Teoria czynności (T. Tomaszewski) - Koncepcja decyzyjno - poznawcza; pozwala lepiej wyjaśnić samodzielność człowieka, jego system stosowany w układach instytucjonalnych i w życiu osobistym.

2. Sterowanie wewnętrzne. Struktury poznawcze.

Żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym, niezależnym od wpływów zewnętrznych oraz od własnych biografii. Procesy intelektualne, emocje czy ludzkie czyny są regulowane, czyli ste¬rowane przez różnorodne czynniki. Zgodnie z oma¬wianą koncepcją, czynności człowieka są sterowa¬ne przez informacje. To struktura informa¬cji decyduje o tym, do czego ludzie dążą i czego unikają:

Informacje pochodzą z dwóch źródeł.

• aktualnie działające na człowieka środowisko fizyczne i społeczne, a więc rodzina; system szkolny; zakład produkcyjny czy środki masowego przekazu

• ludzkie doświadczenie, system wiedzy, którą jednostka zdo¬była w przeszłości, dzięki uczeniu się, myśleniu i działaniu. W zależności od tego, skąd pochodzą in¬formacje, wyróżniam dwa rodzaje sterowania ¬sterowanie zewnętrzne i wewnętrzne. Rozpocznę od omówienia tego drugiego.

Podstawą regulacji wewnętrznej są struktury poznawcze, czyli system informacji o świe¬cie zewnętrznym i o własnej osobie, które są za¬kodowane w pamięci człowieka i które regulują je¬go zachowanie. Innymi słowy, są one odpowiednia organizacją przeszłego doświadczenia jednostki. Wyniki uczenia się i myślenia są utrwalane tworząc sieć struktur poznawczych. Dzięki informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsa¬mości oraz orientuje się w świecie zewnętrznym. Człowiek bez osobowości, którego pozbawiono by przeszłego doświadczenia, nie wiedziałby, kim jest, nie rozumiałby swego miejsca w świecie, nie umiał¬by aktywnie działać w systemie instytucjonalnym. Byłby całkowicie nieprzystosowany do życia.

Informacje zawarte odgrywają ważną rolę w pro¬cesie formułowania oczekiwań - dzięki nim czło¬wiek zdolny jest przewidzieć, co może się zdarzyć po podjęciu działania. Poza tym struktury poznawcze ułatwiają ocenę wartości zdarzeń. Dzięki swojej biografii jednostka orientuje się, co jest dla niej war¬tościowe, a co nieużyteczne. Wreszcie w strukturach tych zakodowana jest informacja o programach działania, czyli o systemie reguł algorytmicz¬nych i heurystycznych, za których pomocą można osiągać określone wartości, zwane celami. Struktury poznawcze są istotnym czynnikiem regulującym zachowanie.

System struktur poznawczych, któ¬re stanowią względnie trwałe cechy człowieka, jest głównym składnikiem osobowo¬ści. Zatem w koncepcji poznawczej osobowość to przede wszystkim pewna organizacja informacji za¬kodowanych w pamięci człowieka, to całokształt do¬świadczenia jednostki.

Struktury poznawcze, które są podstawą regulacji wewnętrznej, można scharakteryzować z punktu wi¬dzenia:

• treści

• cech formalnych.

Struktury poznawcze są źródłem informacji o oto¬czeniu, o własnym „ja” oraz o programach działania, które umożliwiają osiągnięcie planowanych celów. System struktur poznawczych, jako główny składnik osobowości człowieka, można charakteryzować nie tylko z punktu widzenia treści, lecz również z punktu widzenia jego cech formalnych, czyli relacji istniejących między jednostkami infor¬macyjnymi. Wbrew pozorom procesy intelektualne i zachowanie człowieka w dużej mierze zależą .od formalnej organizacji struktur. Po pierwsze, struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością i można je umieścić w określonym miejscu skali „proste-złożone”. Wiele jest kryteriów złożoności.

• liczba aspektów (lub wymiarów), które człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawisk. Tak na przykład nauczyciel o nikłej wiedzy pedagogicznej ocenia ucznia po¬sługując się tylko skalą: zdolny - niezdolny, pod¬czas gdy nauczyciel o szerszej wiedzy może oceniać go wszechstronnie, na kilku skalach, takich jak: zdolny - niezdolny, umotywowany - nieumotywowany, dojrzały emocjonalnie - niedojrzały emocjo¬nalnie, introwertyk - ekstrawertyk itp. Ważnym kryterium złożoności systemu struktur poznawczych jest zakres informacji, które one zawierają. Im wię¬cej człowiek wie o otaczającym świecie, im lepiej rozumie swoje możliwości i aspiracje, im bogatszą posiada wiedzę o skutecznych programach osiągania wartości; tym bardziej złożony jest jego system struktur poznawczych, tym - używając terminologii pedagogicznej - ma on bardziej rozwiniętą osobo¬wość,

Wiele danych empirycznych wskazuje, że stopień złożoności struktur odgrywa ważną rolę w zachowa¬niu. Im człowiek posiada bogatsze doświadczenie oso¬biste, tym rzadziej spostrzega świat w kategoriach „czarno-białych”, tym łatwiej dostrzega subtelne róż¬nice między ludźmi, tym trafniej ocenia zdarzenia, tym jest bardziej giętki i plastyczny w działaniu, i tym mniej liczy się z emocjami.

• abstrakcyj¬ność - konkretność: Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności, ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów; nie umie two¬rzyć pojęć o najwyższym stopniu ogólności. Kazimierz Obuchowski podaje ciekawy przykład oligofrenika, który przeciwstawiał się włączeniu po¬jęcia „radia” i „gazety” do wspólnej kategorii „środ¬ków• masowego przekazu” argumentując, że „w radio mówią, a w gazecie jest zapisane'' U takich jednostek struktury poznawcze stanowią system li¬niowy. Przeciwnie, człowiek, którego struktury są w wysokim stopniu abstrakcyjne, zdolny jest stwo¬rzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny. W toku myślenia i działania odrywa się on od konkretnej rzeczywi¬stości i manipuluje ogólnymi pojęciami. Struktury bardziej abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki, umożliwiają rozwiązywanie teoretycznych problemów, z jakimi spotyka się naukowiec czy polityk, i uniezależniają człowieka od zewnętrznej kontroli. Są to dostateczne powody, aby kształtować w proce¬sie wychowania struktury poznawcze o znacznym stopniu abstrakcyjności.

• otwar¬tość: struktury poznawcze można nazwać otwartymi, gdy ulegają one zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek zmienia przeko¬nania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości. Takie otwarte spojrzenie na świat ułatwia przystosowanie się oraz bardziej plastyczne i giętkie działanie. Rzadko zdarza się, że cały system struktur po¬znawczych jest wyłącznie otwarty lub zamknięty. Częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy niektóre z nich są otwarte. a inne - zamknięte. Tak na przykład naukowiec może bardzo szybko zmieniać swoje poglądy pod wpływem nowych odkryć nau¬kowych, a jednocześnie być totalnym dogmatykiem w sferze polityki i ideologii

• aktywność-bierność: W toku długiego procesu kształcenia uczeń zdobywa znaczną wiedzę z dziedziny tech¬niki, biologii i nauk humanistycznych; zapoznaje się metodami rozwiązywania problemów. Z reguły jednak wiedza ta - zakodowana w jego pamięci ¬jest bierna. Uczeń nie umie jej wykorzystać we właściwym miejscu i we właściwym czasie. Zdolny jest on ją mechanicznie reprodukować, ale jednocześnie nie umie jej zastosować. Takie bierne struktury po¬znawcze odgrywają minimalną rolę w sterowaniu zachowaniem.

3. STEROWANIE ZEWNĘTRZNE

Drugim czynnikiem, który steruje ludzkim zachowa¬niem są informacje znajdujące się w środowisku. Przepisy prawne, komunikaty prasowe, filmy, mo¬nografie naukowe czy obserwacje stosunków inter¬personalnych dostarczają danych, które regulują pro¬cesy myślenia i działania człowieka.

Deprywacja sensoryczna - Wyłączenie sterowania zewnętrznego, a więc całkowi¬ta izolacja od informacji znajdujących się w otocze¬niu lub zbyt niski poziom stymulacji, mogą zaburzać również sterowanie wewnętrzne, czyli funkcjonowa¬nie informacji zawartych w strukturach poznaw¬czych. Pod wpływem dłuższej izolacji człowiek może stracić poczucie tożsamości i mieć trudności z oceną wartości zjawisk oraz z uruchamianiem programów działania .

W rzeczywistych sytuacjach społecznych, w rodzi¬nie w szkole, w. urzędzie czy w instytucie naukowym nigdy nie występuje całkowita deprywacja informacyjna. Przeciwnie, wielu badaczy wskazuje, że wiel¬kim problemem współczesnego człowieka jest nadmiar informacji.

Nadmiar informacji stwarza rzeczywiste problemy psychologiczne i społeczne. Ponieważ ludzkie możli¬wości asymilacji nowych danych z otoczenia są ogra¬niczone, powstaje zjawisko przeciążenia in¬formacyjnego (information overload). Nie¬którzy przewidują, że około 2000 roku wielu ludzi o przeciętnym ilorazie inteligencji nie będzie już mogło opanować wiedzy niezbędnej do sprawnego działania w następnym stuleciu.

W warunkach nadmiaru informacji szczególne znaczenie posiada zjawisko selekcji, czyli asymilacji tych danych, które są użyteczne z punktu widzenia realizowanych celów i odrzucania infor¬macji zbędnych. Mechanizm tej selekcji nie jest do¬kładnie zbadany. Niektórzy uczeni uważają, że w aparacie psychicznym człowieka znajduje się okre¬ślony filtr informacyjny, który decyduje o tym, jakie dane są przyjmowane, a jakie bloko¬wane.

Filtr ten nie zawsze działa sprawnie; psychologo¬wie wykryli kilka zjawisk, które utrudniają po¬prawną selekcję.

• ten¬dencja do zbyt surowej i rygorystycznej selekcji informacji; odrzucają oni wiele danych, które mają istotne znaczenie w zachowaniu. Tak na przykład zaobserwowano, że ignorują oni pewne ważne infor¬macje w procesie podejmowania decyzji, co wyraźnie zmniejsza skuteczność wyboru. Zignorowanie części kluczowych informacji lub całkowite zablokowanie ich dopływu do świa¬domości zmniejsza wprawdzie wysiłek intelektualny. ale jednocześnie zwiększa ryzyko i prawdopodobień¬stwo niepowodzenia.

• tendencyjna selekcja informacji - ludzie poszukują informacji, które są zgodne z ich oczekiwaniami i dążeniami, jednocześnie zaś unikają lub odrzucają fakty sprzeczne z nimi. Wy¬bierają więc nie to, co jest wartościowe, ale to, co bywa korzystne. W przypadku gdy nie można unik¬nąć wiadomości sprzecznych z oczekiwaniami i prze¬konaniami, ludzie często tak deformują dane, aby potwierdzały one ich poglądy.

• deficyt informacji. W środowisku brak jest ważnych danych, które są niezbędne do skutecznego działania. W związku z tym ludzie wykonują czynności eksploracyjne, czyli aktywnie poszukują istotnych wiadomości. Uczony przeprowadza czasochłonne eksperymenty, lekarz dokonuje analiz medycznych, ktoś inny orga¬nizuje siatkę wywiadowczą. Informacje takie są kosztowne; wymagają dużych nakładów finanso¬wych. Poszukiwanie informacji jest tak długo opła¬calne, jak długo jego cena jest niższa od korzyści, które przynosi. Z nielicznych badań psychologicz¬nych wynika, że wielu ludzi zbyt wcześnie lub zbyt późno kończy czynności eksploatacyjne. Fakt ten zmniejsza skuteczność działania.

Dzięki procesowi selekcji informacji i aktywnemu ich poszukiwaniu w środowisku człowiek zdobywa pewne ważne dane o rzeczywistości.

Znacze¬nie sterowania zewnętrznego i wewnętrznego czy mówiąc inaczej - znaczenie środowiska i osobowoś¬ci - zależy od wielu czynników. W pewnych oko¬licznościach zachowanie może być regulowane głów¬nie przez informacje płynące z otoczenia, w in¬nych - przez dane zakodowane w pamięci trwałej. Ważną rolę odgrywają tu również różnice indywi¬dualne. Tak na przykład człowiek, którego system struktur poznawczych jest prosty i bierny, będzie w większym stopniu kontrolowany przez środowisko niż ten, kto posiada złożone i aktywne struktury tego typu.

Badania psychologiczne wy¬kazują, że środowisko zewnętrzne odgrywa większą rolę, niż to wynika z potocznych obserwacji. Wiele zachowań, które zgodnie z mądrością obiegową są głównie determinowane przez osobowość, a więc sy¬stem struktur poznawczych, w rzeczywistości zależy od informacji płynących ze środowiska. Przytoczę jeden z licznych przykładów. Wielu ludzi przyjmuje pogląd, że style podejmowania decyzji, zwane sty¬lem ryzykownym i asekuranckim, są względnie trwałymi cechami osobowości. Człowiek wybiera śmiałe i odważne poczynania, ponieważ jest ryzykantem; przeciwnie, preferuje on działania ostrożne, gdyż jest asekurantem. Zgodnie z tym, styl podejmowania decyzji zależy od osobowości. W ostatnich latach psychologowie przeprowadzili kilka eksperymentów, które przeczą tym poglądom i które wskazują, że dzięki odpowiedniej manipulacji zmiennymi sytuacyjnymi, Iudzie preferują bądź działania ryzykowne, bądź działania asekuranckie. W jednym z takich eksperymentów studenci rozgry¬wali proste zakłady, w których można było wygrać lub przegrać pewną sumę pieniędzy. W pierwszej sytuacji proszono ich o dokonanie wyboru zakła¬dów preferowanych, w sytuacji drugiej zaś polecono im ustalić cenę każdego z zakładów, czyli oce¬nić, za jaką sumę gotowi są oni sprzedać te zakłady. Wbrew przewidywaniom, okazało się, że w pierwszej sytuacji studenci byli asekurantami, w drugiej zaś ¬ryzykantami. Zatem dość subtelna zmiana instrukcji eksperymentalnej radykalnie wpłynęła na ich zacho¬wanie. Jest to jeden z wielu dowodów potwierdzają¬cych hipotezę, że to nie osobowość, ale środowisko, a głównie struktura instytucji społecznych czyni z ludzi bądź ryzykantów, bądź asekurantów. Dyrek¬tor fabryki, który podejmuje totalnie ostrożne de¬cyzje w zakresie produkcji, bywa hazardzistą w cza¬sie prowadzenia samochodu na autostradzie.

4. SYSTEM OCZEKIWAŃ

Człowiek nie jest jedynie odbiorcą informacji; podobnie jak badacz aktywnie je przetwarza. Powstaje więc pytanie, jak jednostka sterowana przez informacje myśli i działa. Jest to pytanie o strukturę i ukierunkowanie aktual¬nych czynności ludzkich. Jest to pytanie o mechanizm działania. Zwolennicy koncepcji poznawczej ¬w przeciwieństwie do psychoanalityków - przypisu¬ją wielką wagę do badania aktualnych procesów, czyli do tak zwanych pytań procesualnych, ponieważ rzucają one światło na aktywną rolę podmiotu w otoczeniu. Lekarz, który przeprowadza operację serca, ekonomista. który modernizuje proces produkcji, czy absolwent wyższej uczelni, który wybiera pracę ¬muszą przewidzieć wyniki, do jakich prowadzą te czynności; w procesie myślenia muszą więc oni:

• sformułować system oczekiwań na temat te¬go, co może się zdarzyć po wykonaniu działania. Człowiek, który nie brałby pod uwagę konsekwencji swoich czynności, z gry skazany byłby na niepowodzenie i nie mógłby przy stosować się do rzeczywistości. Lekarz przeprowadza operację serca, ponieważ oczekuje, że prawdopodobieństwo sukcesu jest wysokie, gdyby nie wierzył w jej powodzenie, nigdy nie odważyłby się na wykonanie tego zabiegu chirurgicznego. Jak z tego wynika, system oczekiwań jest ważnym czynnikiem determinującym ludzkie działanie. Ale nie jest to czynnik jedyny.

• ocenić wartość wyników, które prawdopodobnie nastąpią po wykonaniu działania. Jest to konieczne, ponieważ zgodnie z omawianą koncepcją jednostka jest istotą dążącą do pewnych wartości. Jak trafnie powiedział jeden z filozofów współczesnych C. J. Lewis, wiedza umożliwia działanie, a działanie pozwala osiągnąć wartościowe wy¬niki.

• sformułować program działania, za którego pomocą realizuje swoje cele. Cele te są pewnymi sądami o wartości.

Ludzie formułują dwa rodzaje oczekiwań.

• przewidywanie zdarzeń niezależnych od działania przedmiotu. Jako przykład tego rodzaju oczekiwań można wymienić prognozę pogody czy przewidywanie zjawisk ekonomicznych.

• przewidywanie konse¬kwencji własnego działania, a więc tego, co się sta¬nie po wykonaniu określonej czynności. Naukowiec przypuszcza, że po przeprowadzeniu określonych ba¬dań naukowych zwiększy się jego autorytet.

W wielu sytuacjach społecznych ludzie nie ograni¬czają się do stwierdzenia, co może się zdarzyć, lecz próbują również określić prawdopodobieństwo możli¬wych zjawisk. Prawdopodobieństwo to, zwane praw¬dopodobieństwem subiektywnym, jest stopniem przekonania człowieka, że po wykona¬niu działania osiągnie on taki lub inny wynik. Lu¬dzie oceniają prawdopodobieństwo na różnych ska¬lach. Czasem są to skale porządkowe typu „mniej prawdopodobne - bardziej prawdopodobne”, a cza¬sem wykorzystują skale numeryczne; szacując praw¬dopodobieństwo subiektywne w terminach szansy lub posługując się skalą procentową. W pewnych przypadkach oceniają je w skali od 0 do 1. Według doświadczonego chirurga szansa powodzenia operacji jest duża i wynosi 10:1. Kandydat na wyższą uczel¬nię jest przekonany, iż istnieje prawdopodobieństwo równe 90 procent, że z powodzeniem zda egzamin. Wreszcie dyplomata sądzi, iż możliwość zawarcia umowy politycznej jest nikła i wynosi 0,1. We wszy¬stkich tych przypadkach ludzie formułowali swoje oczekiwania w terminach prawdopodobieństwa su¬biektywnego.

Od prawdopodobieństwa wyników w dużej mierze zależy to, co człowiek robi i czego unika. Gdyby człowiek nie brał pod uwagę prawdopodobieństwa otrzymania wyników korzystnych i niekorzystnych, jego zachowanie było¬by nieracjonalne.

Często podstawą oczekiwań jest przeszłe doświad¬czenie, a mówiąc dokładniej - łatwość aktualizacji wiedzy człowieka. Oczekiwania człowieka, jego przekonania o przyszłych zdarzeniach nie tyle zależą od wiedzy jednostki, co od możliwości jej aktualizacji. Im bar¬dziej dostępna jest wiedza o danym zjawisku, tym bardziej ludzie przyjmują je jako prawdopodobne. Tak strategia myślenia czasem prowadzi do błędnych przewidywań.

W procesie formułowania oczekiwań ważną rolę odgrywają również inne czynniki:

tendencje optymistyczne - ludzie, których można by nazwać optymistami, wierzą, że wy¬niki, które są wartościowe i pożądane, są jednocześ¬nie bardziej prawdopodobne. Uznają oni zasadę, że „najczęściej zdarza się to, co jest dla mnie użytecz¬ne”: W związku z tym sztucznie zwiększają prawdo¬podobieństwo otrzymania wyników pożądanych. Nauczyciel, lekarz czy polityk, którzy posiadają ten¬dencje optymistyczne, są zbyt pewni, iż ich działania skończą się sukcesem,

tendencje pesymistyczne. Przeciwnie, pesymiści są prze¬konani, :że „to, co jest wartościowe, z reguły ich omija”. Dlatego też nie doceniają oni prawdopodo¬bieństwa wyników korzystnych i jednocześnie prze¬ceniają prawdopodobieństwo zdarzeń niepożądanych. Zarówno tendencje optymistyczne jak i pesymistycz¬ne z reguły deformują system oczekiwań.

W procesie formułowania przewidywań występuje wiele interesujących złudzeń, które zostały wykryte przez psychologów. Jednym z nich jest złudzenie Monte Carlo, zwane również złudze¬niem Aleksego Iwanowicza. Wielu lu¬dzi - takich jak na przykład Aleksy Iwanowicz, bohater powieści Dostojewskiego Gracz - wierzy, że po serii niepowodzeń wzrasta prawdopodobieństwo sukcesu: Uważają oni, że „najpierw musi być źle, zanim będzie dobrze”. Jest to ważna zasada działania. Zilustruję ją na podstawie powieści Dostojew¬skiego. „Słyszałem w zeszłym tygodniu - mówi Aleksy Iwanowicz - że czerwone wyszło dwadzieś¬cia dwa razy z rzędu [...]. rozumie się, że wszyscy natychmiast porzucają czerwone już po dziesięciu razach i prawie nikt nie decyduje się na nie sta¬wiać.” Tak więc po serii wydarzeń „czerwonych” jego subiektywne prawdopodobieństwo maleje, a je¬dnocześnie ludzie zaczynają przewidywać, że nastąpi seria „czarnych”. Jest to wyraźne złudzenie, ponie¬waż takie dwa zdarzenia są niezależne i bez wzglę¬du na to; co było w przeszłości, ich prawdopodobień¬stwo nie ulega zmianie.

Psychologowie interesują się nie tylko tym, jak człowiek formułuje oczekiwania, ale również tym, jak je modyfikuje pod wpływem nowych in¬formacji. Żyjemy w dynamicznym świecie, który podlega szybkim przemianom. Dlatego też nasze przekonania często przestają być trafne. Jak zachowuje się człowiek, który otrzymuje informacje sprzeczne z jego przewidywaniami? Co robi, jeśli wbrew jego poglądom, okazuje się, że nikotyna ruj¬nuje zdrowie lub że reorganizacja systemu oświaty wpływa korzystnie na wyniki nauczania ? Na pyta¬nia te próbował odpowiedzieć jeden z najwybitniejszych psychologów amerykańskich L. Festinger. Według jego koncepcji niezgodność między przeko¬naniami człowieka a aktualnymi informacjami wy¬wołuje negatywny stan napięcia, czyli tak zwany dysonans poznawczy, i motywuje człowie¬ka do działania, które zredukowałoby tę niezgod¬ność. Ludzie mogą blokować dostęp do świa¬domości informacji sprzecznych z ich oczekiwaniami. Tak na przykład nałogowy palacz często nie czyta artykułów, w których referuje się wyniki badań nad wpływem nikotyny na organizm. Polityk zaś nakła¬da cenzurę na dane niezgodne z jego przekonaniami. Następnie - w sytuacji dysonansu - ludzie defor¬mują informacje zaprzeczające. Tak je interpretują i przekształcają, iż zmieniają się one w informacje zgodne z przyjętymi poglądami. Zjawisko bardzo subtelnej i inteligentnej deformacji faktów nierzad¬ko spotyka się w dziedzinie dyplomacji. Wreszcie informacje niezgodne z oczekiwaniami mogą wpły¬nąć na zmianę tych ostatnich. Taka reakcja jest szczególnie częsta u ludzi, których system struktur poznawczych jest otwarty. Czynności takie jak blo¬kada informacji niezgodnych, ich tendencyjna de¬formacja lub wreszcie zmiana poprzednich przeko¬nań - redukują dysonans poznawczy; mają więc pozytywną wartość dla człowieka.

5. SYSTEM WARTOŚCI

Skuteczne postępowanie w coraz bardziej skompli¬kowanym świecie wymaga nie tylko wiedzy o tym, co może się zdarzyć, lecz również danych o tym, jak wartościowe jest to, co może się zdarzyć. Zatem jednostka musi ocenić nie tylko prawdopodobieństwo wyników (konsekwencji) działania, lecz również ich wartość subiektywną, zwaną często użytecznością. Pojęcie war¬tości subiektywnej (indywidualnej) posiada doniosłe znaczenie dla zrozumienia mechanizmu ludzkiego działania. Nie ma wiele przesady w twierdzeniu, że psychologia jest w gruncie rzeczy nauką o tym, jak ludzie postępują, aby osiągnąć określone wartości. Gdybyśmy pominęli to ostatnie pojęcie - tak jak to czynią niektóre wersje koncepcji poznawczej ¬to nie umielibyśmy wyjaśnić motywacji ludzkiego działania, nie wiedzielibyśmy, dlaczego człowiek dąży do określonych celów. Stworzylibyśmy kon¬templacyjny portret psychologiczny; portret jednost¬ki, która orientuje się w środowisku, ale która nie umie go zmieniać. Byłby to wizerunek żenująco ubogi.

Ocena wartości wyników, takich jak pieniądze, uznanie społeczne, ukończenie wyższej uczelni czy wreszcie miłość, zależy przede wszystkim od osobo¬wości, czyli od systemu struktur poznawczych. Nie¬którzy psychologowie, jak na przykład W. Mischel, uważają, że część struktur zawiera zakodowaną informację o hierarchii wartości. Pewne zdarzenia sta¬ją się wartościowe w toku uczenia się; dzięki od¬działywaniom rodziny, szkoły, środków masowego przekazu czy propagandy człowiek kształtuje idiosynkratyczny system wartości, który może ulegać zmianie pod wpływem nowych okoliczności.

Osobowość nie jest jedynym czynnikiem decydującym o ocenie wartości wyników działania. Ważne znaczenie w procesie tym odgrywa środowisko, a więc aktualne informacje, jakie człowiek otrzymu¬je w procesie rozwiązywania zadania. Tak na przy¬kład, instrukcja sformułowana przez eksperymentatora czy też struktura organizacyjna instytutu naukowego mogą poważnie wpłynąć na sądy o wartości wyników.

Mądrość obiegowa wyróżnia dwa rodzaje wartości. Pierwszą z nich jest wartość pozytywna; posiadają ją te zdarzenia, do których człowiek dąży, które z reguły wywołują pozytywne stany emocjonalne. Tak więc dla większości ludzi wartość po¬zytywną mają ukończenie studiów, zdobycie nagrody pieniężnej czy miłość. Z kolei wartość nega¬tywną posiadają bodźce awersyjne, których człowiek unika i które powodują powstanie negatywnych emocji. Poza tym istnieje bardzo wiele zdarzeń neutralnych, nie mających żadnej wartości subiek¬tywnej.

Dane empiryczne zdają się potwierdzać fakt, że w wielu sytuacjach człowiek nie ogranicza się do stwierdzenia, że dany wynik posiada dla niego war¬tość pozytywną lub negatywną, lecz próbuje ocenić ją bardziej subtelnie za pomocą skal liczbowych. Taka subtelna ocena pozwala racjonalniej działać w skomplikowanym środowisku. Psychologowie skonstruowali kilka metod naukowych, za których pomocą można zbadać prawa rządzące oceną wartości. Metody te są dalekie od doskonałości. Pozwalają one jedynie na badanie użyteczności wyników naj¬prostszych, takich jak wygrywanie pieniędzy czy samochodów. Nie bardzo wiemy jednak, jak anali¬zować wartość tak skomplikowanych zjawisk, jak miłość, ukończenie studiów czy zdobycie Nagrody Nobla. Mimo to warto zapoznać się z kilkoma meto¬dami pomiaru subiektywnej wartości.

• metoda oceny wiel¬kości. W czasie badań człowiek otrzymuje zbiór przedmiotów. Na wstępie eksperymentator wybiera jeden z nich jako wzorzec, przypisując mu arbitralnie jakąś wartość. Następnie w losowej kolejności przedstawia osobie badanej pozostałe przed¬mioty i prosi o ocenę ich wartości, za punkt wyjścia przyjmując ocenę wzorca. Jeśli w eksperymencie bada się zbiór polskich tygodników, takich jak „Kul¬tura”, „Polityka” czy „Literatura”, to eksperymenta¬tor na wstępie wybiera jeden z nich jako wzorzec i określa jego użyteczność, po czym osoby badane oceniają wartość pozostałych tygodników. Technika ta składa się z. wielu wariantów.

• metoda oceny stosunków - polega na tym, że człowiek określa sto¬sunki istniejące między wartościami dwóch lub wię¬cej przedmiotów. Badając na przykład użyteczność samochodów, eksperymentator zadaje pytania typu: „Powiedz mi, ile razy samochód «Volvo» jest dla ciebie cenniejszy niż «Trabant».” Zbiór takich py¬tań pozwala eksperymentatorowi skonstruować bar¬dzo wyraźną skalę indywidualnych wartości przed¬miotów.

Kierując się dość rozsądną zasadą heurystyczną, która zaleca, aby zaczynać badania od zjawisk pro¬stych i stopniowo przechodzić do analizy zjawisk złożonych, psychologowie przeprowadzili wiele eksperymentów poświęconych wartości subiektywnej, czyli użyteczności pieniędzy. Eksperymenty te dały dość zaskakujące wyniki i ujawniły całą złożoność problemu oceny wartości. W jednym z nich ludzie otrzymali następujące pytania: „Przypuśćmy, że do¬stałeś ode mnie w darze 10 dolarów. Pieniądze te nie są moją własnością, lecz pochodzą od fundacji, której fundusze są praktycznie nieograniczone. Spra¬wią ci one prawdopodobnie przyjemność. Jak są¬dzisz, ile pieniędzy chciałbyś otrzymać, aby odczu¬wać dwukrotnie większe zadowolenie niż obecnie?” Pytania te powtarzano zamieniając sumę na 100 i 1000 dolarów.

Ilość dolarów wymieniana w pytaniach Średnia ilość dolarów, która daje dwa razy większą satysfakcję

10 53

100 537,50

1000 10 220

Zależności między subiektywną wartością pieniędzy a ich obiektywną sumą są dość zawiłe. Aby podwoić satysfakcję należy dać człowiekowi pięcio- lub dzie¬sięciokrotnie wyższą ilość dolarów.

Zarówno ten eksperyment, jak i inne dane empi¬ryczne wykazują, że subiektywna wartość nie jest liniową funkcją ilości otrzymywanych pieniędzy. Jest to raczej określone funkcją potęgową: jednakowym przyrostom środków finansowych od¬powiada coraz wolniejszy wzrost ich indywidualnej wartości.

Gdy badamy negatywną wartość pieniędzy, które czło¬wiek traci lub przegrywa, jedna¬kowym przyrostom strat odpowiadają coraz większe wzrosty wartości negatywnej. Tak na przykład, jeśli przegrana 25 złotych posiada wartość równą minus 5 jednostek, to przegrana 50 złotych, ma użyteczność minus 15 jednostek itd. O ile człowiek z reguły konserwatywnie ocenia wartość pieniędzy otrzy¬mywanych, o tyle użyteczność pieniędzy straconych określa dość radykalnie: Szczególnie wysokie straty wywołują stan głębokiego niezadowolenia, rozpaczy i depresji. W świetle tych badań można wy¬jaśnić liczne pozornie zagadkowe zachowania. Wielu ludziom mandat stuzłotowy sprawia większą przykrość niż satysfakcja związana ze stuzłotową wygra¬ną. Zyski nie wyrównują zatem identycznych strat.

Podejmowanie złożonych decyzji - ocena wartości czynników wieloaspektowych

Przyjmijmy, że absolwent wyższej uczelni poszukuje pracy. Ma do wyboru jedną z dwóch instytucji. W instytucji A wynagrodzenie jest wysokie, ponadto panuje w niej dobra atmosfe¬ra. Jednocześnie jednak sama praca jest dość mono¬tonna i standardowa, niewielkie są również możliwo¬ści awansu zawodowego. Inne są warunki zatrudnie¬nia w instytucji B. Instytucja ta zapewnia absol¬wentowi dość niskie wynagrodzenie; panują, w niej nie najlepsze stosunki interpersonalne. Jednakże czynności zawodowe są bardzo ciekawe i istnieją możliwości szybkiego awansu. Aby ocenić globalną wartość pracy A i B :człowiek musi wziąć pod uwagę kilka punktów widzenia, musi wykonać bardzo skomplikowaną pracę intelektualną. Sprawa staje się jeszcze . bardziej złożona w sytuacjach, w których chcemy określić wartość tak wielowymiarowych i skomplikowanych zjawisk, jak dzieła literackie i naukowe, wielkie inwestycje, system oświaty, ideo¬logię czy przeżycia emocjonalne. Chociaż analiza tak skomplikowanych zjawisk - jest trudna, to nie . jest ona niemożliwa.

Wydaje się, że najczęściej ludzie ocenia¬ją wartość globalną bodźców złożonych za pomocą strategii liniowej, którą można by nazwać strategią Franklina. Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że Benjamin Franklin był pierwszą osobą, która opisała ją już w roku 1772

Stosując tę strategię, ludzie przeprowadzają trzy operacje, z czego niekoniecznie muszą zdawać sobie sprawę.

1. dokonują selekcji aspektów (cech), które są dla nich istotne. Tak więc recenzent pracy naukowej może brać pod uwagę takie aspekty jak oryginalność hipotez, rzetelność stoso¬wanych metod i wartość praktyczną rozprawy.

2. oceniają ważność aspektów, czyli przypisują im określone wagi. Naukowiec, dla którego nauka polega na tworzeniu nowych idei, bę¬dzie większą wagę przypisywał oryginalności niż rzetelności metod. Proces oceny ważności aspektów jest najbardziej specyficzną czynnością intelektual¬ną.

3. dokonują linio¬wej integracji ważnych aspektów wyni¬ku; mówiąc prościej, sumują oni zalety i wady, któ¬re posiada dane zdarzenie czy bodziec. Dzięki temu zdolni są ocenić globalną wartość nawet najbardziej złożonych wyników. Dobrą aproksymacją strategii Franklina jest następujące równanie: w(x) = x1b1 + x2b2+xnbn, gdzie w(x) to globalna wartość wy¬niku x; x, xn...x” to natężenia kolejnych aspektów wyniku, a b, b2...bn to wagi tych aspektów wyrażone liczbowo. Równanie to pozwala z dużą dokładnością przewidywać, jak ludzie oceniają globalną użytecz¬ność zdarzeń.

6. MECHANIZM DZIAŁANIA. POZIOM ASPIRACJI

Twórcy koncepcji poznawczej zwrócili uwagę, że ocena atrakcyj¬ności i użyteczności działań ekonomicznych, wycho¬wawczych czy politycznych zależy od ich wyników, a więc od tego, do jakich konsekwencji pro¬wadzą zachowania.

W procesie myślenia człowiek analizuje dwa wymiary wyników,

• Prawdopodobieństwo (tych wyników)

• subiektywną wartość (tych wyników)

Są to informacje o tym, co może się zdarzyć po wykona¬niu działania i jak wartościowe jest to, co może się zdarzyć, decydują o jego globalnej użyteczności.

Tadeusz Tomaszewski: przebieg czynności ludzkich jest funkcją wartości celu, którego ona dotyczy, oraz prawdo¬podobieństwa jego realizacji.

W procesie oceny atrakcyjności działań i podejmo¬wania decyzji człowiek - zgodnie z pewnym pro¬gramem - kombinuje i integruje dane o prawdo¬podobieństwie i wartości. Proces ten jest jednak bar¬dzo skomplikowany. Z re¬guły każde działanie prowadzi nie do jednego, ale do całego zbioru możliwych wyników. W najprost¬szym przypadku wchodzą w grę dwie konsekwencje:

• sukces, wynik o wartości pozytywnej

• niepowodzenie - wynik niekorzystny

Przed podjęciem decyzji człowiek nie może powiedzieć z całą pewnością, jaki wynik osiągnie po wykonaniu działania. Może jedy¬nie ocenić prawdopodobieństwo możliwych konse¬kwencji. Musimy działać w świecie, w którym z re¬guły występuje niepewność i ryzyko.

PROCES OCENY ATRAKCYJNOŚCI DZIAŁAŃ

Człowiek integruje informacje o prawdopodo¬bieństwie i wielkości sukcesu oraz niepowodzenia. W procesie tym ludzie stosują pewne systemy reguł, które można by nazwać programami lub stylami myślenia. Bogactwo i różnorodność ich jest znaczna. Niektórzy z całą konsekwencją posłu¬gują się ścisłymi algorytmami matematycznymi, inni w procesie myślenia stosują mało określone, chociaż często nader wyrafinowane metody heurystyczne i intuicyjne.

1. Obliczenie tzw. wartości oczekiwanej, czyli przeciętnej użyteczności po¬czynania. Jeśli wartość sukcesu i niepowodzenia oznaczymy odpowiednio przez w(s) i w(n), a ich prawdopodobieństwo przez - p(s) i p(n), to wartość oczekiwana działania równa się: w(s)•p(s)+w(n)•p(n). Jest to więc prosta liniowa kombinacja informacji. Im większa jest wartość oczekiwana, tym działanie staje się bardziej atrakcyjne. Taki styl oceny zacho¬wań jest racjonalny, ponieważ człowiek bierze pod uwagę wszystkie ważne parametry możliwych wy¬ników. Jednocześnie jednak jest on dość trudny i często przewyższa możliwości poznawcze człowieka.

2. styl P - człowiek zwraca główną uwagę na prawdopodobieństwa możliwych wyników działania. O jego atrakcyjności nie tyle decyduje wartość sukcesu i niepowodzenia, co ich szansa. Mówiąc językiem obiegowym, człowiek kieruje się w tym przy¬padku raczej możliwością realizacji celu niż jego użytecznością. Ludzi preferujących styl P można by nazwać realistami, którzy dążą do tego, aby ich po¬czynania z olbrzymim prawdopodobieństwem skoń¬czyły się sukcesem, nawet gdy ten sukces nie jest zbyt cenny. Taki ostrożny styl postępowania może wiązać się z pewnym asekuranctwem lub lękiem przed frustracją.

3. styl W - jednostka przypisuje największą wagę wartości wyników; przede wszystkim analizuje ona atrakcyjność celu, a nie prawdopodobieństwo jego realizacji. Takie postępowanie jest bardzo ryzykowne i często prowadzi do frustracji, ponieważ z reguły to, co jest bardzo wartościowe, zdarza się dość rzadko. Ale jeśli się zdarzy, człowiek osiąga znaczny sukces. Tylko jednostki podejmujące wielkie ryzyko mogą liczyć na wielkie osiągnięcia.

W procesie oceny atrakcyjności działań człowiek jest samodzielnym podmiotem, który zgodnie z pewnym programem przetwarza informacje i działa w środowisku fizycznym i społecznym.

Człowiek wybiera i wykonuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości, takie jak pieniądze, uznanie społeczne, niezależność czy bezpieczeństwo osobiste. Powstaje jednak pytanie, jakie wartości dają mu satysfakcję. Dlaczego niska wygrana w loterię nie zadowala go, podczas gdy wygrana wysoka wywołuje radość. Aby odpowiedzieć na nie, muszę wprowadzić pojęcie poziomu aspiracji. Poziom aspiracji jest wyróżnioną wartością na skali osiągnięć; wartością, która daje człowiekowi satysfakcję. Jedynie działania, których wartość jest równa lub wyższa od tego poziomu, dają człowiekowi satysfakcję.

Poziom aspiracji, który jest względnie stałą cechą jednostki, kształtuje się w toku uczenia i zdobywania doświadczenia. Pełni on dwie ważne funkcje.

• jest kryterium działania; stanowi swego rodzaju standard lub normę, którą jednostka zamierza wykonać. Po drugie,

• jest czynnikiem motywacyjnym; pełni podobną rolę jak popędy w koncepcji psychodynamicznej: Jeśli powstaje rozbieżność między aspiracja¬mi a rzeczywistymi osiągnięciami jednostki; rodzi się pewne napięcie motywacyjne, które pobudza ją do dalszych poszukiwań, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań. Jeśli więc ambitny nauczyciel chce wyrobić w dzieciach zdolności samodzielnego myślenia, a tradycyj¬ne metody dydaktyczne zawodzą, to poszukuje no¬wych form oddziaływania pedagogicznego, które pozwolą mu osiągnąć planowane cele.

Nie zawsze jednak człowiek może zaspokoić swojo aspiracje, nie zawsze odkrywa działania, które są dostatecznie atrakcyjne. W takich okolicznościach powstaje zjawisko frustracji, rodzą się stany lęku i niezadowolenia. Jednostka wykonuje często, pewne reakcje, które są formą obrony przed frustracją.

• obniżenie pierwotnego po¬ziomu aspiracji. Dzięki temu mniej wartościowe działania redukują napięcie motywacyjne i sprawiają satysfakcję.

• niektórzy ludzie wykazują pewną tolerancję wobec istniejącej rozbieżności między aspiracjami i osiągnięciami. W przypadku gdy atrakcyjność podjętego działania niewiele odbie¬ga od poziomu aspiracji, uznają je za zadowalające. „Wprawdzie wariant, który przyjąłem - mówią ¬jest trochę gorszy od tego, który zamierzałem osiągnąć, ale mimo to stanowi on dość dobre rozwiązanie zadania.” Reakcje te świadczą u dużej giętkości po¬stępowania.

>>>>>>>>>>>>>>KONCEPCJA PSYCHODYNAMICZNA, CZYLI CZŁOWIEK NIEDOSKONAŁY

Rozdział I

OSOBOWOŚĆ A ZACHOWANIE

Drugim wielkim portretem, jaki naszkicowała psy¬chologia, jest koncepcja psychodynamiczna. Różni ją radykalnie od psychologii S - R zarówno metodo¬logia, jak i system twierdzeń o mechanizmach ludz¬kiego zachowania. O ile behawioryzm rodził się w la¬boratoriach psychologicznych, gdzie z pedantyczną dokładnością obserwowano i mierzono reakcje, o ty¬le zarys portretu psychodynamicznego powstał w klinikach psychiatrycznych lub neurologicznych oraz w zacisznych gabinetach psychoterapeutycznych, gdzie prowadzono dość spontaniczne obserwacje pa¬cjentów. Metody skonstruowane przez Pawłowa, Skinnera, Tolmana przypominały badania prowadzo¬ne przez fizyków czy biologów. Przeciwnie, twórcy portretu psychodynamicznego, tacy jak Fromm czy Maslow, zadowalali się metodami obserwacji, które nieraz nie spełniały podstawowych wymogów meto¬dologicznych; ponadto dane kliniczne uzyskane w ten sposób były poddawane dość swobodnej inter¬pretacji.

Ale różnica między tymi dwoma portretami po¬lega nie tylko na odmiennej metodologii. Jest ona dużo głębsza. Uczeni behawioryści stworzyli portret człowieka reaktywnego, który jest sterowany przez aktywne środowisko zewnętrzne i którego możliwo¬ści uczenia się są w zasadzie nieograniczone. Tym¬czasem zwolennicy koncepcji psychodynamicznej są przekonani, że ludzkie działanie jest ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, między który¬mi często zachodzi konflikt i które są z zasady nie¬świadome. O ile człowiek w ujęciu behawiorystów był racjonalny, o tyle człowiek w ujęciu koncepcji psychodynamicznej jest istotą niedoskonałą; jest on miernym aktorem kierującym swoim losem. Trafnie scharakteryzował tę koncepcję Fromm, jeden z jej twórców: „Podejście psychodynamiczne [...] zasad¬niczo różni się od opisowego podejścia behawiorysty [...] Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo to; co jednostka myśli lub mówi, lub jak aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura jej charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka; chcemy znać jej ukierunkowanie oraz intensywność, z jaką płynie. Jeśli wiemy, jakie siły napędowe motywują zachowanie, możemy nie tylko zrozumieć aktualne postępowanie człowieka, ale możemy również sformułować rozsądne założenie na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z podejściem dynamicznym, niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w większości przypadków prze¬widziane, jeśli znana jest struktura charakteru.”

Wypowiedź ta stanowi dobry punkt wyjścia do charakterystyki koncepcji psychodynamicznej. Zgod¬nie z nią głównym celem psychologa nie jest badanie zewnętrznego zachowania, lecz poznanie osobowości czy - jak chce Fromm charakteru człowieka. Wiedza o osobowości stanowiącej przede wszyst¬kim system sił dynamicznych, zwanych popędami, pozwala przewidywać i wyjaśniać ludzkie działanie, pozwala ponadto je korygować. Jeśli psychodynami¬cy interesują się zewnętrznymi reakcjami człowieka, to tylko dlatego, że stanowią one symptom we¬wnętrznej dynamiki, że mają one głębszy sens. Tak na przykład wypowiedzi jednostki, jej czynności po¬myłkowe, reakcje lękowe lub agresywne, wreszcie sny i fantazje - dają wyobrażenie o motywacji człowieka.

Nie jest to jedyne założenie koncepcji psychodynamicznej. Ponadto jej zwolennicy głoszą, iż we¬wnętrzne siły motywacyjne są nieświadome; i z reguły człowiek nie zdaje sobie sprawy, dlaczego działa, tak jak działa. Jest aktorem, który' nie zna przy¬czyn swego dramatu, trafnie ujął to Bandura: „Psy¬chodynamiczne teorie osobowości z zasady przyjmu¬ją, że działania dewiacyjne ludzi są ukierunkowane przez potężne siły wewnętrzne, które nie tylko wy¬mykają się spod ich kontroli, ale o których istnieniu jednostki nawet nie wiedzą” Chociaż Bandura mó¬wi jedynie o zachowaniu nieprzystosowanym, to jednak jego wypowiedź odnosi się do wszystkich reakcji człowieka.

Portret psychodynamiczny nie tylko określa, jak funkcjonuje człowiek, ale również wskazuje, jak zmieniać jego osobowość. O ile behawioryści stwo¬rzyli inżynierię zachowania, o tyle twórcy koncepcji psychodynamicznej opracowali zasady psychote¬rapii. Posiada ona wiele wariantów. W każ¬dym przypadku jest to metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwianie mu wybarw drogi życiowej i umożliwianie przystosowania się do otaczającego świata. Psychoterapia jest nowym po¬dejściem do modyfikacji osobowości człowieka, któ¬re radykalnie różni się od surowych zasad inżynierii zachowania.

Koncepcja psychodynamiczna jest mniej jednolita od koncepcji behawiorystycznej. Składa się bowiem z wielu wariantów, które znacznie różnią się między sobą. Najbardziej znaną wersją portretu dynamicz¬nego jest psychoanaliza.

Od czasów Freuda, który ją stworzył, uległa ona radykalnym przeobrażeniom. Jego uczniowie i kontynuatorzy, tacy jak Horney, Sullivan czar Fromm, odrzucili wiele fantastycznych i poetyckich idei Freuda i sformułowali zasady neopsychoanalizy, zwanej również psychoanalizą społeczną; podkreśla ona szczególne znaczenie warunków społecznych i kultury w kształtowaniu osobowości. W ostatnich dwudziestu latach koncepcja ta uległa dalszym prze¬obrażeniom. Wielu badaczy kontynuując pomysły Dollarda i Millera próbuje interpretować system psy¬choanalityczny w terminach teorii uczenia i wzmoc¬nienia. Należy do nich na przykład Gordon. Nie ko¬niec na tym. Niektórzy psychoanalitycy wykorzystują w swoich pracach elementy egzystencjalizmu i Fe¬nomenologii (May i Laing). Wreszcie Fromm próbu¬je bez większego powodzenia połączyć twierdzenia psychoanalityczne z marksizmem. W takiej sytuacji niektórzy psychologowie głoszą, że psychoanaliza jako spójny system naukowy przestała istnieć, że stała się ona zbiorem całkowicie niezależnych kon¬cepcji.

Chociaż psychoanaliza jest najbardziej znanym kierunkiem psychodynamicznym, nie jest to kie¬runek jedyny. W ostatnich latach dużą popularność zdobyła tak zwana psychologia humani¬styczna, której najwybitniejszym reprezentantem jest Abraham H. Maslow. Stworzył on słynną teorię hierarchii potrzeb, Główne potrzeby człowieka ¬potrzeby fizjologiczne, potrzeby bezpieczeństwa, po¬trzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku oraz potrzeby samorealizacji - ułożył on hierar¬chicznie. Dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższych, pojawiają się potrzeby wyższe. Tak na przykład człowiek, który jest najedzony i bezpieczny, będzie dążył do kontaktów emocjonalnych z ludźmi, będzie pragnął miłości. Niezaspokojenie potrzeb prowadzi do zaburzeń, Powiedział Maslow: „Człowiek, które¬mu udaremniono zaspokojenie którejś z podstawo¬wych potrzeb, może być traktowany po prostu jako człowiek chory. Jest to poprawna parabola w sto¬sunku do naszego określenia człowieka chorego jako takiego, któremu brak witamin czy soli mineralnych. Kto będzie twierdził, że brak miłości jest mniej waż¬ny niż brak witamin?”. Dopiero pełne zaspokojenie wszystkich potrzeb podstawowych daje poczucie zdrowia psychicznego,

W przeciwieństwie do psychoanalityków, którzy spostrzegali człowieka jako twór słaby, pełen kon¬fliktów i kompleksów, Maslow zwraca uwagę na konstruktywne elementy osobowości; głównym ce¬lem jednostki jest rozwijanie i aktualizacja własnych potencjalnych możliwości i zainteresowań, dąży ona do samorealizacji, chce „być sobą”. Zwolennicy psy¬chologii humanistycznej stworzyli jednocześnie własną wersję psychoterapii. Piszę o tych sprawach po to, aby wykazać, że psychoanaliza nie jest jedynym kierunkiem psychodynamicznym, że obok niej ist¬nieją również inne próby spojrzenia na dynamikę ludzkiej motywacji.

Portrety psychodynamiczne zdobyty olbrzymią po¬pularność w wielu krajach. Psychologowie i nauczy¬ciele, sędziowie i lekarze, filozofowie i pisarze często spostrzegają i analizują jednostkę w kategoriach psychodynamiki. Takie spojrzenie na człowieka jest bardziej powszechne niż koncepcja behawiorystycz¬na. Fakt ten na pierwszy rzut oka wywołuje zdzi¬wienie. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że behawio¬ryści więcej wnieśli do psychologii niż zwolennicy portretu psychodynamicznego. Pawłow byt wybit¬niejszym uczonym niż. Freud; Skinner nauczył nas więcej o funkcjonowaniu człowieka niż Fromm. Ina¬czej jest jednak z popularnością tych dwóch kon¬cepcji. Na szczęście popularność nie jest najważniej¬szym kryterium osiągnięć. Być uczonym z n a n y m, to jedna rzecz, a być uczonym d o b r y m, to zupełnie coś innego. Korelacja między osiągnięciami wybit¬nymi a osiągnięciami sławnymi nie wydaje mi się wysoka.

Skoro koncepcja psychodynamiczna w mniejszym stopniu niż behawioryzm spełniała kryteria rzetel¬nej nauki, to dlaczego zdobyła ona tak fantastyczną popularność w wielu krajach? Jest to problem godny pióra wybitnych socjologów i filozofów. Wydaje mi się, że koncepcja ta stała się tak popularna nie dla¬tego, że formułowała poprawne odpowiedzi, lecz dlatego, iż stawiała ważne pytania, które były pomijane przez akademicką psychologię. Py¬tania o sprężyny ludzkiego działania, o rolę świado¬mości i nieświadomości w procesie przystosowywania się, o przyczyny zaburzeń psychicznych, o czynniki wywołujące lęk i wewnętrzne konflikty były dosta¬tecznie ważne, aby się nimi zajmować. Rozwój cy¬wilizacji naukowo-technicznej pogłębił jeszcze bar¬dziej zainteresowania tymi sprawami. Umiejętność formułowania istotnych pytań to prawdopodobnie jedna z przyczyn niezwykłej popularności koncepcji psychodynamicznych. Fakt, że odpowiedzi, których oni udzielali, były często mętne, niejasne i poetyckie, nie zmienił tego stanu rzeczy.

W szkicu tym ograniczę się do jednej z wersji por¬tretu psychodynamicznego - psychoanalizy współ¬czesnej. Taka decyzja wymaga pewnych wyjaśnień. Psychoanaliza została stworzona przez Freuda na po¬czątku naszego stulecia. W toku rozwoju psychologii prawie wszystkie jego poglądy zostały zakwestiono¬wane. Teraźniejszość wydała dość surowy werdykt na ortodoksyjną psychoanalizę, którego nic nie może złagodzić. Teoria libido, kompleks Edypa czy poglą¬dy na temat rozwoju kultury okazały się błędne. O ile głoszenie takich poglądów w epoce wiktoriań¬skiej było w pewnym sensie usprawiedliwione, o tyle obecnie jest nie do przyjęcia. Jeśli współczesny psy¬cholog, który nie jest historykiem nauki, z całą po¬wagą omawia ortodoksyjną psychoanalizę, to albo jest on niedouczony, albo jest nieuczciwy. Z całej ogromnej koncepcji Freuda pozostały jedynie nie¬liczne twierdzenia, takie jak odkrycie nieświadomej motywacji czy idea mechanizmów obronnych. Więk¬szość tez jest całkowicie martwa. W takiej sytuacji omawianie poglądów Freuda mijałoby się z celem.

Współczesna psychoanaliza, czyli tak zwana psy¬choanaliza społeczna, radykalnie zmieniła biologistyczną teorię Freuda. Prace takich uczonych, jak Horney, Fromm, May czy Gordon, naszkicowały nowy portret psychoanalityczny, który zdobył dużą po¬pularność szczególnie w USA. W tej części książki omówię jego zarys. Nie będę jednak kolejno przed¬stawiał poglądów współczesnych psychoanalityków, lecz jedynie omówię w sposób syntetyczny ich zasadnicze poglądy na temat mechanizmów działania człowieka. Nie będę analizował tego, co ich dzieli, lecz będę badał to, co jest dla nich wspólne. Wydaje mi się, że taki syntetyczny obraz współczesnej psy¬choanalizy okaże się bardziej pożyteczny i bardziej wartościowy poznawczo niż referowanie subtelnych różnic istniejących między jej zwolennikami.

Współczesna psychoanaliza jest tworem nader zło¬żonym. Po pierwsze, stanowi pewną metodę leczenia zaburzeń psychicznych i jako taka jest częścią me¬dycyny. Po drugie, jest ona określoną koncepcją filozoficzną. Po trzecie wreszcie - można ją uznać za oryginalną teorię psychologiczną. Ograniczę się więc do przedstawienia tego ostatniego aspektu psychoanalizy, pomijając problemy filozoficzne i me¬dyczne związane z pracami psychoanalityków.

]Rozdział II

POPĘDY I TYRANIA NIEŚWIADOMOŚCI

Jakie siły wewnętrzne aktywizują i ukierunkowują ludzkie działanie? Dlaczego ludzie poświęcają się bez reszty realizacji wielkich celów społecznych, na¬ukowych czy kulturalnych? Co powoduje, że dążą do zdobycia władzy, że są agresywni lub ulegli, pró¬bują nawiązać przyjazne stosunki z innymi? Zgodnie z poglądami współczesnych psychoanalityków działanie człowieka jest stymulowane i ukierunko¬wane~ przez wewnętrzne siły zwane popędami lub potrzebami czy dążeniami. Ponieważ psy¬choanalitycy nigdy nie grzeszyli zbytnią ścisłością ani precyzją, w pracach ich brak jest dokładnych definicji tych terminów. Niemniej nie ulega wątpli¬wości, że odrzucają oni tezę behawiorystów, iż za¬chowanie człowieka jest całkowicie sterowane przez środowisko; to nie środowisko i system wzmocnień, lecz wewnętrzne siły motywacyjne warunkują to, do czego człowiek dąży i przed czym się broni.

Popędy są różnorodne. Mimo wielu prób nie udało się stworzyć ich uniwersalnej listy; klasyfikacja popędów czy potrzeb skonstruowana przez Sullivana znacznie różni się od odpowiedniej klasyfikacji Fromma. Wbrew pozorom nie jest to tak bardzo istotne. Znacznie ważniejszy jest pogląd współczesnych psychoanalityków, że olbrzymia większość po¬pędów nie jest zaprogramowana przez naturę, że ¬przeciwnie - są one nabyte w procesie uspołecznienia; warunki społeczne, a więc sytuacja w rodzinie i w grupie rówieśników, struktura instytucji oświa¬towych czy kulturalnych decydują o kształtowaniu się popędów. Siły motywacyjne są modelowane przez świat zewnętrzny.

W zależności od ich genezy psychoanalitycy z re¬guły wyróżniają dwie klasy popędów. Do pierwszej z nich zalicza się popędy pierwotne, które są siłami wrodzonymi. Klasa ta nie jest zbyt liczna; należą do niej takie popędy, jak dążenie do zdobycia pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała; popęd seksualny, unikanie bólu, a także potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem. Zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania życia. Znacznie bardziej przeludniona jest klasa popędów wtórnych, które powstają w wyniku socjalizacji. radna z prób ich klasyfikacji nie zyskała powszech¬nego poklasku. W każdym razie ważną rolę odgry¬wają tu potrzeby bezpieczeństwa, a więc unikanie zagrożeń i sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie. Za bezpieczeństwo osobi¬ste człowiek - zdaniem psychoanalityków - płaci często najwyższą cenę, jaką jest całkowita zależność od innych, strata autonomii i swobody działania. Psychoanalitycy przywiązują ponadto dużą wagę do potrzeb społecznych, które są zaspokajane w kontaktach międzyludzkich; poszukiwanie przy¬jaźni i miłości, pragnienie przynależności do grupy, potrzeba afiliacji i opiekowania się - to nieliczne przykłady tego rodzaju sil wewnętrznych. Wreszcie, człowiek posiada pewne potrzeby osobiste związane z własnym „ja”. Chce poznawać świat osiągać powodzenie, dąży do zaspokojenia potrzeby prestiżu i uznania; wielką wartość posiada dla niego poczucie tożsamości i integracji osobowości. Przykłady te dają ogólne wyobrażenie o popędach nabytych.

Na marginesie tych rozważań warto dodać, że kon¬struując listę potrzeb psychoanalitycy popełniają często przykry błąd: mylą opis „jak jest?” z prze¬pisem „jak być powinno?”. Wbrew swoim inten¬cjom nie tyle opisują popędy, jakie człowiek rzeczy¬wiście posiada, lecz te, które są pożądane w proce¬sie przystosowania. To tak jakby inżynier omawiając funkcjonowanie określonego samochodu mówił o tym, jakie są idealne zasady jego działania. Mieszanie opisu z przepisem utrudnia poznanie poglądów psy¬choanalityków. Z przykrością należy stwierdzić, że takie błędy popełniają nawet tak wybitni uczeni jak Fromm.

Popędy, które pobudzają i ukierunkowują ludz¬kie działania, są z reguły nieświadome. Zda¬niem psychoanalityków człowiek nie zna swojej mo¬tywacji; nie zdaje sobie sprawy z tego; jakie siły nim rządzą, nie orientuje się, dlaczego jest agresyw¬ny, dlaczego pragnie miłości czy dlaczego dąży do zdobycia władzy. Pojęcie nieświadomej motywacji jest fundamentalnym terminem psychoanalizy, jest ono równie ważne jak pojęcie wzmocnienia w beha¬wioryzmie czy pojęcie struktury poznawczej w por¬trecie poznawczym człowieka.

Proces kształtowania popędów i pro¬gramów ich osiągania dzięki oddzia¬ływaniom warunków społecznych i kultury nazywa się socjalizacją człowieka. Pogląd, że kontakty społeczne wpływają na rozwój nowych potrzeb, nie jest oryginalnym twierdzeniem współczesnej psychoanalizy; znakomita większość psychologów, socjologów czy ekonomistów akceptuje je bez zastrzeżeń. Badacz, który by stał na stanowisku, że świat społeczny i kultura nie mo¬delują człowieka, byłby oskarżony o nieznajomość podstawowych danych empirycznych. Ale psychoa¬nalitycy w specyficzny sposób ujmują proces socjalizacji. Według nich nabywanie podstawowych popę¬dów wtórnych odbywa się głównie w środowisku rodzinnym w pierwszych latach życia. Dzieciństwo wywiera przemożny wpływ na dalsze losy człowieka, na jego sukcesy i dramaty. Często drobne fakty z życia dziecka, które są ignorowane przez mądrość obiegową, stają się - w oczach psychoanalityka ¬potężnymi czynnikami, które kształtują ludzką mo¬tywację. Kilka przykładów pozwoli nam lepiej po¬znać psychoanalityczną interpretację procesu socja¬lizacji.

Jednym z najważniejszych popędów pierwotnych jest głód; zaspokojenie go stanowi podstawowy wa¬runek utrzymania życia jednostki. Zdaniem psycho¬analityków proces karmienia dziecka nie jest jedynie czynnością o wartości biologicznej. Odgrywa on waż¬ną rolę w socjalizacji. W trakcie zaspokajania głodu kształtują się nowe potrzeby społeczne. Weźmy po¬zornie błahe pytanie, czy karmienie piersią i za po¬mocą butelki wpływa na rozwój dziecka? Pytanie takie stawiało wielu lekarzy i higienistów. Ale in¬teresowali się oni głównie tym, jak obie te formy zaspokojenia głodu wpływają na rozwój fizyczny niemowlęcia, na odporność jego organizmu i przyrost wagi. Psychoanalityków zaś interesował psychicz¬ny i społeczny aspekt całej sprawy. Zwrócili oni uwagę, że karmienie piersią wymaga kontaktu z matką, w czasie którego powstaje więź emocjonal¬na między nią a dzieckiem; dziecko przywiązuje się do matki, rodzi się u niego potrzeba "bycia razem". Ten pozytywny stosunek do matki może w przyszło¬ści przenieść się na innych ludzi. Przeciwnie, picie z butelki zmniejsza częstość kontaktów między dziec¬kiem a matką. Już w wieku dwóch-trzech miesięcy może ono pić mleko bez obecności drugiej osoby. Karmienie staje się więc sprawą prywatną, odbywa się w samotności. , Pociąga to często wiele konse¬kwencji, takich jak silna potrzeba kontaktu z matką i lęk związany z jej nieobecnością lub też, przeciw¬nie, kształtuje się słaba więź emocjonalna z innymi ludźmi i chęć unikania stosunków interpersonalnych.

Ale myliłby się ktoś, kto by sądził, że karmienie piersią ma w każdym przypadku przewagę nad kar¬mieniem z butelki. W wielu przypadkach to pierw¬sze fatalnie wpływa na dalszy rozwój dziecka. Przyjmijmy, że pewna młoda matka nie lubi karmić piersią; uważa, iż jest to prymitywna czynność bio¬logiczna poniżej jej godności. Jednocześnie boi się, że karmienie za pomocą butelki może wywołać kon¬sekwencje psychiczne i może być uznane przez oto¬czenie za dowód braku zainteresowania dzieckiem oraz braku miłości. W takiej konfliktowej sytuacji chcąc uniknąć poczucia winy - matka decyduje się na karmienie piersią. Ponieważ czynność ta wy¬wołuje w niej obawy i lęk, ponieważ nie daje jej żadnej satysfakcji, wykonuje ją nieprawidłowo; w czasie zaspokajania głodu dziecka nie nawiązuje z nim kontaktu, nie uśmiecha się, jest sztywna i na¬pięta. Często zbyt szybko odsuwa dziecko od piersi. Wiadomo ponadto, że kobiety, które są przeciwne karmieniu piersią, dają mniej pokarmu niż kobiety, które lansują tę formę zaspokajania głodu nie¬mowlęcia. Taki nieprawidłowy przebieg procesu kar¬mienia - zdaniem psychoanalityków - wywiera niekorzystny wpływ na dziecko. Staje się ono napię¬te; często płacze. Reakcje te radykalnie różnią się od zachowania dzieci wychowywanych w Skinne¬rowskiej utopii Walden Two. Tak więc nieodpo¬wiednie karmienie piersią może być bardziej nie¬bezpieczne niż odpowiednie karmienie za pomocą butelki. Warto dodać, że współcześni psychoanalitycy są na tyle ostrożni, iż powyższe poglądy traktują je¬dynie jako hipotezy, które powinny być poddane weryfikacji.

Następny przykład wpływu procesu socjalizacji na kształtowanie się potrzeb człowieka jest znacznie bardziej interesujący. Alfred Adler, znany psycho¬analityk austriacki, wykrył, że ludzie posiadają potrzebę mocy; dążą oni do zdobycia władzy, dominacji i sławy. Zresztą istnienie tego rodzaju popędów, nie jest również negowane przez psycho¬logów, którzy przyjmują inne koncepcje człowieka. Tomasz Kocowski zwrócił ostatnio uwagę, że "po¬trzeby mocy są potężnym motorem działań ludzkich, wstrząsających niekiedy społeczeństwami" 8. Zgodnie z potocznymi wyobrażeniami dążenie do dominacji i zdobycia władzy jest wyrazem siły jednostki; świadczy o jej twardym charakterze i niezłomnej woli. Adler i inni psychoanalitycy odrzucili ten po¬gląd. Ich zdaniem człowiek dąży do mocy nie dlate¬go, że jest silny, lecz dlatego, iż jest po prostu słaby. Potrzeba mocy kształtuje się w procesie socjalizacji; nikt nie rodzi się Oxenstierną czy Napoleonem. Za¬sadniczą rolę w rozwoju tej potrzeby odgrywa sy¬tuacja rodzinna; ~ dziecko żyje w świecie dorosłych, którzy są silni, mądrzy i niezależni; wobec nich czu¬je się ono bezradne i słabe. W takiej sytuacji często powstaje u dzieci poczucie niższości; poczucie to jest szczególnie silne u dzieci upośledzonych i nie¬poradnych, którym rodzice zwracają uwagę na ich słabości. Chcąc s k o m p e n s o w a ć poczucie niższoś¬ci, ludzie zaczynają dążyć do mocy; rodzi się u nich potrzeba dominacji i władzy, jednocześnie ulegają osłabieniu motywy afiliacyjne. Zatem potrzeba mocy powstaje w wyniku specyficznego przebiegu procesu socjalizacji. Nie można zaprzeczyć, że tego rodzaju hipoteza jest niezmiernie oryginalna i wy¬rafinowana; sformułowanie jej wymagało dużej po¬mysłowości i rozwiniętej fantazji.

Powyższe przykłady dają ogólne wyobrażenie o psychoanalitycznej koncepcji tworzenia nowych potrzeb. Sytuacja rodzinna, kontakty dziecka z mat¬ką i ojcem, wywierają przemożny wpływ na dalsze losy człowieka. Często drobne fakty, takie jak sposób karmienia, w decydujący sposób wpływają na osobowość. Jest rzeczą zastanawiającą, iż psycho¬analitycy - więcej uwagi poświęcają negatywnej niż pozytywnej roli, jaką społeczeństwo i kultura pełnią w kształtowaniu człowieka. Częściej analizują oni stany lękowe, zagrożenie bezpieczeństwa osobistego czy zaburzenie kontaktów z innymi ludźmi niż ro¬dzenie się nadziei czy uczuć przyjaźni. Podkreślenie destruktywnego wpływu warunków społecznych na osobowość jest zgodne z ich quasi-klinicznym por¬tretem człowieka.

Stanowiska takiego nie sposób jednak zaakcepto¬wać. Dziesiątki dowodów zgromadzonych przez psy¬chologów szkolnych i pedagogów wskazują, że spo¬łeczeństwo i kultura wpływają również konstruk¬tywnie na ludzką osobowość, iż kształtują potrzeby społeczne, rozwijają aktywność i twórczość człowie¬ka. Niektórzy psychoanalitycy - ludzie o klinicznej mentalności - nie przyjmują tych danych do wia¬domości. Nic więc dziwnego, że ich rozumienie pro¬cesu socjalizacji jest w dużym stopniu zdeformo¬wane.

3

Analiza zachowania ludzi w gabinetach psychote¬rapeutów i w klinikach psychologicznych jak rów¬nież potoczne obserwacje wskazują, że z reguły nie znają oni swoich popędów i dążeń. Rollo May, znany psychoanalityk i filozof współczesny, stwierdził niedawno, iż wielu pacjentów ma "fałszywą świa¬domość" swoich rzeczywistych pragnień. Wydaje się im, że są szczęśliwi, że w kontaktach z innymi ludź¬mi kierują się uczuciem przyjaźni i miłości, gdy w rzeczywistości ich sytuacja życiowa jest beznadziej¬na, a ich reakcje są agresywne i wrogie. Odpowia¬dając na pytanie o cele swego życia, ludzie nie tyle informują o tym, do czego dążą, lecz o tym, do czego powinni dążyć, ponieważ jest to społecznie po¬żądane.

Na podstawie dużego materiału klinicznego psy¬choanalitycy przyjęli tezę, że motywacja człowieka jest z reguły n i e ś w i a d o m a. Twierdzenie o istnie¬niu nieświadomości nie jest nowe; było ono akcen¬towane przez wielu filozofów, lekarzy i psychologów. Tak na przykład współcześni psychologowie, którym bliskie są idee cybernetyki, sformułowali hipotezę, że pewne fazy procesu twórczego zachodzącego u uczonego lub pisarza są nieświadome. Zresztą liczne fakty empiryczne ją potwierdzają. Jednak w koncepcji psychoanalitycznej pojęcie nieświadomości od¬grywa wyjątkową rolę. Cały subtelny gmach psychoanalizy na nim się opiera. Zwolennicy tego kierunku nie tylko przyjęli pogląd, że istnieje mo¬tywacja nieświadoma, lecz ponadto próbowali zba¬dać mechanizm jej działania.

Chociaż pojęcie nieświadomej motywacji odgrywa tak fundamentalną rolę w psychoanalizie, często jest ono przedmiotem przykrych nieporozumień, nie¬którzy sądzą, że nieświadomość jest zlokalizowana w określonej części mózgu, że jest ona strukturą psychiczną. Tymczasem - jak podkreśla Fromm s ¬nie ma niczego takiego jak "aparat nieświadomości". Nieświadomość odnosi się zawsze do czegoś, a więc można mówić o nieświadomym popędzie agresji lub nieświadomym kompleksie, nie można jednak mówić o "nieświadomości w ogóle". Jest ona pewną f u n k¬ c j ą p s y c h i c z n ą, a nie aparatem zlokalizowanym w określonym miejscu i czasie.

Nieświadome popędy i dążenia ukierunkowują ludzkie działanie, decydują o tym, co człowiek chce osiągnąć i przed czym się broni. Jak niewydarzony aktor - mówią psychoanalitycy - jest on całkowi¬cie sterowany i tyranizowany przez siły dynamiczne, których istnienia nawet~ nie podejrzewa. Mechanizm ich działania opiszę na autentycznym przykładzie. Student M. przyszedł do psychologa-doradcy, gdyż oblał w sesji kilka egzaminów. Jego niepowodzenia były dość zagadkowe, ponieważ testy inteligencji wskazywały, iż ma wybitne zdolności intelektualne. W czasie rozmowy z psychologiem student twierdził, że na zajęciach nie czuje się najlepiej, że jest na¬pięty i zdenerwowany. Fakt ten utrudnia mu jasne, logiczne myślenie oraz skoncentrowanie uwagi na temacie wykładu lub seminarium. Całą winę za ten stan rzeczy zrzucił na profesorów i administrację akademicką. Według niego profesorowie są dobrymi badaczami, ale fatalnymi dydaktykami. Na zajęciach panuje bałagan; wykłady są źle przygotowane; profesorowie zwracają jedynie uwagę na wiedzę pa¬mięciową, a nie na rozwój samodzielnego myślenia. W miarę kontynuowania rozmowy student M. sta¬wał się coraz bardziej krytyczny. Dla psychologa - konsultanta było jasne, że występujące u jego rozmówcy zdenerwowanie, napięcie i trudność w koncentracji uwagi oraz wyraźnie demonstrowana agresja w stosunku do autorytetów akademickich wiązały się z jakimś silnym nieświadomym popę¬dem.

Badania psychologiczne przeprowadzane między innymi za pomocą testów projekcyjnych pozwoliły sformułować prawdopodobną diagnozę. Okazało się, ` że trudności studenta wiązały się z silnym popędem

lęku, który został ukształtowany w dzieciństwie. Ojciec studenta M. był niezwykle surowy. Wierzył w potęgę kar fizycznych. Bił dziecko nie tylko za złe zachowanie, ale czasem bez widocznej przyczyny. Fakt ten wywoływał u chłopca ból i lęk. Odpowie¬dzią na takie postępowanie ojca była agresja i wro¬gość demonstrowana przez syna. Agresji tej nie mógł on jednak bezpośrednio wyładowywać na ojcu, ponieważ byłby dodatkowo karany. W związku z tym przejawiała się ona w sposób dość zamasko¬wany. Okazało się - wbrew pozorom - że niepo¬wodzenia akademickie, oblane egzaminy i kolokwia były wyrazem agresji i wrogości do ojca i profeso¬rów. Niespełnienie oczekiwań i marzeń rodziców stanowiło rodzaj zemsty i rewanżu za ich brutalne zachowanie się w stosunku do dziecka.

Psycholog - konsultant sformułował więc ostateczną diagnozę, że niepowodzenia dydaktyczne studenta to sposób demonstrowania nieświadomej agresji, która była jego reakcją na popęd lęku. Innymi słowy, sil¬ny stan lęku ukształtowany w dzieciństwie wywoły¬wał agresję przejawiającą się w niepowodzeniach akademickich.

Student M. nie znał mechanizmu swego postępo¬wania; uważał siebie za człowieka spokojnego i doj¬rzałego emocjonalnie, któremu obce są wszelkie przejawy agresji i gniewu. Bardzo niepokoiły go niepowodzenia na uniwersytecie. Jak widać, jego motywacja była nieświadoma. Wykrycie jej stało się możliwe dzięki systematycznym badaniom diagno¬stycznym.

Jest to jeden z licznych przykładów, które można znaleźć w pracach współczesnych psychoanalityków. Powstaje pytanie, jak ustosunkować się do ich ge¬neralnego twierdzenia o nieświadomej motywacji. ~Współcześni psychologowie zgromadzili wiele danych empirycznych, które wskazują, że człowiek nie za¬wsze zdaje sobie sprawę z tego, jakie popędy ukie¬runkowują jego działanie. Tak na przykład wybitny

psycholog radziecki; A. R. Łuria, udowodnił, iż pewne zadania, zasugerowane osobie badanej w cza¬sie snu hipnotycznego, wpływają na jej reakcje, mi¬mo iż osoba ta nie jest tego świadoma. W pracach empirycznych można znaleźć coraz więcej tego ro¬dzaju argumentów. Zresztą byłoby rzeczą niepraw¬dopodobną, aby człowiek w każdych okolicznościach zawsze zdawał sobie doskonale sprawę z popędów i dążeń, które ukierunkowują jego zachowanie. Gdy¬by tak było istotnie, to przypuszczalnie praca wy¬chowawcza szkoły i oddziaływania psychoterapeu¬tyczne nie miałyby większego znaczenia.

Obiekcje przeciwko współczesnej psychoanalizie polegają nie na tym, iż twierdzi ona, że istnieje mo¬tywacja nieświadoma, lecz na tym, iż tak małą wagę przypisuje m o t y w a c j i ś w i a d o m e j. Takie po¬glądy są łatwe do wytłumaczenia. Olbrzymia więk¬szość danych psychoanalitycznych pochodzi z gabi¬netów terapeutycznych i obserwacji klinicznych. Ludzie, którzy korzystają z pomocy terapeutów, po¬siadają pewne zaburzenia emocjonalne i mają trud¬ność w przystosowaniu się; są neurotykami bądź psychotykami. Jest rzeczą prawdopodobną, że w wielu przypadkach nie uświadamiają oni sobie własnych popędów, dążeń i konfliktów. Tych kli¬nicznych danych nie można jednak generalizować, nie można ich przenosić na ludzi zdrowych, którzy nigdy nie stykają się z psychoanalitykiem. Na pod¬stawie informacji, że większość samochodów znaj¬dujących się w warsztatach samochodowych stolicy wymaga naprawy, nie można sformułować wniosku, że prawie wszystkie samochody w Warszawie są uszkodzone. Jest to pożałowania godna ekstrapolac¬ja.

W świetle dotychczas zgromadzonych danych dość prawdopodobna wydaje się hipoteza, że ludzie włączeni w wielkie układy instytucjonalne, ludzie, którzy kierują fabrykami, prowadzą skomplikowane badania naukowe czy wychowują młodzież - z re¬guły zdają sobie sprawę ze swoich popędów i dążeń. Ich motywacja jest w dużym stopniu świadoma. W każdym razie nie są całkowicie styranizowani przez nieświadomość. Poglądy psychoanalityków wydają się więc przesadzone.

Rozdział III

DIALEKTYKA KONFLIKTÓW

Popędy aktywizują i ukierunkowują ludzkie zacho¬wanie; powodują, że jest ono działaniem celowym. Człowiek dąży do zaspokojenia popędów, do osiągnięcia gratyfikacji. Głodne dziecko poszu¬kuje piersi matki. Jednostka o silnej potrzebie afi¬liacji dąży do nawiązania przyjaźni i stosunków towarzyskich. Młody polityk stara się osiągnąć wy¬sokie stanowisko w hierarchii władzy.i2aspokojenie potrzeb usuwa napięcie i daje satysfakcję.

Nie jest ono jednak zbyt łatwe. Często człowiek nie może osiągnąć planowanych celów, ponieważ wyrastają przed nim przeszkody i trudności, których nie umie pokonać. ~ Najważniejszą przyczyną uda¬remniania ludzkich dążeń jest konflikt. Dwie klasy konfliktów są godne uwagi. Do pierwszej z nich na¬leżą konflikty wewnętrzne, zwane również konfliktami motywacyjnymi. Powstają one wtedy, gdy w człowieku działają sprzeczne, dywergencyjne siły dynamiczne, gdy dąży on jednocześnie do osią¬gnięcia niezgodnych celów. Tak więc dziewczyna chce zawrzeć małżeństwo z chłopcem, którego kocha, ale jednocześnie boi się, że straci wolność osobistą i niezależność. Są to zatem konflikty między popę¬dami.

Do drugiej kategorii należą k o n f l i k t y z e ¬w n ę t r z n e, które z reguły mają charakter inter¬personalny; powstają one wtedy, gdy istnieje sprzecz¬ność między dążeniami jednostki a celami innych ludzi. Świat jest pełen tego rodzaju konfliktów. Jako przykład można wymienić sprzeczność między zamiarami dzieci i rodziców. Racjonalne rozwiąza¬nie konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych daje człowiekowi satysfakcję; niepowodzenie w ich wyeli¬minowaniu prowadzi do frustracji.

Chociaż wielu psychologów, socjologów czy filozo¬fów doceniało rolę konfliktów w ludzkim działaniu, to dopiero psychoanalitycy nadali temu pojęciu wy¬soką rangę. Bez poznania psychoanalitycznej teorii konfliktów nie można zrozumieć tej koncepcji czło¬wieka; podobnie jak nie można poznać samochodu bez znajomości jego silnika. Zdaniem psychoanali¬tyków konflikty między popędami oraz między jed¬nostką a otoczeniem są nieuniknione; są one również nieświadome. Jednostka z reguły nawet nie podej¬rzewa, jakie dywergencyjne siły determinują jej za¬chowanie. Konflikty są czynnikiem rozwoju i kształ¬towania osobowości, są one jednocześnie źródłem tragedii. ¬

Mimo iż historia psychoanalizy nie jest przedmio¬tem tej książki; to warto chyba podkreślić, że twór¬cy jej nie zawsze identycznie rozumieli pojęcie konfliktu. Freud uważał, że główną przyczyną ludz¬kich trudności jest sprzeczność między popędem seksualnym a społecznym tabu, między id a superego. Dla Horney szczególne znaczenie posiadała wro¬gość między jednostką a grupą. Wreszcie wielu współczesnych psychoanalityków jest zaniepokojo¬nych konfliktem między potrzebami jednostki a zde¬humanizowanym światem. Mimo tych różnic pojęcie konfliktu zawsze odgrywało w psychoanalizie pod¬stawową rolę.

z Wybitny dramaturg amerykański Arthur Miller na¬pisał przed laty sztukę Śmierć komiwojażera, której

treść może być ilustracją rzeczywistych konfliktów ludzkich. Jej bohaterem jest piękna i dramatyczna postać Willie'go Lomana. Willie, jak wielu ludzi jego czasu, dążył do wybicia się i zrobienia kariery; chciał być bogaty i potężny. Ale jednocześnie zależało mu na tym, aby "być lubianym", aby mieć przyjaciół, aby ludzie darzyli go szacunkiem i za¬ufaniem. Dążenia te były ze sobą sprzeczne. Brutal¬na konkurencja rodzi wrogów, zwiększa samotność i izolację człowieka. Nie można jednocześnie toczyć bezwzględnej walki z konkurentami i być przez nich uwielbianym. Tak jak nie można być jednocześ¬nie jastrzębiem i gołębiem. Willie Loman nie umiał rozwiązać tego konfliktu. Jego życie było pasmem frustracji. Samobójstwo stało się kulminacyjnym punktem dramatu..

Życie Willie'go jest dobitnym przykładem kon¬fliktu wewnętrznego, konfliktu między dwiema dy¬wergencyjnymi siłami, między dążeniem do osiągnięć a poszukiwaniem przyjaźni i miłości. Według psy¬choanalityków tego rodzaju konflikty są nie tyle wyjątkiem, co regułą w życiu człowieka. Z zasady popędy, które człowiek chce zaspokoić, są ze sobą sprzeczne. Jako ilustrację można by wymienić kon¬flikty między bezpieczeństwem osobistym a nieza¬leżnością, między rywalizacją a współpracą, afiliacją a dążeniem do osiągnięć osobistych. Losy człowieka w dużej mierze zależą od umiejętności rozwiązywa¬nia tego rodzaju konfliktów motywacyjnych.

Szczególne znaczenie przypisują współcześni psy¬choanalitycy konfliktowi między potrzebą bezpie¬czeństwa a potrzebą wolności. Pierwsza z nich po¬lega na unikaniu zagrożeń i poszukiwaniu oparcia w innych ludziach. Brak zdarzeń niebezpiecznych, redukcja ryzyka i niepewności, stabilizacja ekono¬miczna, ubezpieczenia społeczne czy trwały pokój dają człowiekowi poczucie bezpieczeństwa.

Zaspokojenie tej potrzeby nierzadko wiąże się z utratą autonomii i wolności. "Dążąc do bezpieczeń¬stwa" ludzie uciekają od wolności". Dziecko czuje się całkowicie bezpieczne w dobrej rodzinie; matka zaspokaja jego głód, ochrania przed zagrożeniami fizycznymi, zapewnia opiekę w czasie choroby. W takiej sytuacji dziecko traci całkowicie niezależność i autonomię; nie potrafi dokonywać samodzielnego wyboru. Nawet gdy osiągnie wiek dojrzewania, cią¬gle zachowuje się jak dziecko. Podobnie ludzie pod¬dają się wielkim autorytetom, politykom czy orga¬nizacjom, które zapewniają im całkowite bezpieczeń¬stwo, ale odbierają wolność i niezależność działania. Wolność jest czekiem, który człowiek płaci za pewność jutra.

Rozwiązanie konfliktów wewnętrznych - zdaniem psychoanalityków - jest problemem bardzo trud¬nym, - często zbyt trudnym. Jeśli konflikt jest nie¬świadomy, to uporanie się z nim staje się możliwe tylko, po uprzednim jego uświadomieniu. Jedynie odpowiednio przygotowany psychoanalityk, psycho¬log kliniczny czy lekarz są zdolni wykryć sprzecz¬ności zachodzące między potrzebami, a następnie pomóc człowiekowi je rozwiązać. Powróćmy do kon¬fliktu między potrzebą bezpieczeństwa osobistego a potrzebą wolności. Jedyną metodą uporania się z nim jest stworzenie stosunków braterskich między ludźmi. Braterstwo zapewnia człowiekowi pomoc w sytuacjach trudnych, opiekę i solidarność; daje poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie jednak nie ogranicza niezależności i wolności. Pozwala więc jednocześnie zaspokoić dwie sprzeczne potrzeby. Nie wszystkie konflikty motywacyjne można jednak tak łatwo rozwiązać.

3

Nie tylko konflikty motywacyjne dręczą współczes¬nego człowieka. Często musi on rozwiązywać kon¬flikty zewnętrzne, które powstają wtedy, gdy na drodze wiodącej do zaspokojenia potrzeb stają prze¬szkody zewnętrzne, gdy istnieje sprzeczność inte¬resów między celami jednostki a celami grupy spo¬łecznej. Dziecko chciałoby grać w piłkę, podczas gdy rodzice zmuszają je do odrabiania lekcji. Nau¬kowiec podejmuje wielkie badania, które nigdy nie zostaną zakończone z powodu przeszkód biuro¬kratycznych, formalnych przepisów i ludzkiej za¬wiści. Polityk marzy o karierze, lecz inni bardziej utalentowani ludzie przekreślają jego zamiary. Błę¬dy wychowawcze, przestarzały system wychowania, patologia instytucji i dążenia innych ludzi nader często utrudniają zaspokojenie potrzeb jednostki.

Niektórzy psychoanalitycy zwracają uwagę, że w obecnych czasach konflikty zewnętrzne są szczególnie powszechne: Żyjemy w - okresie rewo¬lucji naukowo-technicznej. W wielu krajach wysoko przemysłowych następuje szybka technizacja społe¬czeństwa lub - jak uważają inni - jego c y b e r¬ n e t y z a c j a. Kraje te wkraczają w epokę techno¬troniczną. Warto zatrzymać się na niektórych zja¬wiskach, które powstają w tym okresie i które są przedmiotem niepokoju zarówno psychoanalityków jak i innych humanistów. W społeczeństwie całkowicie stechnicyzowanym środki zaczynają dominować nad celami. Umiejęt¬ność działania, czyli owe słynne know-how, przesła¬nia problem wyboru celów, czyli know-what. Huma¬nistyczna zasada, aby tworzyć to, co zaspokaja ludzkie potrzeby, co jest zgodne z aspiracjami czło¬wieka, zostaje zastąpione przez zasadę technokra¬tyczną, według której t r z e b a r o b i ć t o, c o jest technicznie wykonalne. Jeśli pro¬dukcja bomby atomowej jest możliwa, należy ją produkować. Jeśli można zbudować gmach stupię¬trowy, w którym ludzie czują się jak mrówki w gi¬gantycznym labiryncie, należy tę szansę wykorzystać. Ponieważ akceleracja rozwoju intelektualnego dziec¬ka jest osiągalna, należy - bez względu na jej konsekwencje - wykorzystać to w szkole. W Sta¬nach Zjednoczonych zbudowano kiedyś automatyczne pianino nie dlatego, aby wykorzystywać je jako in¬strument muzyczny, ale dlatego, aby popisać się wirtuozerią wynalazczą. Nie służyło ono człowiekowi, było jedynie popisem potęgi know-how. Zasada, aby tworzyć to, co jest technicznie możliwe, jest jednym z groźnych symptomów dehumanizacji technologii. W pogoni za doskonałością ludzie zapominają nieraz o swoich potrzebach i dążeniach.

Nie jest to jedynie źródło niepokoju. W wielu wysoko uprzemysłowionych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, głównym kryterium działania instytucji, fabryk, urzędów, uniwersytetów i szpitali stała się wydajność i zyski. Maksymalizacja efek¬tywności' i dochodów jest zasadniczym celem mene¬dżera, pedagoga czy urzędnika. Jakie są dochody korporacji, ilu absolwentów "wyprodukował" uni¬wersytet czy ilu pacjentów skorzystało z usług dane¬go szpitala - to jedyne naprawdę interesujące pyta¬nia. W takich instytucjach, często doskonałych pod względem organizacyjnym i technicznym, człowiek i jego sprawy zostały zredukowane do minimum. Zgodnie z zasadami behawiorystycznej inżynierii pracownik, uczeń czy pacjent są przedmiotem mani¬pulacji. W takich warunkach trudno mówić o zaspo¬kajaniu potrzeb społecznych, o przyjaźni i godności człowieka. Zbytnia technizacja społeczeństw wysoko uprze¬mysłowionych, pogoń za zyskiem i techniczną wirtuozerią, biurokracja i powolny rozwój kultury po¬ciągają za sobą fatalne konsekwencje, rodzą kon¬flikty, udaremniają zaspokojenie elementarnych potrzeb; człowiek jest w stanie permanentnej fru¬stracji.

Jedną z najważniejszych potrzeb człowieka, którą trudno zaspokoić w scybernetyzowanym świecie za¬chodnim, jest poczucie tożsamości i inte¬gracji osobowości. Jak podkreśla Fromm, tożsamość, będąca typową właściwością człowieka, wiąże się z ludzkim "ja". "Ja" stanowi strukturę, która organizuje aktywność, która umożliwia działa¬nie, decyduje o indywidualności i niepowtarzalności człowieka. "Ja" jest świadomością tego, iż jednostka to podmiot, który jest aktywny, bezpieczny, nieza¬leżny i samodzielny. Jednak w stechnicyzowanym świecie ludzie tracą poczucie tożsamości; stają się tym, co autor Ucieczki od wolności nazywa ego. Ego, to nie tyle podmiot, ile przedmiot, który ma miesz¬kanie, samochód, lodówkę i dzieci. Różnica między ja, i ego, to różnica między "być" i "mieć", to róż¬nica między podmiotem i przedmiotem; między tożsamością a kryzysem tożsamości. Człowiek, który posiada tylko ego, jest marionetką.

Mówiąc o sytuacji jednostki w społeczeństwie amerykańskim autor O sztuce miłości powiedział: "Współczesny człowiek posiada wszystko: samochód, dom, pracę, dzieci, rodzinę, problemy, trudności i sa¬tysfakcję - a jeśli to wszystko mu nie wystarcza, ¬posiada swego psychoanalityka. Jednocześnie jest on niczym. Kryzys tożsamości, strata poczucia swego "ja", swej indywidualności i godności staje się wiel¬kim problemem w wysoko uprzemysłowionych spo¬łeczeństwach zachodnich.

Trudność rozwiązania konfliktów motywacyjnych i interpersonalnych rodzi frustrację, wywołuje lęk i zaburzenia emocjonalne, agresję i zachowania neurotyczne. Psychoanalitycy nie szczędzili mocnych słów, aby opisać żałosne skutki frustracji.

Psychoanalityczna teoria konfliktów, która rzuca pewne światło na nieświadomy mechanizm zacho¬wania' jednostki, niejednokrotnie była przedmiotem ostrej krytyki. Zastrzeżenia w stosunku do niej były różnorodne. Jej twórcy główną wagę przywiązywali do genezy konfliktów, a nie do metod ich rozwiązy¬wania. Jeśli mówili o eliminacji sprzecznych sil motywacyjnych, to raczej analizowali emocjonalne aspekty zagadnienia, a nie intelektualne i poznaw¬cze.

Z pragmatycznego punktu widzenia ważniejsze jest pytanie, jak człowiek rozwiązuje konflikty (ewentualnie: jak powinien je rozwiązywać) niż py¬tanie o ich genezę. Na pierwsze z nich próbuje od¬powiedzieć teoria gier, która jest w istocie teorią sytuacji konfliktowych. Zgodnie z jej założenia¬mi każdy konflikt jest pewną grą, którą trzeba racjonalnie rozegrać. Polega to na wyborze działania instrumentalnego czy - mówiąc językiem technicz¬nym - strategii, która w najwyższym stopniu reali¬zuje cele osób biorących udział w grze. Tak więc w słynnej grze "walka płci" należy wybrać takie strategie, które zarówno żonie jak i mężowi dadzą maksymalną satysfakcję.

Czy ludzie umieją optymalnie rozwiązywać kon¬flikty przedstawione w postaci gier? Nie można na to pytanie udzielić jednoznacznej generalnej odpo¬wiedzi. Czasem ich zachowanie zbliża się do opti¬mum, w innych przypadkach jest od niego odległe. Badania eksperymentalne wykazują jednak, że w procesie rozstrzygania konfliktów ludzie większą wagę przywiązują do aspektów poznawczych sy¬tuacji niż do aspektów emocjonalnych. Spostrzegają oni konflikt jako pewien problem, z którym trzeba się uporać; analizują go w kategoriach użyteczności i ryzyka; przewidują i antycypują zachowanie przeciwnika; formułują hipotezy o przyszłych zdarzeniach. Przyjmują więc postawę samodzielnego badacza. Człowiek umie lepiej i bardziej racjonalnie rozwiązywać konflikty motywacyjne i interpersonal¬ne, niż to wynika z prac psychoanalityków współ¬czesnych.

Rozdział IV

SZTUKA SAMOOBRONY

Chociaż w oczach psychoanalityków człowiek jest istotą niedoskonałą, nie jest on istotą bezbronną. W przypadku powstania konfliktów, których nie umie rozwiązać, i frustracji, która wywołuje lęk, napięcia emocjonalne czy poczucie winy, stosuje on pewne mechanizmy obronne, których zbiór tworzy system obronny „ja”. Mechanizmy te zostały wykryte przez Freud. Jednak współczesne badania kliniczne i eksperymentalne pozwoliły spojrzeć na nie bardziej realistycznie, po¬zwoliły wyeliminować wiele mitów i złudzeń co do przebiegu samoobrony. Teoria mechanizmów obron¬nych jest jednym z tych nielicznych osiągnięć psy¬choanalitycznych, które są rzadko kwestionowane i które zostały zaakceptowane przez większość współczesnych psychologów.

Czym jest mechanizm obronny? Najczęściej przyj¬muje się, iż stanowi on pewną nawykową meto¬dę radzenia sobie z konfliktami. Nie jest on zapro¬gramowany przez naturę, lecz jest wynikiem procesu socjalizacji. Sytuacja rodzinna, kultura i układy instytucjonalne kształtują u człowieka pewne spo¬soby obrony przed konfliktami. Sposoby te funkcjo¬nują nieświadomie. Ludzie nie zdają sobie sprawy z ich działania. Obrona odbywa się poza ich świadomością.

Mechanizmy te spełniają kilka funkcji. Przede wszystkim redukują czy obniżają poziom lęku, który powstaje w sytuacji konfliktowej; lęk jest najważniejszą konsekwencją frustracji. Ludzie, którzy nie mogą zaspokoić swoich potrzeb, są nieraz sparaliżo¬wani przez tę emocję. Obniżenie poziomu lęku ma dla nich pierwszorzędne znaczenie. Poza tym me¬chanizmy te chronią poczucie godności, pozwalają utrzymać wysoką samoocenę jednostki. Ułatwiają jej znalezienie swojego miejsca w zmechanizowanym i często wrogim otoczeniu.

Mechanizmy obronne nie rozwiązują konfliktów; jedynie łagodzą ich objawy. Działają podobnie jak środki przeciwbólowe, które zmniejszają, cierpienie, lecz nie usuwają ~przyczyn choroby. Często się zda¬rza, że mechanizmy te - jako niezbyt racjonalne i dość nierealistyczne formy ochrony przed konflik¬tami - pomagają jedynie na krótką metę, ich dzia¬łanie jest doraźne. Jednocześnie z perspektywicznego punktu widzenia czasem nawet szkodzą one organizmowi; są niebezpieczne dla człowieka; wywołują pewne niekorzystne skutki uboczne. W każdym razie nie eliminują one rzeczywistych konfliktów moty¬wacyjnych i interpersonalnych.

2

Najbardziej znanym mechanizmem obronnym jest represja, czyli wyparcie. Została ona wykryta przez Freuda; jednak dopiero współczesne badania pozwoliły poznać jej znaczenie i przebieg. Represja polega na usuwaniu ze świadomości myśli o kon¬fliktach, popędach, przykrych przeżyciach i upoka¬rzających niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie winy. Człowiek przestaje zdawać sobie sprawę ze swoich klęsk i dramatów. Celem represji jest zmniejszenie lub zupełne wyeliminowanie lęku. Przyjmijmy, że jakiś naukowiec, człowiek o wyso¬kim autorytecie moralnym, wziął udział w pewnym

przyjęciu, w czasie którego zachowywał się dość kompromitująco. Fakt ten wywołał u niego lęk. Drę¬czyły -go głębokie wyrzuty sumienia i poczucie winy. Wyparcie tych upokarzających zdarzeń ze świadomości (całkowite zapomnienie o nich) pozwoliło wy¬eliminować przykre stany emocjonalne i przywrócić pewność siebie.

Represja jest formą wyuczoną i można ją dość ściśle opisać w terminach behawiorystycznych. Myśli o niepowodzeniach, czyli wewnętrzna reakcja człowieka, wywołują lęk, który stanowi pewną for¬mę wzmocnienia negatywnego (kary). Pojawienie się takiej myśli jest sygnałem czy zwiastunem kary (lęku). Chcąc uniknąć jej .człowiek przestaje myśleć o przykrych zdarzeniach, wypiera je ze świadomości. Represja jest wewnętrzną . reakcją pozwalającą usu¬nąć lęk. Chociaż Skinner prawdopodobnie nie zgo¬dziłby się z taką interpretacją zjawiska wyparcia, wydaje się, że pozwala ona lepiej zrozumieć ten mechanizm samoobrony.

Proces represji psychicznej nie jest w pełni zba¬dany; nie znamy dokładnie jego struktury i prze¬biegu. Wiadomo jednak, że chcąc ułatwić wyparcie lękotwórczych myśli o konfliktach i frustracji oraz chcąc utrzymać je w nieświadomości przez dłuższy czas, człowiek wykonuje często dodatkowe czynności, które odgrywają rolę katalizatora w reakcjach che¬micznych. Wybór hobby jest jedną z takich czynnoś¬ci. Zbieranie znaczków czy starych zegarów pochła¬nia człowieka bez reszty i nie dopuszcza do świado¬mości myśli lękowych. Często czytanie książek, które nie są związane z traumatycznymi przeżyciami, któ¬re wprowadzają go w pasjonujący świat fikcji, ułatwia proces zapomnienia o nie rozwiązanych konfliktach osobistych. Znane są przypadki ludzi, którzy w chwilach ciężkich niepowodzeń, w obliczu fru¬stracji i stresu sięgają po science - fiction lub Alicję w kranie czarów. Lektura redukuje - przynajmniej na krótki czas - lęk i poczucie winy. Również wykonywanie prostych mechanicznych czynności, ta¬kich jak ciągłe mycie samochodu, sprzątanie czy gra w karty, może być ucieczką od zajmowania się lęko¬twórczymi zdarzeniami. Psychoanalitycy traktują takie czynności ludzkie jako symptomy represji. Nie trzeba jednak dodawać, że wybór hobby czy za¬głębianie się w powieściach fantastycznych może, ale nie musi być przejawem wyparcia.¬

Współczesne badania obaliły mit o uniwersalności tego mechanizmu samoobrony. Wiadomo obecnie po¬nad wszelką wątpliwość, że nie wszyscy ~ludzie i nie w każdych okolicznościach dokonują represji myśli o konfliktach i traumatycznych przeżyciach. Nie¬którzy preferują. tę formę samoobrony, inni zaś pra¬wie zupełnie z niej nie korzystają. W jednym z eks¬perymentów, polegającym na zapamiętywaniu listy słów, udało się wyróżnić dwie klasy osób badanych. Do pierwszej z nich należeli "represjoniści", którzy mieli tendencję do szybkiego zapominania słów sko¬jarzonych z określoną karą; jednocześnie słowa neu¬tralne lub połączone z nagrodą zapamiętywali oni dość szybko. Przeciwnie "antyrepresjoniści" szybciej uczyli się słów, które były lękotwórcze. Interesujące, że łączna liczba wyrazów zapamiętanych przez obie grupy była podobna. Zarówno ten eksperyment, jak i inne badania wskazują, że reakcja wypierania nie jest powszechna. O tym, czy ktoś stosuje ten mechanizm, decyduje jego biografia, a szczególnie wycho¬wanie w okresie dzieciństwa.

Jakie są skutki represji? Z reguły zmniejsza ona lęk, poczucie winy i napięcia emocjonalne; przynaj¬mniej na pewien okres. Ale nie rozwiązuje konflik¬tów. Myśli represjonowane w dalszym ciągu wpły¬wają na ludzkie zachowanie, przejawiają się one w czynnościach, pomyłkowych, snach czy nawet w wyrazie twarzy. Są nieświadomymi siłami ukierun¬kowującymi czynności człowieka. Konflikty i dąże¬nia można wyprzeć ze świadomości, nie można jed¬nak przed nimi uciec.

Na zakończenie chciałbym przypomnieć ważną różnicę, jaka istnieje między represją a stłumieniem. To ostatnie polega na umiejętności panowania nad swoimi dążeniami, pragnieniami i motywami, które nie są akceptowane społecznie. W obawie przed sankcją zewnętrzną czy możliwością ośmieszenia się człowiek nie manifestuje swoich dążeń. Tak na przykład pracownik często nie ujawnia swojej nie¬nawiści i agresji w stosunku do autokratycznych . przełożonych. Stłumienie jest czynnością świadomą, człowiek w pełni zdaje sobie sprawę, że "trzymając na wodzy" społecznie niepożądane dążenia i pragnie¬nia zachowa twarz i uniknie wzmocnień negatyw¬nych. O ile więc represja jest nieświadomą formą uwalniania się od wewnętrznego, lęku i poczucia winy, o tyle stłumienie stanowi świadomą reakcję, której celem jest uniknięcie zewnętrznej sankcji. Niektórzy badacze przyjmują hipotezę, że stłumienie jest bardziej charakterystyczne dla kultury wschod¬niej, na przykład dla Japonii, podczas gdy represja częściej występuje u ludzi wychowanych przez kul¬turę zachodnią.

W koncepcji psychoanalitycznej mechanizm re¬presji odgrywa dużo poważniejszą rolę niż reakcja stłumienia.

3

Ważne miejsce w koncepcji psychoanalitycznej zajmuje projekcja. Jest to nieświadomy mechanizm rzutowania swoich niepożądanych cech, czy wad na innych ludzi. Przypisując otoczeniu nieszla¬chetne motywy działania, człowiek chroni się -przed przyznaniem, że sam kieruje się takimi dążeniami. Projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost samo¬oceny. Superagresywny uczeń nierzadko uważa, że jest gołąbkiem żyjącym wśród brutalnych jastrzębi. Nieuczciwy pracownik próbuje przekonać otoczenie; iż ludzie kierują się z reguły motywami egoistycz¬nymi. Moja ośmioletnia córka przysłuchując się raz rozmowie dorosłych, którzy narzekali na postępowa¬nie swoich współpracowników, stwierdziła z całą po¬wagą, że ;,jest takie przysłowie, iż każdy mówi o so¬bie". Według niej rozmówcy rzutowali swoje wady na inne osoby. Mechanizm projekcji nie jest więc obcy małym dzieciom.

Współczesna psychologia nie posługuje się po¬toczną wiedzą o projekcji; badacze przeprowadzili wiele: eksperymentów, które pozwalają lepiej poznać ten mechanizm. W jednym z doświadczeń proszono studentów, aby ocenili, w jakim stopniu koledzy ich posiadają cztery niepożądane cechy, a mianowicie: skąpstwo, upór, skłonność do nieporządku oraz nie¬śmiałość. Jednocześnie każdy student musiał również dokonać samooceny. Zaobserwowano interesujące zjawisko. Studenci, którzy posiadali jakąś niepożą¬daną cechę i którzy nie zdawali sobie z tego sprawy, byli skłonni przypisywać ją swoim kolegom. Takie zachowanie świadczyło o funkcjonowaniu mechaniz¬mu projekcji.

Kto jest obiektem projekcji? Na kogo człowiek rzutuje swoje wady i społecznie niepożądane dąże¬nia? Okazuje się, że projekcja ma charakter wybiór¬czy. Z reguły najczęściej jej obiektem są te osoby i grupy społeczne, które są na tyle podobne do jednostki stosującej ten mechanizm, że projekcja brzmi dość prawdopodobnie, a jednocześnie na tyle różne, iż rzutowanie nie wywołuje lęku. Nauczyciel, który identyfikuje się ze swoją szkołą, rzadko będzie przypisywał najbliższym kolegom agresyw¬ność, egoizm czy zawiść. Znacznie częściej będzie on projektował te cechy na administrację szkolną, na¬uczycieli innych szkół czy na pokrewne grupy zawo¬dowe. Wybiórczy charakter projekcji zwiększą jej skuteczność. Projekcja nie tylko chroni człowieka przed przy¬znawaniem się do swoich wad, ale również zmienia jego zachowanie w stosunku do innych ludzi. Przy¬stosowuje on je do tego, jak spostrzega obiekt projekcji. Załóżmy, że pewien pracownik rzutuje swoją agresję na kolegę, który w istocie rzeczy jest bardzo spokojny i dojrzały emocjonalnie. Skoro pracownik ten uważa go za osobę konfliktową i brutalną, więc sądzi, że w kontaktach z kolegą również powinien być agresywny. Agresja taka stanowi rodzaj samo¬obrony; jest ona usprawiedliwiona moralnie, nie wy¬wołuje zatem lęku i poczucia winy. Ale sprawa nie kończy się na tym. Złośliwa agresja demonstrowana przez pracownika wywołuje "kontragresję" u spo¬kojnego początkowo jego kolegi. Zgodnie z zasadą pozytywnego sprzężenia zwrotnego wzmaga się ko¬lejno siła agresji. Stosunki między współpracownika-` mi stają się nieznośne. Jak widać, z pozoru niewinna projekcja może radykalnie modyfikować ludzkie za¬chowanie, może powodować powstanie upokarzają¬cych konfliktów interpersonalnych, które z kolei wymagają dodatkowych mechanizmów obronnych. Powstaje błędne koło.

Wszystko wskazuje na to, że projekcja jest jedną z najbardziej powszechnych form samoobrony. 'Cho¬ciaż nie wszyscy ludzie korzystają z niej w takim samym stopniu. Wpływa ona na zmniejszenie lęku i podniesienie . samooceny jednostki. Jednocześnie jednak zniekształca i deformuje percepcję innych ludzi. Człowiek siebie widzi zbyt pięknie, podczas gdy otoczenie spostrzega zbyt szaro. Zaburza to sto¬sunki międzyludzkie i może być przyczyną wielu nowych frustracji i dramatów. W strukturze mechanizmów obronnych ważną rolę odgrywa racjonalizacja. Polega ona na nie¬adekwatnym wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Dą¬żenia i motywy prawdziwe są zastępowane przez dą¬żenia i motywy "mile widziane". Dziecko, które w stanie silnego gniewu niszczy zabawkę młodszego brata, twierdzi, że dokonało tego czynu przypadko¬wo; ucząc brata, jak nią się posługiwać. Ambitny naukowiec, który za wszelką cenę dąży do wybicia się - podobnie jak Willie z dramatu Millera - in¬terpretuje swoje rywalizacyjne zachowanie chęcią podniesienia prestiżu instytutu. Tego rodzaju mecha¬nizm był często stosowany przez dyktatorów, wo¬dzów i tyranów, którzy próbowali przekonać otocze¬nie, że działają dla "dobra ludu", że kierują się "interesem ogółu". Zbyt częste podkreślanie szlachet¬nych motywów działania jest zawsze podejrzane.

Racjonalizacja, która polega na całkowicie błęd¬nym przedstawieniu własnych motywów i dążeń, jest dość prymitywna i bardzo łatwa do zdemasko¬wania. Dlatego ludzie stosują często bardziej subtel¬ną wersję tego mechanizmu obronnego. W znakomi¬tej większości sytuacji zachowanie człowieka zależy od wielu dążeń czy motywów. Są wśród nich zarów¬no : dążenia pożądane społecznie, jak i niepożądane. Racjonalizacja polega na ograniczeniu się do wymie¬nienia dążeń mile widzianych. W tym przypadku wyjaśnienie jest prawdziwe, ale niepełne. Człowiek nie dopuszcza do świadomości tych przyczyn, które wywołują lęk. Młody inżynier, który podjął się wy¬konania niezmiernie ryzykownego projektu, twier¬dzi, że chodziło mu o przygodę, że lubi ryzyko. Nie jest to jednak cała prawda. Jego zachowanie było również motywowane przez takie czynniki, jak dą¬żenie do wybicia się, do osiągnięcia nagrody pie¬niężnej. Te ostatnie motywy - jako niezbyt mile widziane - zostały pominięte. Byłoby rzeczą nie¬prawdopodobną, gdyby inżynier ten powiedział, iż podejmuje się ambitnych i ryzykownych zadań, aby wykazać, że jest lepszy od innych, że zamierza wy¬grać rywalizację z kolegami. Wybiórcza racjonaliza¬cja jest zjawiskiem nader częstym.

Kilkanaście lat temu wybitny polski psycholog Bohdan Zawadzki zwrócił uwagę na niezmiernie in¬teresujące rodzaje racjonalizacji. Pierwszą z nich nazwał kwaśnymi winogronami. Gdy człowiek nie może osiągnąć jakiegoś ważnego celu, uzna¬je, że cel ten nie ma dla niego znaczenia. Pięknym przykładem jej jest słynna bajka Ezopa o lisie i wi¬nogronach. Często kandydaci na wyższe studia, któ¬rzy oblali egzamin, bronią się przed lękiem i depre¬sją twierdząc, że nie zależy im na podejmowaniu studiów, że i bez nich ułożą sobie życie. Drugi ro¬dzaj racjonalizacji nazywa Zawadzki, słodkimi cytrynami. W tym przypadku człowiek wmawia sobie, że zdarzenia i sytuacje, których nie znosi, są przyjemne. Przypomina mi się dość zabawny przykład pewnego dyrektora fabryki, który dokonał po¬ważnych nadużyć finansowych. W listach do rodziny i współpracowników pisał, że "w więzieniu nie jest tak źle, że w końcu ma czas na odpoczynek". Była to obrona przed ciężkim losem. Istnieją niezliczone przykłady racjonalizacji zwanej "kwaśnymi wino¬gronami" i "słodkimi cytrynami".

Wokół racjonalizacji powstało wiele nieporozu¬mień. Najważniejsze z nich to twierdzenie, iż mecha¬nizm ten polega na świadomym wprowadzeniu w błąd innych, po to aby przedstawić siebie w ko¬rzystnym świetle. Tymczasem z racjonalizacją ma¬my do czynienia wtedy i tylko wtedy, gdy osoba nieświadomie zmienia motywy swego postępowania, gdy zachodzi zjawisko samooszu¬kiwania; tylko w tym ostatnim przypadku można mówić o ochronie przed lękiem i poczuciem winy. Istnieją dowody eksperymentalne, które wskazują, iż racjonalizacja wiąże się z nieświadomością. W ba¬daniach poświęconych sugestii posthipnotycznej prze¬prowadzono kiedyś dość pomysłowy eksperyment.

Poinformowano człowieka, który znajdował się pod hipnozą, że po obudzeniu się będzie obserwował kie¬szeń hipnotyzera tak długo, aż ten ostatni wyjmie z niej chustkę; po zobaczeniu chustki badany otwo¬rzy okno, Poinformowano go dodatkowo, że nie bę¬dzie pamiętał poleceń hipnotyzera. Okazało się, że po obudzeniu się z transu człowiek istotnie obser¬wował. ukradkiem kieszeń hipnotyzera; gdy ten wy¬jął chustkę, badany zrobił krok w kierunku okna, ale cofnął się. Szukał usprawiedliwienia dla swej czynności. Po krótkim czasie powiedział: "Chyba jest tu trochę za duszno" - po czym otworzył okno. Eksperyment ten, dość nieprawdopodobny dla nie¬specjalisty, jest bardzo pouczający. Człowiek, który nie uświadamia sobie rzeczywistych przyczyn swo¬ich zachowań, wytwarza racjonalizację. Wszystko to dzieje .się jednak za jego "plecami".

Zatrzymałem się dłużej nad racjonalizacją nie tylko dlatego, że jest to subiektywnie interesujący mechanizm obronny, ale również dlatego, iż pobudza on do głębszych refleksji. Człowiek, chroniąc się przed lękiem i zaburzeniami emocjonalnymi, two¬rzy niezmiernie pomysłowe i subtelne racjonalizacje. Wprawdzie są one czasem pożyteczne dla jednostki, ale jednocześnie narażają ją nieraz na śmieszność. W racjonalizacje te często bowiem nikt - poza ich autorem - nie wierzy. Jednostka, podobnie jak Fred¬rowski bohater, Papkin, staje się przedmiotem iro¬nii, obiektem godnym pożałowania. Obrona przed lękiem prowadzi często do kolejnych frustracji.

5

Prawdopodobnie najbardziej racjonalnym mechaniz¬mem obronnym jest substytucja. Polega ona na zastępowaniu celów, których nie można osiągnąć, przez cele, które są łatwiejsze. Następuje zatem zmiana obiektu, na który skierowany jest popęd. Substytucja występuje w dwóch formach, zwanych kompensacją i sublimacją.

Kompensacja jest szczególnie częstym mecha¬nizmem obrony przed lękiem. Stosując ją, człowiek skierowuje swoją aktywność na cele podobne do tych, których nie udało mu się poprzednio osiągnąć. Jak twierdzi Gordon, taką czynnością kompensa¬cyjną może być taniec. Jeśli młoda kobieta jest za¬hamowana i boi się wszelkich intymnych kontaktów seksualnych z mężczyznami, to taniec staje się wy¬starczającą formą kompensacji. Jest dość podobny do kontaktów seksualnych; w każdym razie wymaga udziału obojga partnerów. Poza tym ma tę zaletę, że nie wywołuje u kobiety lęku i poczucia winy. Podobnie -jeśli uczeń osiąga fatalne wyniki w sporcie, może skompensować sobie te niepowodzenia w nauce szkolnej.

W wielu społeczeństwach umiejętność kompensacji jest wysoko ceniona. Często dzięki temu mechaniz¬mowi ludzie osiągają fantastyczne wyniki w nauce czy w literaturze. Najwybitniejszy polski uczony drugiej połowy dwudziestego wieku, Oskar Lange, miał kiedyś powiedzieć, że jeśli cokolwiek osiągnął w nauce, to tylko dlatego, iż z powodu defektu fi¬zycznego nie mógł zostać sportowcem czy maryna¬rzem. Był to oczywiście żart. Ale nie ulega wątpli¬wości, że często ludzie słabi fizycznie i niskiego wzrostu kompensują sobie te braki w innej dziedzi¬nie, w której z czasem mogą osiągnąć mistrzostwo. Są oni często wzorami osobowymi dla młodzieży.

Drugą formą substytucji jest sublimacja. Stosując ten mechanizm obronny człowiek wyraża swoje nieakceptowane popędy i dążenia w formie, która zyskuje uznanie społeczne, Jeśli dążenie do zaspokojenia popędu seksualnego nie zostanie speł¬nione, mężczyzna może je sublimować pisząc wiersze czy malując obrazy. Sublimacja jest ucieczką w twór¬czą. wyobraźnię i w świat fantazji.

Przed laty psychoanalitycy sformułowali paradok¬salną hipotezę, że kultura, a głównie sztuka i nauka są wynikiem sublimacji popędu seksualnego. Nie¬wielu współczesnych uczonych traktuje, ją na serio. Wiadomo obecnie ponad wszelką wątpliwość, że twórczość artystyczna czy badawcza może być sty¬mulowana przez wiele czynników.

Substytucja w obu swych formach - kompensacji i sublimacji - jest aktywnością myślową; wymaga ona odkrycia nowych celów, nowych zachowań in¬strumentalnych, które zastąpią aktywność skazaną na niepowodzenie. Wszystko wskazuje, iż jest to z reguły pożyteczny mechanizm obronny.

W psychoanalitycznym portrecie człowieka mecha¬nizmy te odgrywają ważną rolę; wyparcie i racjo¬nalizacja, projekcja i substytucja tworzą system obronny "ja", który chroni do pewnego stopnia przed lękiem, poczuciem winy, zaburzeniami emocjo¬nalnymi czy beznadziejnością. Ale myliłby się ktoś, kto by sądził; iż system ten rozwiązuje ludzkie kon¬flikty i zupełnie eliminuje lęk. Słusznie powiedział Hilgard: "Takie mechanizmy obronne dają nam oparcie, dopóki nie będziemy mogli wypracować lepszych rozwiązań dla naszych konfliktów. Są one sztucznymi środkami, podobnymi do lekarstw, które łagodzą symptomy, nie lecząc choroby [...] jeśli ktoś znalazł realistyczne sposoby rozwiązania swych oso¬bistych problemów, nie będzie już potrzebował sto¬sować mechanizmów obronnych.”

Problem, przed jakim staje współczesny człowiek, nie polega na wzmacnianiu i doskonaleniu systemu

obronnego "ja", lecz na poszukiwaniu nowych racjonalnych strategii rozwiązywania konfliktów mo¬tywacyjnych i interpersonalnych. Ta ostatnia spra¬wa nigdy nie była dostatecznie doceniana przez psy¬choanalityków.

Rozdział V

TEORIA LĘKU

Od czasu renesansu problem strachu i lęku był przedmiotem licznych refleksji. Wielu wybitnych filozofów i pisarzy, takich jak Spinoza, Pascal czy Kierkegaard, próbowało wykryć przyczyny i skutki tych emocji oraz drogi sterowania nimi. Uczucia lę¬ku i strachu stały się również przedmiotem zaintere¬sowań naukowej psychologii. Psychologowie klasycz¬ni próbowali opisać strach i lęk jako pewne stany świadomości. Behawioryści zaś - zgodnie ze swoją pragmatyczną mentalnością - badali relacje istnie¬jące między bodźcami zewnętrznymi a reakcjami lękowymi j dzięki wielu eksperymentom udało się im wykryć prawa rządzące uczeniem się i oduczaniem zachowań lękowych. Emocje te były ponadto przed¬miotem rozważań fizjologów, socjologów, teologów i pedagogów. Strach i lęk jako stany psychiczne czy jako reakcje zewnętrzne zawsze budziły szerokie za¬interesowanie. W każdym razie były częściej tema¬tem badań i spekulacji niż nadzieja. Chociaż strach i nadzieja to - jak pouczał Spinoza - dwie strony tego samego medalu, to jednak ludzie więcej czasu i energii poświęcili analizie lęków, niepokojów i za¬grożeń niż badaniu oczekiwań i nadziei jednostki. Takie rozłożenie akcentów wydaje mi się nieprzy¬padkowe, chociaż nie umiałbym wskazać jego praw¬dziwych przyczyn. Fakt ten jest jednak godny za¬sygnalizowania.

Teoria lęku stanowi ważną część psychoanalizy. Nie zawsze jednak tak było. Początkowo Freud i je¬go uczniowie nie doceniali lęku; przyjmowali, .że jest on czysto fizjologiczną reakcją na frustrację związa¬ną z orgazmem seksualnym. Dopiero w roku 1926 Freud opublikował książkę, w której uznał lęk za ważny sygnał wewnętrznego niebezpieczeństwa i ob¬jaw zaburzeń neurotycznych. Teoria lęku to naj¬młodsze dziecko psychoanalizy, które rozwija się za¬dziwiająco szybko. Badania współczesnych uczonych, takich jak Horney czy Fromm, rzuciły nowe światło na tego rodzaju emocje, na ich rolę, genezę i skutki. Psychoanalitycy próbują wykazać, że lęk wraz ze wszystkimi jego konsekwencjami jest źródłem naj¬większych nieszczęść i dramatów współczesnego czło¬wieka. Jak stwierdził niedawno May: "Lęk [...] jest nowoczesną formą great white plague - potężną siłą niszczącą ludzkie zdrowie i dobre samopoczu¬cie." Ponieważ stanowi on centralny problem no¬woczesnego człowieka, psychoanalitycy przyznali mu centralne miejsce. Bez poznania źródeł, i konsekwen¬cji lęku i niepokoju nie można zrozumieć dążeń i konfliktów jednostki.

Czym jest lęk? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Wiadomo jedynie, że nie należy go utożsamiać ze strachem. Strach jest nieprzyje¬mnym stanem emocjonalnym, który sygnalizuje ze¬wnętrzne niebezpieczeństwo. Wywołują go takie zda¬rzenia jak dzikie zwierzęta, pędzące samochody, egza¬min czy operacja chirurgiczna. Ponieważ przyczyny strachu znajdują się w środowisku fizycznym lub społecznym i ponieważ są one znane, jednostka może się bronić przed tą emocją. Reakcją na strach bywa ucieczka przed niebezpieczeństwem lub zaatakowanie jego źródła. Psychologowie klasyczni z akademicką systematycznością opisali źródła, przebieg i kon¬sekwencje strachu.

Inaczej przedstawia się sprawa lęku. Jest on sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego, z które¬go człowiek niedokładnie zdaje sobie sprawę. Młoda dziewczyna doznaje ciężkich napadów lęku z wszystkimi jego fizjologicznymi objawami nie wiedząc, co jest jego przyczyną. Lęk według psychoanality¬ków - jest zagrożeniem dla całej osobowości jed¬nostki, dla systemu jej wartości. Ponieważ jest on sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego, nie moż¬na przed nim uciec, tak jak się ucieka przed pędzą¬cym samochodem, nie można go również zaatakować, tak jak atakuje się dzikie zwierzęta. Zwalczanie lęku wymaga bardziej subtelnych środków.

Psychoanalityczna teoria lęku jest jedną z najbar¬dziej niejasnych części współczesnej psychoanalizy. Wiele jej twierdzeń nie opiera się na żadnych danych empirycznych. Gdyby zastosować do niej rygory¬styczne kryteria metodologiczne Stefana Nowaka, to okazałoby się, że nie spełnia ona większości z nich. Teorię tę można krytykować, nie można jej jednak pominąć przy szkicowaniu portretu psychoanalitycz¬nego.

Jakie są źródła lęku? Dlaczego człowiek współczesny jest tak często sparaliżowany przez tę emocję? Jak stwierdziłem w poprzednich rozdziałach, ludzkie działanie jest pobudzane przez wewnętrzne siły dy¬namiczne, zwane popędami i dążeniami czy potrze¬bami. Siły te wywołują stan napięcia, który można zredukować zaspokajając popędy. Ale zaspokojenie ich nie jest łatwe; przyczyną niepowodzeń człowieka są konflikty, których nie umie rozwiązać. Konflikty między sprzecznymi popędami lub między dąże¬niami jednostki a dążeniami innych ludzi udaremnia¬ją zaspokojenie potrzeb, wywołują frustrację i lęk. Dziecko wychowane w rodzinie, w której matka była bardzo opiekuńcza i zapewniała mu totalne bezpie¬czeństwo, traci swoją wolność i niezależność. Perma¬nentne niezaspokojenie potrzeby niezależności i au¬tonomii jest przyczyną powstania lęku i niepokoju. Człowiek włączony w totalnie zautomatyzowany sy¬stem instytucjonalny staje się jego mało znaczącym elementem. W takich warunkach pragnienia nawią¬zania bliskich stosunków osobistych ze współpracow¬nikami, zdobycia prestiżu i uznania, poczucia toż¬samości - w wielu wypadkach nie spełniają się. Stała frustracja wywołuje lęk i niepokój.

Zgodnie z poglądami większości współczesnych psychoanalityków źródłem lęku są wewnętrzne kon¬flikty i frustracje, które udaremniają zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa, potrzeb społecznych oraz potrzeb osobistych. Lęk, który powstaje w sytuacji konfliktowej, gdy jednostka nie może osiągnąć swo¬ich celów, jest jednocześnie sygnałem niebezpieczeń¬stwa i zagrożenia. Z reguły człowiek nie zdaje sobie sprawy ze źródeł swoich lęków i niepokojów.

Stany lękowe, które jednostka przeżywa, są różno¬rodne. Różnią się one siłą, przebiegiem i konsekwen¬cjami. Ze względu na relacje istniejące między za¬grożeniem a lękiem wyróżnia się dwa rodzaje tej emocji: lęk normalny i lęk neurotyczny. Pierwszy z nich jest reakcją proporcjonalną do rze¬czywistego zagrożenia. Często człowiek uświadamia sobie jego przyczyny; lęk ten' nie wymaga stosowa¬nia mechanizmów obronnych. Występuje on u lekko¬atletów, którzy samotnie biegną wiele kilometrów; znany jest chirurgom czy żołnierzom podejmującym ryzykowne działanie. Lęk normalny bardzo zbliża się do uczucia strachu.

Dużo poważniejszy bywa lęk neurotyczny; jest on nieproporcjonalny do rzeczywistego zagroże¬nia. Wymaga stosowania mechanizmów obronnych i blokady świadomości. Przykład pozwoli lepiej po¬znać jego źródła i konsekwencje. Pewien młody mu¬zyk umówił się na pierwsze spotkanie z dziewczy¬ną. Wbrew jego oczekiwaniom i nadziejom okazało się, że rozmowa z nią wywołuje lęk i niepokój. Spot¬kanie to okazało się całkowitym niewypałem.

W tej frustracyjnej sytuacji muzyk postanowił, że niż bę¬dzie więcej zajmował się dziewczętami i że poświęci się całkowicie sprawom muzycznym. Zapomniał o tym przykrym zdarzeniu i zaczął robić karierę zawodową. Jednak po kilku latach, gdy był już zna¬nym i cenionym nauczycielem muzyki, stwierdził, że 'jego zachowanie w stosunku do kobiet jest nie¬normalne; w ich towarzystwie traci pewność siebie, zaczyna być sztywny i zahamowany. Kiedy omawia plany koncertów z kobietami, które organizują dzia¬łalność muzyczną, staje się śmiertelnie przestraszo¬ny. Muzyk ten nie umiał wyjaśnić sobie obiektyw¬nych przyczyn swego zachowania. Nie rozumiał, dla¬czego tak panicznie boi się kobiet, które w rzeczy¬wistości nie mogą mu zaszkodzić, które - wręcz przeciwnie - pomagają mu w robieniu kariery. Nie ulega wątpliwości, że lęk przeżywany przez muzyka miał charakter neurotyczny; był on nieproporcjonal¬ny do rzeczywistego zagrożenia. Człowiek ten nie znał prawdziwych źródeł swoich emocji, nie wiedział, że paradoksalne reakcje w towarzystwie kobiet wiążą się z nieświadomymi. konfliktami, które powstały w dzieciństwie. Zdaniem psychoanalityków, złe stosunki z matką spowodowały zgeneralizowany lęk wobec-kobiet.

Lęk neurotyczny, będący konsekwencją nierozwiązalnych konfliktów wewnętrznych, jest rzeczywi¬stym problemem dla człowieka, zagraża on jego egzystencji, utrudnia przystosowanie się do świata społecznego; wywołuje stan beznadziejności i pustki, prowadzi do mniej lub bardziej poważnych zaburzeń.

3

Człowiek nie jest jednak zwykłą ofiarą lęku. Prze¬ciwnie, próbuje z nim walczyć. Powiedział R. May: "Lęk, podobnie jak gorączka, wskazuje, że wewnątrz człowieka toczy się walka. Tak jak gorączka jest symptomem wskazującym, iż organizm mobilizuje swoją energię fizyczną i prowadzi zmagania z zaka¬żeniem spowodowanym na przykład przez tuberculo¬sis bacilli, tak lęk jest dowodem, iż człowiek pro¬wadzi walkę psychiczną lub duchową." Ta ana¬logia wydaje się mi dość odległa. Psychoanalitycy jednak zawsze lubili korzystać z plastycznych porów¬nań.

Jak człowiek walczy z lękiem neurotycznym? Naj¬częściej wykorzystuje swój system obronny "ja", czyli zbiór mechanizmów, takich jak represja, pro¬jekcja, racjonalizacja czy substytucja. W wielu przy¬padkach ~pozwalają one zmniejszyć lęk i beznadziej¬ność przynajmniej na krótki okres. Dzięki nim lęk otwarty, ze wszystkimi jego objawami fizjologicz¬nymi, z poczuciem paniki i przerażenia, zostaje za¬mieniony w lęk latentny. Ten ostatni - według psychoanalityków - jest pewną formą lęku poten¬cjalnego, który w przypadku W niekorzystnej sytuacji może ujawnić się z całą swoją siłą. Przyjmijmy, że młody naukowiec wyparł ze świadomości fakt, iż kilka miesięcy temu wygłosił kompromitujący refe¬rat. Gdy ktoś przypomni mu to upokarzające zdarze¬nie, stan lękowy powróci prawdopodobnie z całą ostrością.

Chociaż system obronny często jest pożyteczny, może on w pewnych okolicznościach wywierać nie¬korzystne skutki. Zdarza się, że obrona przed lękiem jest dodatkowym jego źródłem. Karin Horney i inni psychoanalitycy opisali "paradoks obronny «ja»", który wiąże się z powstawaniem lęku wtórnego. Jak powstaje lęk wtórny? Określony mechanizm obronny, na przykład racjonalizacja, re¬dukuje lęk pierwotny, jednocześnie rodzi on lęk wtórny, który z kolei wymaga ukształtowania nowych form obrony. Powstaje błędne koło. Mister¬nie zbudowany system obronny obraca się przeciwko broniącemu. Przyjmijmy, że młody naukowiec, który nie ma znaczących osiągnięć w kraju, opowia¬da z całym przekonaniem o swoich sukcesach zagranicznych. Twierdzi, że jego prace są nie tylko znane w ZSRR czy USA, lecz pewni uczeni również kopiu¬ją jego pomysły. Taka racjonalizacja pociąga za so¬bą poważne konsekwencje. Naukowiec ten zaczyna tak postępować, aby potwierdzić swoją formę obrony. Zaczyna nawiązywać kontakty zagraniczne. Staje się członkiem towarzystw naukowych itd. Mimo to bardzo trudno jest utrzymać taką racjonalizację. Oto przyjeżdża do kraju grupa zagranicznych badaczy, którzy nie słyszeli o nim. Oto ukazują się publika¬cje, w których nie cytuje się prac naszego bohatera. Fakty te wywołują dodatkowy lęk - lęk wtórny. Aby obronić się przed nim, naukowiec musi stwo¬rzyć nowe zmyślenia, nowe formy samooszukiwania się. Tak więc zaczyna twierdzić, że uczeni, którzy odwiedzili jego instytut, nie należą do czołówki światowej, że są ignorantami, którzy nie czytają prac swoich kolegów itp. Z kolei ten nowy mecha¬nizm obronny może spowodować wtórny lęk drugie¬go stopnia. Ten niebezpieczny łańcuch stanów lęko¬wych nie ma !często końca.

Nie dość na tym. System obronny może wywoły¬wać wtórny lęk neurotyczny w zupełnie inny spo¬sób. Człowiek nie jest istotą doskonałą; często włą¬cza on do sytemu obronnego takie mechanizmy, któ¬re są ze sobą sprzeczne. Taki konflikt między nimi może być źródłem dodatkowego lęku. Aby zmniej¬szyć go, należy zmienić początkowy system. obronny i usunąć z niego niezgodności; nigdy nie ma jednak gwarancji, że modyfikacje te nie wywołają nowych sprzeczności i nowego lęku. W tym przypadku obrona przed lękiem może tworzyć .nowe ognisko tej emocji.

Piszę o tych sprawach nie po to, aby wykazać, że system obronny "ja" nie ma żadnego znaczenia, że jest nieistotną ozdóbką, lecz po to, aby uzasadnić jego ograniczenia i wady. Zdaniem psychoanalityków każda forma obrony przed lękiem jest lepsza niż bezczynność i bierne poddawanie się beznadziejności. Mechanizmy obronne, takie jak projekcja czy racjo¬nalizacja, aktywność w środowisku i praca zawo¬dowa, stwarzają przynajmniej potencjalne możliwo¬ści zmniejszenia lęku, poczucia niższości i niepokoju. Wiele badań klinicznych potwierdza te poglądy. Da¬ne zgromadzone w czasie drugiej wojny światowej wskazują, że strach i lęk były szczególnie silne nie wtedy, gdy żołnierze prowadzili walkę i aktywnie się bronili, lecz wtedy, gdy byli bierni, gdy nie mogli zrobić nic, aby usunąć zagrożenie. Działania, nawet pozornie odległe od źródła lęku, mogą wpłynąć, na jego zmniejszenie lub przynajmniej na odsunięcie go na pewien krótki czas.

Psychoanalitycy wiele powiedzieli o przyczynach lęku i jego konsekwencjach, jednocześnie jednak nie¬zmiernie mało zajmowali się konstruktywnymi me¬todami zwalczania stanów lękowych. Jeśli nawet mówili coś na ten temat, to często ograniczali się do ogólników, których nie sposób wykorzystać w praktyce.

5

W systemie ludzkiej wiedzy o strachu i lęku groma¬dzonej przez filozofów, psychologów czy lekarzy od czasów renesansu, psychoanalityczna teoria lęku od¬grywa pewną rolę. Niewątpliwie twórcy jej powie¬dzieli wiele interesujących rzeczy na temat lęku pierwotnego i wtórnego, na temat mechanizmów

obronnych czy na temat relacji istniejących mię¬dzy konfliktem, frustracją i lękiem. Nie sposób jed¬nak zaprzeczyć, iż teoria ta jest dość jednostronna i często oderwana od życia. Zgodnie z ich specyficz¬ną mentalnością, psychoanalitycy zwracali uwagę na destruktywny wpływ lęku i strachu na działal¬ność człowieka. Tymczasem, jak udowadnia Janusz Reykowski w swojej głębokiej książce Eksperymen¬talna psychologia emocji, emocje nie tylko dezorga¬nizują czynności intelektualne czy zewnętrzne, lecz mogą również działać mobilizująco na jednostkę.

Przytoczę interesujący przykład. "Pewien fronto¬wy oficer relacjonował następujące zdarzenie. W cza¬sie ataku biegł wraz z grupą żołnierzy przez niewiel¬ką polankę. W ręku trzymał pistolet. W pewnej chwili, nie wiadomo skąd, wyrósł przed nim żołnierz hitlerowski ze skierowaną weń lufą pisto¬letu maszynowego. Widok ten podziałał nań parali¬żująco. Ręka, w której trzymał broń, opadła mu bez¬władnie, nogi się pod nim ugięły; odczuł coś, co niektórzy nazywają uczuciem «waty w nogach». Był¬by niechybnie zginął, gdyby nie biegnący koło niego sierżant; sierżant strzelił pierwszy, wcześniej nim hitlerowiec zdążył oddać swoją serię." Tak więc strach działał demobilizująco na oficera; jednocześ¬nie pod wpływem tej emocji sierżant umiał wzmóc swoje siły i oddać celny strzał do atakującego wro¬ga. Istnieją dowody wskazujące na to, że strach i lęk mogą w pewnych okolicznościach wpłynąć do¬datnio na procesy poznawcze i wykonawcze. We współczesnej psychoanalizie znajdujemy bardzo ma¬ło danych na temat pozytywnej funkcji emocji, ta¬kich jak lęk i strach, w życiu człowieka. Jest to więc teoria wyraźnie jednostronna.

Poza tym jest ona pesymistyczna. Nawet gdy czło¬wiek aktywnie broni się przed lękiem, to obrona ta

często nie daje pożądanych rezultatów. Co więcej, system obrony sam może być źródłem lęku. Lęk mo¬że więc rodzić lęk. Niewesoła perspektywa. Oczy¬wiście ludzie mogą być paraliżowani przez lęk, prawda jest jednak również to, iż umieją oni lęk paraliżować.

Rozdział VI

PSYCHOTERAPIA - DROGA DO SAMOŚWIADOMOŚCI .

1

Każdy wielki portret psychologiczny jest szkicowa¬ny dwoma rodzajami kresek, pierwsza z nich infor¬muje o tym "jak funkcjonuje człowiek", druga zaś - wskazuje, "jak go zmieniać". Tak było z kon¬cepcją behawiorystyczna, która składała się z twier¬dzeń o ludzkich reakcjach oraz ze swoistej inżynierii zachowania. Tak jest również z portretem psycho¬dynamicznym. Jego twórcy sformułowali zasady no¬wej metody zwanej psychoterapią. Psychoterapia jest systematycznym i celowym sposobem modyfika¬cji i korekcji osobowości oraz leczenia zaburzeń emo¬cjonalnych za pomocą środków psycholo¬gicznych, takich jak słowo, mimika, więź emocjo¬nalna z pacjentem czy uczenie go nowych umiejętno¬ści. Wśród tych środków szczególną rolę odgrywa słowo; rozmowa z pacjentem i analiza wypowiedzi pozwalają poznać jego konflikty i frustracje, pozwa¬lają stwierdzić, jakie zaburzenia emocjonalne u nie¬go występują, pozwalają wreszcie pomóc mu poko¬nać trudności i wybrać własną drogę życiową.

Jednym z ważniejszych rysów współczesności jest szybki rozwój różnych form psychoterapii. Powstały psychoterapie: analityczna i antropologiczna, psycho¬terapia indywidualna i grupowa. Niektórzy uwa¬żają, że jesteśmy u progu złotego wieku psychotera¬pii. Opinie o skuteczności i wartości~ etycznej tej me¬tody są podzielone. Jej zwolennicy lansują tezę, iż stanowi ona wielka nadzieję dla psychologów-prak¬tyków i ostatnia szansę, która umożliwi przystosowa¬nie człowieka do współczesnej cywilizacji. Jej bez¬litośni krytycy głoszą, że psychoterapia jest zbio¬rem całkowicie nieskutecznych technik, które są lansowane przez niezbyt ostrożnych psychologów i lekarzy. Stosowanie ich wcześniej czy później do¬prowadzi do bankructwa, tak jak bankructwem skończyło się nierozsądne wykorzystywanie w medy¬cynie metod farmakologicznych. Ale mimo tych kontrowersji, a może dzięki nim, psychoterapia szturmuje szpitale, kliniki psychiatryczne, szkoły, a nawet fabryki. Rozwija się ona intensywnie w wie¬lu krajach. Żaden specjalista nie może przejść obok niej obojętnie.

Psychoterapia psychoanalityczna czy - mówiąc w skrócie - analityczna jest rodzajem terapii dy¬namicznej: Została ona stworzona przez Freuda, któ¬ry pokładał w niej wielkie nadzieje. Jednak w prak¬tyce doszło do wielkich rozczarowań. Niepowodzenia zmuszały psychoanalityków do ciągłej modyfikacji celów i technik psychoterapii, do zmiany założeń. Współczesna wersja tej metody daleko odbiega od pierwotnego wzorca. Jest bardziej elastyczna i bar¬dziej przystosowana do nowoczesnej psychoanalizy społecznej.

Zgodnie z poglądami głoszonymi przez wielu psy¬choanalityków, psychoterapia nie jest jedynie meto¬dą leczenia, korelacji i reedukacji. Stanowi ona fragment systemu reform i odnowy. Aby uniknąć katastrofy, aby stworzyć "nowy wspaniały świat", należy - zdaniem psychoanalityków - wykonać dwa zabiegi. Pierwszym z nich jest zastosowanie psychoterapii jako metody uzdrowienia ludzi, me¬tody, która pozwoli im rozwiązać ich konflikty i po¬znać siebie. Drugi zabieg polega na humanizacji

świata, na przystosowaniu rodziny, szkoły, instytucji produkcyjnych i konsumpcji do ludzkich potrzeb. Humanizacja technologii przywróci człowiekowi je¬go . tożsamość i godność. Tę dwa elementy programu psychoanalityków będą przedmiotem dalszych roz¬ważań: ~ ¬

'

Co jest strategicznym celem psychoterapii analitycz¬nej? Co zamierza osiągnąć terapeuta, który przez dłuższy czas odbywa posiedzenia z pacjentem? Od¬powiedź na te pytania zmieniała się historycznie. Zależy ona również od osobistych poglądów badacza. Często mówi się, że psychoterapia powinna "wykryć konflikty pacjenta", "poznać jego zaburzenia emocjo¬nalne", "nauczyć go realistycznego spostrzegania świata" i "ułatwić mu dokonanie wyboru własnej drogi życiowej". Wszystkie te sformułowania są za wąskie; wskazują one nie tyle na główny cel psy¬choanalizy, co na jej podcele.

Jednym z zasadniczych celów tej metody, na który chciałbym zwrócić szczególną uwagę, _jest kształtowanie świadomości człowie¬k a. Jak powiedział kiedyś, L. S. Kubie: "Najwspa¬nialszym darem, jaki psychoanaliza może ofiarować człowiekowi, jest uwolnienie go od tyranii nieświa¬domości." 24 Psychoterapia jest drogą do samoświa¬domości; odbiera ona obszary, które dotychczas zaj¬mowała nieświadomość. Dzięki tej metodzie czło¬wiek może lepiej poznać siebie i świat, w którym żyje.

Taki generalny ce1 psychoterapii wynika 1ogicznie z dynamicznej koncepcji człowieka. Jest on bowiem sterowany przez wewnętrzne, często sprzeczne siły ¬

151

popędy. Niezaspokojenie ich wywołuje lęk, poczu¬cie winy i totalne zagrożenie. Aby uciec przed tymi negatywnymi emocjami, człowiek stosuje- system obronny "ja". Wszystkie te skomplikowane procesy motywacyjne dzieją się poza jego świadomością; jednostka nie tylko nie kontroluje "wewnętrznej dy¬namiki", ale z reguły nie zdaje sobie z niej sprawy. Jest to sytuacja niewesoła. .

Człowiek, który zrozumie swoje problemy; będzie umiał je samodzielnie rozwiązać. Samoświadomość jest niezbędnym warunkiem zdrowia psychicznego jednostki i jej pełnego rozwoju. Być świadomym, to znaczy być.

Samoświadomość ma wiele odmian. Dwie spośród nich są szczególnie ważne. Pierwszym jej rodzajem jest zwykła świadomość "ja". Polega ona na zrozu¬mieniu swojej wewnętrznej dynamiki, na poznaniu konfliktów i przyczyn lęku. Człowiek, który posiada ten rodzaj samoświadomości, umie samodzielnie po¬dejmować odpowiedzialne decyzje. Jest on całkowi¬cie zdrowy psychicznie. Drugim rodzajem - jest twórcza świadomość "ja". Samoświadomość twórcza zdarza się dość rzadko. Wiąże . się ona z pracą kon¬cepcyjną w nauce, literaturze czy w teatrze. Prze¬żywa ją uczony, który nagle odkrywa nowe prawo ' fizyczne. Znana jest ona pisarzowi, który wpada na pomysł genialnej powieści. Może występować w okre¬sie wielkiej miłości lub w czasie podejmowania wiel¬kich czynów. Chociaż twórcza samoświadomość trwa krótko, to jednak z reguły wywiera ona wpływ na całe życie, a w każdym razie - na wiele lat. Rewe¬lacyjne odkrycie naukowe, genialna kompozycja mu¬zyczna, wielka miłość czy czyn rewolucyjny kształ¬tują ludzką osobowość, uczą człowieka, czym jest samorealizacja i godność osobista.

Celem psychoanalizy jest ukształtowanie samo¬świadomości normalnej. Taki stan pozwala rozwią¬zać trudne problemy nowoczesnego człowieka.

152

W przeciwieństwie da inżynierii behawiorystycznej, która składa się z wielu dobrze uzasadnionych i algorytmicznych metod modyfikacji zachowania, psy¬choterapia jest sztuką. W czasie leczenia pacjenta terapeuta stosuje pewne reguły heurystyczne, które wynikają z ogólnego portretu psychoanalitycznego lub są rezultatem osobistego doświadczenia. Można ~ by .zażartować, że techniki psychoterapeutyczne są mieszanką "wiedzy zimnej" i "wiedzy gorącej", któ¬rą posiada praktyk.

Jest rzeczą charakterystyczną, iż psychoanalitycy ¬w przeciwieństwie do behawiorystów - rzadko pi¬szą o technikach psychoterapii. Twierdzą, że dzięki temu ta trudna i subtelna metoda leczenia nie dosta¬nie się w ręce ignorantów i ludzi nieodpowiedzialnych. Takie argumenty nie mogą w pełni zadowo¬lić. Daleko posunięta tajność jest zawsze podejrza¬na. Nie jest wykluczone, że argumenty przeciw upowszechnianiu psychoterapii są zwykłym mechanizmem obronnym. Można podejrzewać, iż psycho¬analitycy nie publikują prac o technikach terapii nie dlatego, że, obawiają się nadużyć, lecz dlatego, iż boją się, że stanie się ona obiektem bezlitosnej krytyki, że uczeni obnażą jej wszystkie słabości. Najemność wokół psychoterapii byłaby więc obroną przed frustracją.

Mimo braku szerszych publikacji o psychoterapii analitycznej, udało się ustalić główne techniki sto¬sowane przez terapeutów. Pierwszą ż nich jest tech¬nika swobodnych skojarzeń. W czasie stosowania jej pacjent z reguły 1eży na słynnej już kanapce. Za nim zaś, w fotelu, siedzi terapeuta, który może obserwować pacjenta, jego mimikę czy ruchy rąk. Jednocześnie pacjent nie widzi terapeuty. Takie relacje przestrzenne między terapeutą a pacjentem nie są przypadkowe. Według psychoanalityków stwa¬rzają one atmosferę anonimowości; pacjent staje się rozluźniony, zmniejsza się jego opór przed ujawnie¬niem różnych traumatycznych przeżyć. Psychoanalitycy zawsze przypisywali wielką wagę do szczegółów.

Na początku posiedzenia terapeuta prosi pacjenta, aby ten swobodnie bez żadnych oporów i zahamowań mówił głośno o tym, co przyjdzie mu na myśl. Nie chodzi o to, aby jego wypowiedzi były logicznie uporządkowane i konsekwentne, chodzi raczej o to, aby były one wyczerpujące, aby pacjent nie tłumił uczuć i emocji. Wszystko jest tu ważne. Technika swobodnych skojarzeń nie jest łatwa. Często u; pa¬cjenta występuje zjawisko oporu, które za¬kłóca jego wypowiedź. Zamiast relacjonować swoje myśli pacjent zaczyna "grę z terapeutą", omija pewne szczegóły, dokładnie redaguje swoje opowiadanie. Analiza oporów człowieka oraz sposobu ich prze¬zwyciężania ma zasadnicze znaczenie w psychotera¬pii.

W początkowych fazach leczenia terapeuta jest stosunkowo bierny. Później jednak zajmuje on bar¬dziej aktywną postawę. Włącza się w tok myśli pa¬cjenta, poszukuje związków istniejących między obecnymi problemami jednostki a przebiegiem socja¬lizacji w dzieciństwie. W końcowych fazach leczenia zaczyna interpretować fakty przedstawione przez pacjenta, uświadamia mu jego konflikty i mecha¬nizmy obronne. Interpretacja ta musi być zaakcep¬towana przez pacjenta; gdy ten ostatni ją odrzuca, terapeuta poszukuje innych przyczyn trudności i za¬burzeń.

W czasie psychoterapii zostaje nawiązany pewien skomplikowany stosunek interpersonalny między pacjentem a psychoterapeutą. Często zachodzi inte¬resujące zjawisko przeniesienia: Mówiąc o swoich przeżyciach z dzieciństwa pacjent przenosi swoje emocje i postawy z rodziców na terapeutę. Przeniesienie takie może mieć bądź charakter pozy¬tywny, bądź negatywny. Przyjmijmy, że pewna kobieta w dzieciństwie była przywiązana do ojca. W takim przypadku może ona przenieść sympatię i miłość do rodziców na terapeutę. Pozytywne prze¬niesienie ma duże znaczenie; pacjent chętnie opo¬wiada o swoich przeżyciach i trudnościach. Przeciw¬ne skutki wywołuje przeniesienie negatywne. Za¬łóżmy, że mężczyzna, w okresie dzieciństwa, był surowo karany przez ojca. Fakt ten wywoływał w nim agresję i nienawiść do osoby karzącej. Prze¬niesienie tych emocji na terapeutę powoduje, że pa¬cjent przejawia do niego wrogość, chłód i gniew. Przeniesienie negatywne utrudnia i zaburza proces terapeutyczny.

Dzięki technice swobodnych skojarzeń psychoanalityk może uświadomić człowiekowi jego wewnętrz¬ną dynamikę, jego konflikty i trudności. Po wielu posiedzeniach, które odbywają się kilka razy w ty¬godniu w okresie od jednego do trzech lat, człowiek zaczyna rozumieć swoje problemy i próbuje je roz¬wiązać.

Chociaż technika swobodnych skojarzeń jest praw¬dopodobnie najważniejszym sposobem poznawania człowieka, nie jest to sposób jedyny. Wielu terapeu¬tów przypisuje dużą wagę do interpretacji snów. Sny są rodzajem przeżyć psychicznych. Po¬zornie wydaje się, że nie mają one większego zna¬czenia w życiu jednostki. Psychoanalitycy nie po¬dzielają takiego poglądu. Według nich sny są po¬tężnym źródłem informacji o nieświadomych kon¬fliktach i zrepresjonowanych dążeniach. Dzięki nim jednostka może również odtworzyć wiadomości, któ¬rych uczyła się wiele lat wcześniej i które całkowi¬cie zapomniała.

Interpretacja snów nie jest jednak sprawą łatwą. Są one zakodowane w dość skomplikowanym języ¬ku, który należy rozszyfrować. Wymaga. to wielo¬letniego terminu i doświadczenia. Podam jeden z nielicznych przykładów, który problem ilustruje. Pewien młody lekarz internista przyszedł do psycho¬analityka, ponieważ przeżywa1 trudności związane z karierą zawodową. Już w czasie studiów doznał kiedyś silnego ataku lęku, który go załamał; chciał nawet przerwać naukę. Jednak dzięki pomocy tera¬peuty udało mu się ukończyć studia. Po skończeniu ich stał się dobrym i cenionym internistą. Gdy w szpitalu ogłoszono konkurs na odpowiedzialne sta¬nowisko ordynatora, lekarz ten złożył podanie. W krytycznym dniu otrzymał 1ist od dyrektora szpi¬tala, który nie tylko poinformował' go o wygraniu konkursu na kierownicze stanowisko, ale który po¬nadto w samych superlatywach wyrażał się o-osiąg¬nięciach młodego lekarza. List ten zamiast zadowolenia i satysfakcji; wywoła1 atak 1ęku ze wszystki¬mi objawami fizjologicznymi. W nocy, która nastąpiła po tym krytycznym dniu, lekarz miał sen. Śniło mu się, że jedzie rowerem do domu dzieciń¬stwa, w którym żyli jego rodzice. Krajobraz był wspaniały. Kiedy lekarz otworzył drzwi domu, czuł się wolny i silny, tak jak zawsze w czasie pracy zawodowej. Uczucia te przeraziły go, ponieważ w dzieciństwie był całkowicie zależny od matki, oso¬by dominującej i autokratycznej, nie znoszącej żad¬nego sprzeciwu. Zaczął bać się, że jako człowiek cał¬kowicie niezależny i mocny zostanie zlekceważony przez rodziców. Próbował stłumić swoją autonomię, aby go nie wyrzucono z domu. Czu1 się obecnie tak samotny jak ktoś, kto znalazł się na Biegunie Pół¬nocnym, tysiące kilometrów od najbliższej osady ludzkiej. Gdy przechodził przez puste pokoje domu, zauważył w nich napisy typu "wytrzyj nogi" 1ub "umyj ręce". Był to sen równie niezwykły, co ponu¬ry.

Rzucił on pewne światło na nieuświadomione dążenia młodego lekarza. Zdaniem psychoanalityków

silny atak lęku był wywołany przez konflikt istnie¬jący między niezależnością a miłością i przywiąza¬niem do rodziców. Awans na kierownicze stanowisko zwiększył autonomię i władzę młodego lekarza, jed¬nocześnie jednak spowodował utratę miłości matki. Po zerwaniu przez rodzinę przyjaznych i opiekuń¬czych kontaktów z lekarzem, stał się on całkowicie samotny i izolowany. Pogoń za niezależnością ode¬brała więc temu człowiekowi poczucie bezpieczeń¬stwa i poczucie miłości. Napisy umieszczone w domu rodzinnym, takie jak "wytrzyj nogi" lub "umyj rę¬ce", wskazują, że dom ten z miejsca pełnego ciepła i miłości zmienił się w koszary czy obóz wojskowy, gdzie panują surowa dyscyplina i oziębłe stosunki międzyludzkie.

Interpretacja tego rodzaju snów pozwala - zda¬niem psychoanalityków - zrozumieć konflikty i dą¬żenia pacjenta, pozwala uświadomić jednostce jej trudności i problemy.

Chociaż w tym szkicu nie zamierzam poddawać szczegółowej krytyce , psychoanalitycznej analizy snów, to jednak chciałbym zwrócić uwagę na pewne jej wady. Nie ulega wątpliwości, że analiza ta jest jednostronna i arbitralna. Często terapeuta dokonuje tendencyjnej interpretacji marzeń sennych, tak aby potwierdzała ona jego dogmatycznie założenia. W każdym razie nie bierze się często pod uwagę, że interpretacja psychoanalityczna jest jedną z możli¬wych, a nie jedyną i uniwersalną. Tak na przykład napisy typu "wytrzyj nogi", ,,umyj ,ręce" niekoniecz¬nie muszą wskazywać, że atmosfera w domu rodzin¬nym stała się surowa i nieprzyjazna, można je interpretować ~odmiennie: Nie można wykluczać rów¬nież hipotezy, że polecenia te nie mają żadnego związku z .konfliktami motywacyjnymi: Sny można analizować również jako proces poznawczy, który polega na przetwarzaniu informacji i zależy od wiedzy człowieka i jego inteligencji. Jak widać, inter¬pretacja psychoanalityczna nie jest uniwersalna..

Analizując sny psychoanalitycy wykazali wielką pomysłowość i inwencję, nie wykazali się jednak do¬stateczną znajomością reguł i rygorów metodologicz¬nych.

5

Psychoterapia analityczna - podobnie jak inne wersje terapii - ulega ciągłym przemianom: Śledzenie ich ma olbrzymie znaczenie, ponieważ po¬zwala uchwycić ewolucję koncepcji psychoanalitycz¬nej, jej osiągnięcia i niepowodzenia.

Szczególną wagę przywiązuję do zmiany ce1u psychoterapii. Według .Freuda zadaniem tej metody było poznanie i usunięcie zaburzeń emocjonalnych. Ponieważ zaburzenia występują u ludzi chorych, psychoterapia - zgodnie z jej nazwą - stanowiła metodę leczenia. Jej zastosowanie było więc dość wąskie. Współcześni psychoanalitycy wyraźnie roz¬szerzyli zadania psychoterapii; według ich poglądów jest ona drogą do samoświadomości człowieka. Rozwój samoświadomości, zapoznawanie ludzi z ich prawdziwą motywacją, pragnieniami i dążeniami nie tyle jest celem leczniczym, co e d u k a c y j n y m. Wiadomo, iż wielu pedagogów współczesnych, którzy całkowicie odrzucają współczesna psychoanalizę, uważa, iż kształcenie świadomości dziecka jest jed¬nym z ważniejszych celów wychowawczych. Wpraw¬dzie nauczyciele bardziej realistycznie rozumieją po¬jęcie świadomości, nie zmienia to jednak istoty rzeczy. Psychoterapia jako droga do podnoszenia świadomości nie jest tylko metodą leczniczą, lecz również metodą edukacyjną lub reedukacyjną. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby stosować ją jako śro¬dek kształtowania świadomości 1udzi normalnych; środek, który ułatwia człowiekowi 1epiej zrozumieć

i

swoje potrzeby i emocje. Dzięki rozszerzeniu celów psychoterapii stała się ona metodą bardziej uniwer¬salną, stała się po prostu psychoanalitycznym sposo¬bem modyfikacji człowieka, tak jak inżynieria za¬

i chowania jest behawiorystyczną metodą zmiany ! ludzkich reakcji. Przesunięcie celów psychoterapii zwiększa jej społeczne znaczenie, jednocześnie może być źródłem dodatkowego niepokoju.

Zmianie celów towarzyszyła z m i a n a t r e s c i procesu terapeutycznego. Freud - zgodnie ze swoją wiktoriańską mentalnością - próbował poznać za¬burzenia związane z niezaspokojeniem popędu se¬ksualnego. Obecnie zaś zadaniem terapeuty jest wykrycie nieświadomych konfliktów istniejących między potrzebami nabytymi, takimi jak potrzeba niezależności, potrzeba afiliacji, potrzeba tożsamości czy potrzeba miłości. Potrzeby te powstały w wyniku socjalizacji jednostki. Nie koniec na tym. Współczes¬ny terapeuta większą wagę przypisuje do a k t u a 1¬n y c h przeżyć i problemów pacjentów. Jeśli zajmu¬je się on dzieciństwem człowieka, to tylko dlatego, iż wywiera ono określony wpływ na współczesne życie jednostki. Terapeuta nie interesuje się jednak sytuacją rodzinną w ogóle, lecz tymi jej elementami, które w dalszym ciągu decydują o motywacji pacjen¬ta. Proces psychoterapeutyczny jest zatem bardziej ukierunkowany na istotne treści.

Poza tym psychoterapia stała się metodą bardziej a k t y w n ą. Wieloletnie doświadczenia potwierdziły pogląd, iż skuteczność jej w dużej mierze zależy od postawy terapeuty, od jego osobowości i umiejętności nawiązania kontaktu z pacjentem. Aktywna postawa ułatwia stworzenie właściwego klimatu psychotera¬peutycznego, zwiększa zaufanie pacjenta do kompe¬tencji terapeuty itp. W związku z tym współczesny psychoanalityk jest mniej bierny w kontaktach z pacjentami, częściej interpretuje ich przeżycia. W większym stopniu pełni rolę opiekuna i przyja¬ciela niż milczącego ~obserwatora.

W końcu współczesna psychoterapia jest proce¬durą bardziej e 1 a s t y c z n ą i g i ę t k ą. Długość leczenia, jego tempo i środki stosowane przez tera¬peutę zależą _od wielu czynników, takich jak osobo¬wość człowieka i jego preferencje. Tak na przykład dawniej uważano, że jedynie pacjenci leżący na ka¬napce terapeutycznej mogą swobodnie wyrażać swoje myśli. Był to dogmat, który jest odrzucany przez wielu współczesnych psychoanalityków. Istnieją dane kliniczne, z których wynika, iż dla pewnych pacjentów postawa leżąca jest niekorzystna; traktu¬ją oni terapeutę nakłaniającego ich do przyjęcia ta¬kiej postawy jako osobę , autorytatywną, niegodna zaufania i szacunku. W związku z tym psychoterapia może również odbywać się bez słynnej kanapki. Giętkość procedur terapeutycznych zwiększa ich skuteczność.

Zmiana celów i treści psychoterapii, fakt, że stała się ona metodą bardziej aktywną i elastyczną, świadczy, iż psychoanalitycy współcześni umieją ¬przynajmniej w pewnym stopniu - dostosować stra¬tegię zmiany. osobowości i zachowania człowieka do obecnych wymogów. Wbrew pozorom psychoterapia analityczna nie jest więc metodą raz na zawsze okre¬śloną. Przeciwnie, ulega ona ciągłej modyfikacji.

8

W psychodynamicznym portrecie człowieka psy¬choterapia odgrywa taką rolę jak inżynieria zacho¬wania w behawioryzmie. Niewiele spraw łączy te metody. Inżynieria zachowania jest wynikiem my¬ślenia o człowieku jako o istocie reaktywnej, całko¬wicie sterowanej za pomocą środowiska zewnętrzne¬go. Metoda ta została stworzona przez uczonych i praktyków, którzy przyjęli postawę technologa; zgodnie z nią wszelkie modyfikacje przedmiotów są możliwe, o ile cele są jasno sformułowane. Behawioryści nie zajmowali się osobowością człowieka, lecz jego zachowaniem. ¬

Psychoterapia zaś jest wynikiem myślenia o jed¬nostce jako o istocie niedoskonałej, pełnej potężnych sił dynamicznych, które są sprzeczne i nieświadome. Celem tej metody jest udzielenie pomocy w uświa¬domieniu człowiekowi jego wewnętrznych konflik¬tów i rozwiązaniu ich. Twórcy psychoterapii przy¬jęli w stosunku do jednostki postawę kliniczną. Częściej widzieli w niej pacjenta niż samodzielny podmiot.

Psychoterapia, która ma wiele odmian, zdobyła dużo większą popularność niż inżynieria behawiory¬styczna. Powstaje pytanie, czy jest ona skuteczna, czy daje lepsze wyniki niż inne metody modyfikacji osobowości i zachowania. Dotychczas niezmiernie mało wiemy o efektywności terapii psychoanalitycz¬nej czy humanistycznej. Przed piętnastu laty profe¬sor Bohdan Zawadzki napisał, że "psychoterapia znajduje się obecnie w tym kłopotliwym położeniu, iż dotychczas nie ma niezbitego naukowego dowodu, że jest w ogóle skuteczna" 26. Słowa te nie straciły na aktualności. Brzmi to niezbyt pocieszająco. Otóż w okresie rewolucji naukowo-technicznej i rozwoju racjonalnego myślenia stosuje się narzędzia modyfi¬kacji osobowości, które nie są zweryfikowane, które ponadto opierają się na wątpliwych podstawach. nau¬kowych. Zwo1ennicy psychoterapii często zdają sobie Z tego sprawę. Pocieszają się jednak myślą, że psy¬choterapia nigdy nie zaszkodzi pacjentowi, ,że nawet najbardziej wątpliwe narzędzie psychologiczne jest lepsze niż bezczynne oczekiwanie na metody do¬skonałe.

W ostatnich latach pojawiło się kilka prób una¬ukowienia psychoterapii. Jedną z nich podjęli R. Bellman i Ch. P. Smith. Badacze ci zastosowali w procesie terapeutycznym nowoczesną teorię de¬cyzji, która jest potężnym narzędziem opisu .zachowania. Rozpatrują oni psychoterapię jako sekwencję decyzji podejmowanych przez terapeutę. Musi on stwierdzić, czy warto podjąć się leczenia danego pacjenta; jeśli tak, to jakie procedury są najbardziej skuteczne, kiedy zakończyć terapię itd. Skoro psychoterapia jest ciągiem decyzji, to można ją rozpatrywać w kategoriach użyteczności, prawdopo¬dobieństwa osiągnięcia celów i ryzyka. Takie po¬dejście pozwala zracjonalizować psychoterapię, wpły¬nąć na to, iż sztuka stanie się nauką.

Psychoterapia może w przyszłości pełnić ważną rolę w modyfikacji osobowości. Jednak będzie ona zawsze tylko jedną z wielu metod zmiany człowie¬ka, ale nigdy - metodą jedyną. W każdym razie ni¬gdy nie zastąpi systematycznego wychowania.

Rozdział VII

APEL O HUMANIZACJĘ

Aby zmienić sytuację współczesnego człowieka, nie wystarczy zastosować metody psychoterapii, trzeba ponadto dążyć do humanizacji świata. Samo¬świadomość musi iść w parze z unowocześnieniem rodziny, szkoły czy biurokratycznych instytucji. Je¬dynie w świecie, w którym zhumanizowano techno¬logię i uniknięto cybernetyzacji, człowiek będzie mógł zaspokoić swoje potrzeby bezpieczeństwa, nie¬zależności, afiliacji i tożsamości. Jeśli procesy huma¬nizacji instytucji i życia społecznego zostaną za¬hamowane, jeśli rozwój techniki i zwiększanie zysku staną się głównym celem działania, to - zdaniem wielu psychoanalityków - katastrofa jest nie¬unikniona. _

Aby zilustrować, jak ważny wpływ wywiera śro¬dowisko na życie jednostki, chciałbym przytoczyć przypowieść o królu-eksperymentatorze. Autorem jej jest R. May. Nie ręczę za psychologiczną trafność tej opowieści. Omówię ją, ponieważ pozwala ona lepiej zrozumieć, jak psychoanalitycy ujmują relacje istniejące między człowiekiem a zdehumanizowanym światem.

Pewnego razu król stał w oknie swego pałacu i strasznie się nudził. Życie królów rzadko bywa interesujące i szczęśliwe. Jego znużone oczy zatrzy¬mały ,się na człowieku; który szedł ulicą. Obserwo¬wał tego człowieka przez 1ata. - "Co by się stało,

gdybym umieścił go w klatce?" - myślał monarcha. Podobał mu się ten ponury pomysł eksperymentu. Zawołał swego medyka i polecił mu przygotować szczegóły doświadczenia. Po pewnym czasie człowiek został umieszczony w klatce znajdującej się w pięk¬nym ogrodzie. Otrzymał wszystko: wyszukane wy¬żywienie i wygodne łóżko. Był całkowicie bez¬pieczny.

Początkowo człowiek ten był oszołomiony i nie bardzo rozumiał, co się stało. Ciągle powtarzał': ¬"Dość tych żartów, spóźnię się do pracy, co powie żona." Po południu zrozumiał swoją beznadziejną sytuację i zaczął protestować. - "To jest niezgodne z prawem", "precz z królem",. "zbrodnia przeciw ludzkości" itp. Człowiek był agresywny i wściekły. Ale powoli jego protest się zmniejszał. Siedział w klatce spokojnie, chociaż jego oczy były pełne nienawiści i pogardy.

Mijały tygodnie. Człowiek z klatki wydawał się mniej zrozpaczony i ponury. Zaczął rozmawiać z me¬dykiem. Dziękował mu za opiekę i dobre jedzenie. Gdy przechodnie pytali go, dlaczego znajduje się w klatce, odpowiadał - zgodnie z mechanizmem racjonalizacji "słodkie cytryny" - że wybrał tę dro¬gę życiową, ponieważ zapewnia mu ona bezpieczeń¬stwo osobiste i zaspokaja potrzeby konsumpcyjne. Kiedy po ogrodzie spacerował król, człowiek w klat¬ce dziękował mu za jego dobroczynność.

Z biegiem czasu zachowanie badanego zaczęło się jednak zmieniać. Coraz rzadziej stosował mecha¬nizmy obronne; coraz rzadziej rozmawiał z ludźmi. Siedział spokojnie z beznadziejnym wyrazem twarzy. Uśmiech całkowicie zniknął z jego oblicza. Przestał dostrzegać innych. Jeśli coś mówił, to prawie nigdy nie używał słowa "ja". Nie protestował, nie był zły i nie był agresywny - był chory.

W przypowieści tej zostały zarysowane losy czło¬wieka, który żyje w zdehumanizowanym świecie. Najpierw protestuje i walczy o zmianę swej beznadziejnej sytuacji. Później zaczyna stosować mecha¬nizmy obronne, które chronią go przed lękiem. W końcu traci swoją tożsamość i staje się człowie¬kiem chorym psychicznie.

Człowiek współczesny, żyjący w wysoko uprze¬mysłowionycl2 krajach zachodnich w których technologia zdominowała wszystko, w których sto¬sunki międzyludzkie zostały zastąpione przez biuro¬kratyczną maszynerię, może uniknąć losu bohatera przypowieści tylko wtedy, jeśli będzie walczył o humanizację rodziny i szkoły, konsumpcji i produkcji.

Psychoanalitycy, tacy jak autor Ucieczki od wolności, wysuwają różne propozycje humanizacji technologii; szukają pewnych rozwiązań pozytyw¬nych. Osobiście uważam, że wiele tych propozycji jest utopijnych lub wręcz naiwnych. Przypominają one trochę rozwiązania zawarte w Skinnerowskiej utopii Walden Two. Psychoanalitycy nie uwzględnia¬ją rzeczywistej sytuacji panującej w krajach wysoko uprzemysłowionych, takich jak Stany Zjednoczone. Przyjmują postawę kliniczną, która z reguły nie pozwala rozwiązać problemów społecznych i organi¬zacyjnych. Niemniej pewne szczegółowe propozycje psychoanalityków, takie jak zmiana stosunków w ro¬dzinie, unowocześnienie szkoły czy humanizacja kon¬sumpcji, są warte zasygnalizowania. Tym bardziej że rzucają one nowe światło na portret psychoana¬lityczny. Nie sposób więc ich pominąć.

s Szczególnie godne uwagi są poglądy psychoanality¬ków Es na temat konsumpcji i rozwoju potrzeb kon¬sumpcyjnych. Zwracają oni uwagę, że w wielu krajach kapitalistycznych, takich jak Stany Zjednoczone, konsumpcja uległa całkowitej dehumanizacji. Jej celem nie są już ludzkie dążenia i aspiracje, lecz maksymalizacja zysku: W pogoni za zyskiem pro¬ducenci wypuszczają na rynek coraz to nowe towary, które nie spełniają podstawowych standardów bez¬pieczeństwa (na przykład wadliwie skonstruowane samochody) lub które zagrażają zdrowiu psychiczne¬mu (na przykład gigantyczny. wzrost produkcji środ¬ków farmakologicznych).: Ponadto- za pomocą metod inżynierii behawiorystycznej lub irracjonalnej i pół¬hipnotycznej reklamy kształtuje się u ludzi nowe potrzeby konsumpcyjne, które często nie tylko nie rozwijają osobowości, 1ecz - przeciwnie - są czyn¬nikiem destruktywnym: W wysoko uprzemysłowionych krajach człowiek nie ma wpływu na konsumpcję, na produkcję, na dystrybucję towarów i na reklamę: Zamiast manipulować rynkiem, `jest sam przez niego manipulowany. Konsumpcja rozwija się w sposób całkowicie nie kontrolowany:

Problem humanizacji konsumpcji i przystosowa¬nie jej do - rzeczywistych potrzeb człowieka jest sprawą bardzo trudną. I to nie tylko dlatego, że wymaga ona walki z tyranią produkcji i irracjonal¬nej reklamy, ale również dlatego, iż konsump¬cja jest pewnym rodzajem mechaniz¬mu obronnego; chociaż to ostatnie twierdzenie brzmi dość nieprawdopodobnie, wynika ono logicznie z koncepcji psychoanalitycznej. Człowiek często ku¬puje samochód, papierosy czy modne ubranie nie 'dlatego, że towary te sprawiają mu przyjemność, lecz dlatego iż redukują one lęk. Aktywne uczestni¬ctwo w procesie konsumpcji, czynność wyboru pro-¬duktów w magazynach, gromadzenie nowych rzeczy pozwalają człowiekowi zapomnieć o jego samotności i, pustce, o braku miłości i niezależności osobistej. Są zwykłym mechanizmem obronnym. Zgodnie ze. swoją kliniczną postawą wobec rzeczywistości _psychoanalitycy traktują konsumpcję nie - tyle -~jako

źródło przyjemności; lecz jako sposób unikania przykrości, jako metodę redukcji neurotycznego lęku.

Aby poglądy te stały się bardziej zrozumiałe, chciałbym-_ przedstawić stosunek przeciętnego konsu¬menta do palenia papierosów. Mimo iż badania naukowe przeprowadzone w ciągu ostatnich lat do¬starczyły niezbitych dowodów, że nikotyna wpływa niekorzystnie na zdrowie człowieka, miliony ludzi palą papierosy. Zgodnie z mądrością obiegową, pale¬nie ich sprawia człowiekowi przyjemność; dlatego woli on ryzykować utratę zdrowia niż zrezygnować z. tej przyjemności. Zdaniem Fromma twierdzenie, iż papierosy dają satysfakcję; jest zwykłym mecha¬nizmem obronnym zwanym racjonalizacją. Człowiek z reguły pali, aby zmniejszyć. lęk wywołany przez konflikty i frustrację, aby zredukować wewnętrzne napięcia. To nie przyjemność, ale lęk jest motywem palenia papierosów, używania narkotyków czy spo¬żywania alkoholu. Zatem kompulsywna konsumpcja pozwala człowiekowi przystosować się do warunków społecznych.

Mimo działania tych czynników psychoanalitycy uważają, że humanizacja konsumpcji jest możliwa. Pierwszym jej etapem powinno być wyróżnienie w toku badań naukowych dwóch rodzajów potrzeb, a mianowicie potrzeb konstruktywnych i potrzeb destruktywnych. Pierwsze z nich rozwijają ludzką osobowość, dają człowiekowi satysfakcję i poczucie godności. Przeciwnie, zaspoko¬jenie potrzeb destruktywnych zagraża zdrowiu i bez¬pieczeństwu człowieka, deformuje jego charakter. Prawdziwie humanistyczna konsumpcja powinna za¬spokajać jedynie potrzeby konstruktywne. Zilustru¬ję to na prostym przykładzie. Ważnym towarem konsumpcyjnym jest odzież. Jednak w pogoni za zyskiem producenci wypuszczają na rynek ubrania, spodnie czy; buty, które nie tyle są wygodne, estetyczne i piękne, ca maksymalizują dochody: Za pomocą półhipnotycznej reklamy i metod brainwashing przekonuje się ludzi, iż droga suknia to wskaźnik pozycji życiowej i prestiżu. W celu humanizacji kon¬sumpcji należy zmienić ten stan rzeczy, należy pro¬dukować odzież, która jest wygodna, piękna i zgod¬na z indywidualnym smakiem. Trzeba reklamować nie to, co jest najbardziej opłacalne, 1ecz to, co jest estetyczne, co zaspokaja potrzeby konstruktywne współczesnego człowieka.

Konsumpcja powinna być procesem sterowanym. Zarówno produkcja jak i reklama muszą służyć dą¬żeniom i aspiracjom człowieka, muszą one stymulo¬wać rozwój potrzeb estetycznych i społecznych, a nie potrzeb destruktywnych. Psychoanalitycy zdają sobie sprawę, że osiągnięcie tych celów w wysoko uprzemysłowionych krajach zachodnich, gdzie zysk jest sprawą najważniejszą, nie należy do spraw łatwych.

3

Źródłem niepokoju wielu psychoanalityków jest daleko posunięta dehumanizacja instytucji społecz¬nych, takich jak rodzina, szkoła, urząd czy środki kultury. W wielu wysoko uprzemysłowionych kra¬jach Zachodu są one nastawione na maksymalizację wydajności i zysku, są całkowicie zbiurokratyzowa¬ne. Występuje niebezpieczne zjawisko autonomizacji i patologizacji instytucji. W wielkich systemach organizacyjnych człowiekiem manipuluje się jak ma¬rionetką. Weźmy na przykład systemy edukacyjne. Są one z reguły imponujące, jeśli chodzi o liczbę studentów, rozwój laboratoriów i bibliotek, jedno¬cześnie jakość tych systemów budzi poważny niepo¬kój. Humanizacja ich wymaga wprowadzenia wielu radykalnych zmian. Przede wszystkim studenci i uczniowie muszą być aktywnymi uczestnika¬mi procesu nauczania, a nie "konsumentami wiedzy", muszą być współodpowiedzialni za losy uczelni: Ich głos powinien się liczyć w czasie podejmowania de¬cyzji administracyjnych; powinni być współtwórca¬mi planów i programów nauczania.

Ważny jest postulat Fromma, aby znieść w szkol¬nictwie przepaść, jaka istnieje między doświadcze¬niem emocjonalnym a doświadczeniem intelektual¬nym człowieka, aby kształtować zarówno umysły, jak i serca. W wielu systemach edukacyjnych nie docenia się - lub nawet ignoruje - rozwój emocji, takich jak uczucie afiliacyjne, przyjaźń czy miłość. Wywołuje to opłakane skutki. Człowiek, który osią¬gnął najwyższy poziom intelektualny, z punktu wi¬dzenia dojrzałości emocjonalnej nie wyszedł poza średniowiecze. Apel o rozwój uczuć i kształcenie mo¬ralne ma szczególne znaczenie w okresie technizacji życia.

Wreszcie psychoanalityków niepokoi fakt, że współczesne systemy edukacyjne są tak bardzo zbiu¬rokratyzowane, że osobiste kontakty między uczniem i nauczycielem zostały prawie całkowicie wyelimi¬nowane, że często uczący się zostaje zredukowany do perforowanej karty w komputerze. Tymczasem wiele danych empirycznych wskazuje, że osobowość nauczyciela, jego nieformalne kontakty face-to-face wywierają zasadniczy wpływ na poglądy i emocje ucznia czy studenta. Zatem w humanistycznym sy¬stemie szkolnym musi się znaleźć miejsce na bez¬pośrednie stosunki interpersonalne, na przyjaźń i przywiązanie.

Propozycje te nie są ani nowe, ani oryginalne. Niemniej apel psychoanalityków, aby zhumanizować szkołę w państwach wysoko uprzemysłowionych jest godny uwagi.

4

Poglądy psychoanalityków na temat humanizacji technologii i instytucji społecznych, takich jak szkoła, rodzina czy urząd, znacznie różnią się. od kon¬cepcji behawiorystycznej. Ci. ostatni podkreślali, że celem humanizacji jest taka rekonstrukcja środowis¬ka, która eliminuje z niego wzmocnienia negatywne (kary) i wprowadza wzmocnienia pozytywne (na¬grody). Dzięki temu człowiek będzie mógł swobod¬nie działać w otoczeniu; zmiana środowiska zapewni mu wolność i zabezpieczy jego godność.

Według psychoanalityków celem humanizacji ~jest przystosowanie . świata do wewnętrznych potrzeb człowieka. Rodzina i szkoła, urząd i fabryka powinny zaspokajać ludzkie dążenia, takie jak potrzeba bezpieczeństwa, czy poczucie tożsamości. O ile według behawiorystów należy zrekonstruować środowisko po to, aby człowiek mógł w nim działać, o tyle według psychoanalityków trzeba zmienić świat, aby można w pełni rozwinąć osobowość i ukształtować świadomość jednostki. Dla jednych celem humani¬zacji jest stymulacja zewnętrznych reakcji, dla dru¬gich zaspokojenie wewnętrznych potrzeb.

Jednak - podobnie jak behawioryści - psycho¬analitycy nie sformułowali programu humanizacji, ograniczyli się tylko do apelu, w którym mówili, co należy osiągnąć, a nie - jak to osiągnąć. Tak na przykład propozycja, aby kształtować w szkole emo¬cje dziecka, jest nader szlachetna. Nie bardzo wia¬domo jednak, jak ją realizować w sztywnym syste¬mie klasowo-lekcyjnym. Doświadczenie uczy, że otoczenie nie jest zbyt czułe na takie ogólne apele.

Większości propozycji psychoanalityków nie można traktować zbyt serio nie tylko dlatego, iż są one dość ogólnikowe i niejasne, ale również dlatego, że są sformułowane z pozycji klinicysty, który przecenia rolę czynników psychologicznych i patologicz¬nych w społeczeństwie współczesnym i który jedno¬cześnie nie docenia uwarunkowań ekonomicznych, organizacyjnych i politycznych. Ktoś, kto ~ w ten sposób spostrzega świat, nie może osiągnąć -zbyt wiele. .

Rozdział VIII

PORTRET KLINICZNY

1

Naszkicowałem psychoanalityczny obraz człowieka w najbardziej znanej wersji- koncepcji psychodynamicznej. Ludzie; którzy przez lata utożsamiali psy¬choanalizę z pracami Freuda, mogą być zaszokowani. Szok ten będzie spowodowany szybkimi przemiana¬mi; jakie w ostatnich kilku dziesięcioleciach prze¬szła omawiana koncepcja. Lista tych przemian jest dość długa. Współcześni psychoanalitycy odrzucili biologiczną orientację Freuda; przyjęli; że osobowość człowieka, jego system potrzeb i dążeń powstaje w procesie socjalizacji. Jednostka nie tyle jest wy¬tworem natury, co oddziaływań społeczeństwa i kul¬tury. Jednocześnie fantastyczne i pozbawione realiz¬mu idee Freuda na temat potężnej roli popędu se¬ksualnego prawie zniknęły z prac współczesnych uczonych: Taki sam smutny los spotkał jego piękną, ale nieuzasadnioną teorię kompleksu Edypa. Poza tym współcześni psychoanalitycy zmodyfikowali i sprecyzowali hipotezy autora Wstępu do psycho¬analizy na temat mechanizmu represji czy przyczyn lęku. Próbowali również wykorzystać w pewnym stopniu zdobycze behawioryzmu i psychologii po¬znawczej: Dzięki tym przemianom współczesna psy¬choanaliza straciła swój urok i baśniowy charakter, ale jednocześnie stała się trochę lepszym narzę¬dziem, za którego pomocą można przewidywać i wy¬jaśniać zachowanie człowieka. Śledzenie tych histo¬rycznych przemian jest zajęciem pasjonującym.

Jaką wartość naukową posiada psychoanalityczny obraz człowieka? Czy Horney, Sullivan i Fromm zmienili nasze wyobrażenie o osobowości? Profesor Tadeusz Tomaszewski odpowiadając na to pytanie stwierdził niedawno, że koncepcja psychoanalityczna to "niewątpliwy krok naprzód" w porównaniu z behawioryzmem. Nie podzielam tego poglądu. Be¬hawioryści mimo ich mechanistycznej postawy wo¬bec człowieka, wykryli bardziej fundamentalne pra¬wa dotyczące jego funkcjonowania niż psychoanali¬tycy. Niekwestionowaną zasługą tych pierwszych jest zbadanie roli środowiska w zachowaniu i odkrycie podstawowych praw uczenia się oraz warunkowania reakcji. To dzięki nim rozumiemy obecnie rolę wzmocnień, nagród i kar w działaniu. Żadne z osią¬gnięć ,psychoanalityków nie zdobyło takiej rangi naukowej. Fakt ten nie przekreśla zasług Freuda czy Su1livana, wskazuje on jedynie na ograniczone znaczenie psychoanalizy w szkicowaniu portretu czło¬wieka. Spróbuję obecnie dokładniej ocenić tę kon¬cepcję.

2

Chociaż generalna koncepcja człowieka stworzona przez psychoanalityków jest mi obca, doceniam pewne ich osiągnięcia. Najważniejszym z nich jest poznanie procesu socjalizacji. Wykazali, oni; że śro¬dowisko społeczne i kultura odgrywają fundamen¬talną rolę w rozwoju osobowości, w kształtowaniu popędów i dążeń. O ile behawioryści traktowali środowisko dość atomistycznie, badając, jak izolowane bodźce, takie jak pokarm czy nagana, wpływają na zachowanie instrumentalne, o tyle psychoanalitycy analizowali, jak globalna sytuac¬ja człowieka kształtuje jego osobowość. Szczególną rolę przypisywali sytuacji rodzinnej i pierwszym do¬świadczeniom dziecka. Zgodnie z tym badali, jak ro¬dzina wpływa na formowanie potrzeb i postaw dziecka. Współcześni psychoanalitycy powiedzieli wiele ciekawych rzeczy na temat socjalizacji popę¬dów pierwotnych i wtórnych. Chociaż dane empi¬ryczne, które zgromadzili, są często niewystarczające, aby zweryfikować wiele hipotez, to jednocześnie są one wystarczające, aby hipotezy te wysuwać.

Znaczącym osiągnięciem psychoanalityków jest wykrycie nieświadomej motywacji. Wprawdzie już przed Freudem niektórzy filozofowie i lekarze gło¬sili pogląd, że człowiek nie zawsze zdaje sobie spra¬wę ze swoich dążeń i pragnień, to jednak dopiero psychoanalitycy próbowali opisać mechanizm fun¬kcjonowania nieświadomości. Dzięki ich badaniom zgromadzono znaczną wiedzę na temat nieświado¬mych konfliktów motywacyjnych i na temat tego, jak działa mechanizm represji. Większość współczes¬nych psychologów przyjmuje hipotezę o nieświadomej motywacji, chociaż często znacznie ją mody¬fikuje.

Nie są to jedyne osiągnięcia psychoanalityków. Godne uwagi są ich prace poświęcone mechanizmom obronnym. Pewne znaczenie posiada również ich apel o humanizację wysoko uprzemysłowionego spo¬łeczeństwa. Żaden współczesny psycholog nie może ignorować tych osiągnięć.

. Generalny zarzut; jaki można wysunąć przeciw tej koncepcji, polega na tym, że psychoanalitycy stwo¬rzyli prawie kliniczny portret człowieka.

Ich zdaniem jest on istotą niedoskonałą i słabą. Dzia¬łają w nim potężne siły wewnętrzne, których nie kontroluje; powstają konflikty motywacyjne, z któ¬rych nie zdaje sobie sprawy; doznaje lęku, przed którym nie zawsze umie się obronić. Często działa irracjonalnie. Taki człowiek potrzebuje opieki.

Jest to tendencyjne i dość zdeformowane spojrze¬nie na jednostkę. Geneza tej koncepcji człowieka jest jasna: Stworzyli ją lekarze psychiatrzy, psycho¬logowie kliniczni i specjaliści od higieny psychicznej. Ludzie ci - zgodnie z celami swego zawodu - pa¬trzą selektywnie na 1udzkie zachowanie. Nie tyle interesują ich silne cechy człowieka, co jego wady i zaburzenia: Pacjent przychodzi do lekarza nie po to, aby ten stwierdził znakomicie funkcjonujący układ nerwowy, lecz po to, aby wykrył wadę serca. To kliniczne nastawienie w stosunku do psychologii miało decydujący wpływ na psychoanalizę i inne wersje koncepcji psychodynamicznej. Warto przyto¬czyć kilka przykładów ilustrujących tę tezę.

Niektórzy ludzie, politycy, naukowcy czy mene¬dżerowie posiadają silną potrzebę władzy; dążą oni do zdobycia kierowniczych pozycji w administracji, szkolnictwie i przemyśle. Kierowanie innymi daje im dużą satysfakcję. Zgodnie z mądrością obiegową dążenie do władzy jest wskaźnikiem siły jednostki, jej nieugiętej woli, wytrwałej motywacji i z reguły dużej odpowiedzialności osobistej. Psychoanalitycy próbowali zdemaskować taki pogląd. Ich zdaniem to nie siła, lecz słabość rodzi potrzebę zdobycia władzy; dążenie do mocy i znaczenia jest metodą kompen¬sacji ułomności i bezradności, poczucia niższości.

W podobny sposób patrzą oni na sprawę kon¬sumpcji. Wbrew potocznym wyobrażeniom, że pale¬nie papierosów, kupowanie modnych ubrań czy na¬bywanie gadżetów sprawia ludziom przyjemność, psychoanalitycy uważają, iż konsumpcja to z reguły obrona przed lękiem, beznadziejnością i pustką. Człowiek włącza się aktywnie w proces konsumpcyj¬ny nie dlatego, aby zdobyć satysfakcję, ale dlatego, aby uniknąć uczuć negatywnych. Jest to całkowicie zgodne z klinicznym punktem widzenia.

W wielu okolicznościach ludzie broniąc się przed konfliktami i frustracją, lękiem i nerwicą, stosują różne mechanizmy obronne, takie jak wyparcie, racjonalizacja czy projekcja. Wydawałoby się, że zdolność ochrony własnego "ja" jest wskaźnikiem siły. Nie jest to w pełni słuszne. Obrona ta jest czę¬sto doraźna i mało skuteczna. Co więcej nieraz wy¬wołuje fatalne konsekwencje. Broniąc się przed 1ę¬kiem pierwotnym, człowiek doznaje lęku wtórnego. Zatem nawet teoria mechanizmów obronnych jest zgodna z klinicznym spojrzeniem na człowieka.

Takie kliniczne spojrzenie na jednostkę i społe¬czeństwo zdobyło znaczną popularność w wielu kra¬jach. Ulegają mu często nauczyciele, prawnicy czy socjologowie. Wielu specjalistów uważa, że ludzie którzy łamią prawo, którzy dokonują przestępstwa, są zawsze albo w przeważającej większości jedno¬stkami o takich lub innych zaburzeniach osobowości. Zatem przestępstwo nie jest wskaźnikiem źle ukie¬runkowanej siły człowieka, jego umiejętności dzia¬łania z zimną krwią, jego zdolności planowania i wnioskowania, lecz ,jest objawem słabości i defek¬tów patologicznych. Przestępcy to nie ludzie źli, lecz chorzy. ¬

Piękny przykład tego stylu myślenia podaje an¬gielski dziennikarz R. Huntford, który przez lata pracował w Szwecji. Jeden ze Szwedów, oskarżony o defraudację pewnej sumy pieniędzy, skarżył się w wywiadzie prasowym: "Dlaczego traktuje się mnie jako przypadek kliniczny? Słuchaj, zrobiłem to; co zrobiłem. Wybrałem swoją drogę i zapłaciłem za nią. Teraz chcę zacząć nowe życie. Dlaczego więc [,..j traktowany jestem nie jako istota ludzka, lecz jako kliniczny przypadek?" Zatem nawet sprzeniewierze¬nie pieniędzy jest uznane za wskaźnik zaburzeń. Życie społeczne dostarcza wiele tego typu przykła¬dów. Taki kliniczny stosunek do człowieka, jaki pre¬zentują nie tylko psychoanalitycy, uważam za błędny. Jest on mi obcy zarówno jako nauczycielowi, jak i psychologowi eksperymentalnemu, który przez lata badał prawa ludzkiego myślenia. To prawda, że ludzie nie zawsze zdają sobie sprawę ze swoich kon¬fliktów, że często ulegają frustracji, że opanowuję ich lęk i poczucie winy, że są bezradni. Nie jest to jednak cała prawda. I nie jest to prawda najważ¬niejsza. W wielu sytuacjach ludzie umieją z dużą wytrwałością dążyć do swoich celów; są samodzielni i twórczy. Wykazują niezwykłą 'plastyczność; znany im jest nie tylko lęk, ale również nadzieja. W świetle tych danych postawa nauczyciela i wychowawcy wydaje się bardziej odpowiednia niż postawa kli¬nicysty.

4

Psychoanalitycy dość jednostronnie ujmują me¬chanizmy sterujące ludzkim działaniem. Przecenia¬ją oni rolę czynników motywacyjno-emocjonalnych, a więc potrzeb, popędów i uczuć, nie doceniając jednocześnie wpływu procesów poznawczych (spostrzegania, pamięci i myślenia) na strukturę i ukierunkowanie reakcji człowieka. Tymczasem w świetle odkryć współczesnej psychologii procesy poznawcze są jednym ź najważniejszych regulato¬rów czynności. Przyjmijmy, że w klatce ekspery¬mentalnej znajduje się szympans. Przed nim umieszczono przynętę, na przykład banan. Czynniki motywacyjne, a więc popęd pokarmowy, nadają ogólny kierunek aktywności zwierzęcia; dąży on do zdobycia banana. Jednak to, czy osiągnie swój cel, i to, jak przebiegać będzie czynność ukierunkowana, w dużej mierze zależy od procesów poznawczych, od tego, jak szympans spostrzega całą sytuację, jak rozwiązuje problemy. Aby zaspokoić popęd pokar¬mowy, zwierzę musi połączyć dwa krótkie kije w jedną całość i dopiero potem przyciągnąć za po¬mocą "długiego kija" banana. Czynność ta wymaga myślenia sytuacyjnego. W bardziej złożonej sytuacji uczony dąży do rozwiązania problemu naukowego. Osiągnięcie tego celu jest determinowane nie tylko przez siłę motywacji, ale również przez zdolności twórcze, umiejętności rozwiązywania zagadnień i wiedzę uczonego. W obu tych tak różnych przy¬padkach procesy poznawcze odgrywały zasadniczą rolę.

Współcześni psychologowie zgromadzili ogromny materiał empiryczny na temat funkcji i struktury procesów poznawczych. Wynika z niego, że człowiek jest pewnym układem poznawczym; który przetwarza informacje (information processing system). Przyjmuje informacje ze świata zewnętrznego, czyli spostrzega; koduje je w pamięci trwałej; wresz¬cie operuje tymi informacjami, czyli myśli. Procesy poznawcze nie są ~ przypadkowe, odbywają się one zgodnie z pewnymi programami lub planami czyn¬ności. O ile dzięki motywacji człowiek wie, co war¬to osiągnąć, o tyle dzięki poznaniu orientuje się, co można zdobyć.

Psychoanalitycy, podobnie jak behawioryści, nie doceniali procesów poznawczych, a w każdym razie rzadko je badali. W pracach Fromma, jak i innych zwolenników tej koncepcji, bardzo mało mówi się o stylach myślenia i rozwiązywania problemów, o aktywnym spostrzeganiu rzeczywistości i o pra¬wach przetwarzania informacji. Fakt ten powoduje, że koncepcja ta jest dość jednostronna; ujmuje ona człowieka jako istotę, w której działają potężne siły dynamiczne, ale która nie zawsze je kontroluje. Gdy¬by psychoanalitycy większą wagę przywiązywali do procesów poznawczych, ich portret człowieka byłby bardziej przekonywający.

W końcu chciałbym zwrócić uwagę na słabości me¬todologiczne psychoanalizy. Cechą, która odróżnia twierdzenia naukowe od opinii i intuicji potocznych, jest to, iż te pierwsze są uzasadnione i sprawdzone za pomocą rzetelnych i trafnych metod. Mimo iż od czasów Freuda psychoanalitycy podnieśli poziom me¬todologiczny swoich badań, w dalszym ciągu nie spełniają one wszystkich kryteriów dobrej roboty. Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać pra¬ce Fromma, z pracami Skinnera czy Brunera. Autor O sztuce miłości opiera swoje poglądy bądź na da¬nych klinicznych, bądź na niesystematycznych obserwacjach życia społecznego. Często błyskotliwy styl zastępuje mocne argumenty. Przeciwnie, w książkach Skinnera czy Brunera każde twierdzenie jest uzasadnione za pomocą danych eksperymentalnych. Prace ich w dużym stopniu przypominają badania z dziedziny biologii i fizyki doświadczalnej.

Można sformułować pytania: na jakiej podstawie psychoanalitycy twierdzą, że potrzebą mocy jest kompensacją poczucia niższości; skąd wiedzą, iż nie¬świadome konflikty motywacyjne są źródłem drama¬tów człowieka; jakie fakty przemawiają za tym, że nadmierna konsumpcja jest mechanizmem obronnym przed lękiem? Na te i podobne pytania nie znajdziemy pełnej odpowiedzi w pracach psychoanalityków. Błyskotliwe obserwacje kliniczne, dane zebrane w gabinetach terapeutów nie zastąpią rzetelnych argumentów eksperymentalnych. Dlatego też ostroż¬ny badacz powinien traktować poglądy psychoana¬lityków jako mniej lub bardziej interesujące hipo¬tezy, a nie jako w pełni uzasadnione prawa naukowe.

Psychoanaliza, którą zaprezentowałem w tej części, jest jedną z kilku wersji koncepcji psycho¬dynamicznej człowieka. Należą do niej również inne wersje, takie jak psychologia humani¬styczna Maslowa czy teoria osobowości H. A. Mur¬raya. Chociaż między tymi wersjami zachodzą nie¬raz dość znaczne różnice, chociaż w różny sposób rozkłada się w nich akcenty (tak na przykład Mas¬low większą wagę przypisuje elementom konstruk¬tywnym osobowości), to jednak posiadają one wiele cech wspólnych. Zgodnie z koncepcją psychodyna¬miczną najważniejszą rolę w działalności człowieka odgrywają procesy motywacyjno - emocjonalne. Jest on sterowany przez potężne siły wewnętrzne, które są często nieświadome (chociaż pojęcie nieświadomo¬ści nie zawsze jest identycznie rozumiane w różnych wersjach psychologii dynamicznej). Jednocześnie zwolennicy tej koncepcji nie doceniają roli procesów poznawczych; z reguły nie rozumieją, że style i stra¬tegie przetwarzania informacji wywierają znaczny wpływ na strukturę działania.

Ponadto w dynamicznej koncepcji człowieka ogro¬mną rolę odgrywa psychoterapia analityczna lub humanistyczna.. Psychoterapia jest metodą pomocy człowiekowi; metodą, za której pomocą można doko¬nać zmiany i korekty osobowości. Zwolennicy tej koncepcji specyficznie rozumieją społeczną użytecz¬ność psychologii. Pisał Tomaszewski: "Przy tego ro¬dzaju obrazie życia ludzkiego najważniejsze prak¬tycznie wydaje się organizowanie pomocy człowie¬kowi; roztoczenie nad nim opieki. Ideałem psycholo¬ga-praktyka staje się doradca ułatwiający podejmo¬wanie decyzji i rozwiązywanie wewnętrznych kon¬fliktów, dodający odwagi, likwidujący urazy, opiekun społeczny przychodzący do domu, interweniujący u władz, pomagający w załatwianiu spraw bytowych,

lub lekarz czuwający nad stanem zdrowia." Ujęcie to radykalnie różni się od behawiorystycznej koncep¬cji użyteczności psychologii.

Ale jeszcze coś łączy wszystkie wersje portretu psychodynamicznego. Łączy je stosunkowo niski po¬ziom metodologiczny, omijanie pewnych zasad po¬rządnej pracy badawczej. Prace Maslowa są równie mało uzasadnione jak prace Fromma. Często nie¬wiele różnią się one od dobrej publicystyki. Portret psychodynamiczny mimo swoich wad, a może dzięki nim, zdobył ogromną popularność we współczesnej psychologii: Jest coś paradoksalnego w fakcie, że koncepcja,- którą osobiście uważam za najmniej doj¬rzałą, stała się tak znaną w psychologii i życiu spo¬łecznym. Być może jednak zbyt surowo oceniłem koncepcję psychodynamiczną.

---