Temat 1: Scharakteryzuj typowe formy porozumień monopolistycznych.
Monopol jest strukturą rynku w której jedna firma opanowywuje cały rynek. Jest to całkowite przeciwieństwo konkurencji. Jest to struktura rynku w której firma nie napotyka presji konkurencji ze strony innych przedsiębiorstw. Monopol istnieje dzięki barierom które nie pozwalają wejść na rynek konkurencji. Mogą być to bariery prawne (np. wtedy kiedy firma posiada patent). Bariery socjologiczne albo naturalne bariery kiedy firma ma nie spotykaną zdolność do wyprodukowania czegoś, czego inne przedsiębiorstwa nie potrafią.
Źródłem praktyk monopolistycznych mogą być porozumienia pomiędzy konkurentami, dotyczące: cen, podziału rynków zbytu lub zaopatrzenia wg. kryteriów podmiotowych, produktowych, sprzedaży lub skupu; ograniczenia dostępu do rynku firmom nie uczestniczącym w porozumieniu; określania warunków umów zawierających z kontrahentami.
Wyróżniamy następujące typowe formy porozumień monopolistycznych:
Kartel
Syndykat
Trust
Koncern
Konglomerat
Poele i ringi
Holding
Kartel jest to forma porozumienia lub stowarzyszenia producentów lub sprzedawców, którego celem jest wyeliminowanie konkurencji. Chodzi więc o zdobycie takiego udziału na rynku, który zapewniłby kartelowi pozycję dominująca (powyżej 30% do 55% udziału w rynku) lub pozycje monopolistyczną (powyżej 85% udziału w rynku lub pozycję monopolu (100% udziału w rynku i brak substytów do sprzedawanego produktu)
Zdobycie jednej z powyższych pozycji na rynku pozwala kartelowi na zaplanowanie takiej wielkości produkcji i sprzedaży, dzięki której można ustalić na rynku taka cenę, która przy danych kosztach członków kartelu pozwala im maksymalizować zysk. Im większy udział w rynku ma kartel, tym te możliwości są większe. Ustawodawstwa antymonopolowe wielu krajów świata zakazują powstaniu karteli wewnątrz poszczególnych krajów, próbując chronić odbiorców (konsumentów), którzy na porozumieniach kartelowych tracą podwójnie: mogą nabywać mniejsza ilość produktów i usług, i to powyższej cenie. Kartele mogą również powstawać na rynku międzynarodowym i jego członkami mogą być państwa. Najsłynniejszym takim kartelem jest OPEC czyli organizacja krajów Eksportujących ropę Naftową
Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie miedzy sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstające konflikty prowadzą w końcu do łamania ustaleń kartelowych przez niezadowolonych producentów. Z tej racji kartele są z natury formą niestabilną i po pewnym okresie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.
Syndykat jest czasowym stowarzyszeniem osób fizycznych lub prawnych, zorganizowanym w celu realizacji określonego zadania wymagającego większej ilości kapitału. Syndykat może być ustanowiony w formie spółki kapitałowej (akcyjnej i z ograniczona odpowiedzialnością), kapitałowo-osobowej (komandytowej) lub funduszu powierniczego.
Syndykaty tworzone są przez uczestników rynków kapitałowych , nieruchomości i towarowych. Na rynku kapitałowym syndykaty są tworzone przez banki inwestycyjne i przez ubezpieczycieli w zakresie ubezpieczeń ogólnych (z wyjątkiem ubezpieczeń na życie).
Uczestnikami syndykatów na rynku nieruchomości są osoby fizyczne i prawne inwestujące w nieruchomości - najczęściej biurowce i inne duże budynki. Na rynkach towarowych syndykaty tworzone są przez przedsiębiorstwa produkcyjne tej samej branży.
Syndykat spełnia role wspólnego biura handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednią politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycje monopolistyczna zrzeszonych przedsiębiorstw.
Kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi. Poszczególne firmy wchodzące w skład tego typu porozumień pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi {zachowują odrębność własnościowa i nie tracą niezależności prawnej}i dlatego w przypadku pojawienia się ostrych konfliktów {sprzeczności interesów} łatwo może dojść do rozpadu porozumienia monopolistycznego.
Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji, jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotychczas firm. Akcjonariusze ( udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Trust różni się od karteli i syndykatów tym, że przedsiębiorstwa wchodzące w skald trustu tracą swą niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane prze przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.
Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela i tym różni się od trustu. Duże silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrole nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu a rachunek ekonomiczny. Równocześnie jednak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla zasięgi rynków zbytu. Konkurencja miedzy przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.
Cechą wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw. Koncern samochodowy może obejmować przedsiębiorstwa związane z wytworzeniem samochodu tzn.: stalownie, przedsiębiorstwa przemysłu gumowego, elektrycznego firmy produkujące lakiery samochodowe, itp. W skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwania i wydobycia ropy naftowej, rafinerie, przedsiębiorstwa dystrybucji benzyn i oleju,stacje benzynowe itp.
Konglomeraty zaczęły powstawać po drugiej wojnie światowej jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzenia ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu.
Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych gałęzi zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji rynku zbytu.
Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych stref działania
Rozszerzanie działań monopolu na inne dziedziny może mieć także związek z unikaniem oskarżeń o praktyki monopolistyczne, które mogą się pojawiać wówczas, kiedy monopol koncentrowałby wszystkie swoje środki na rozwijaniu dotychczasowej, zmonopolizowanej w znaczącym stopniu dziedziny.
Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykańska Procter and Gamble. Która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet
I dzieci ( ponad 60 % produkcji tych wyrobów), lecz również w produkcji past do zębów, proszków do prania., maszynek do golenia oraz kawy. Inna znana firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące jak i sprzęt sportowy ( rakiet i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson)
Pooele i ringi
Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopolistycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np.: wspólna politykę cenowa, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu.
Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.
Holding jest formą współpracy gospodarczej - bardziej faktyczną niż prawną. Do jego powstania nie jest bezwzględnie potrzebna szczegółowa umowa holdingu. Powstaje on na skutek nabycia udziału kapitałowego lub rzeczowego jednego podmiotu przez drugi.
Samo nabycie udziału pozwala wywierać wpływ na decyzje gospodarcze, organizacyjne i personalne jednej jednostki przez drugą. Wpływ ten jest adekwatny do rozmiarów kapitałowego zaangażowania. Nabycie odpowiedniego udziału, pozwalającego mieć realny wpływ na politykę i strategię danego podmiotu, powoduje powstanie stosunku zależności między dwoma przedsiębiorstwami, wśród których jedno zajmuje pozycję dominującą (kontrolującą) a drugie zależną (kontrolowaną). Wynika już z tego, że istota holdingu sprowadza się do dwóch istotnych elementów. Pierwszym z nich są powiązania kapitałowe. Drugi natomiast łączy się z uprawnieniami, jakie ma jeden podmiot względem drugiego z racji nabytego udziału kapitałowego. Do tego wypada dodać trzeci istotny element holdingu, jakim jest wspólnota interesów i celów gospodarczych.
Stosunek zależności powstający na tle holdingu nie powoduje utraty przez jego uczestników odrębności i samodzielności prawnej. Zależność odnosi się do sfery gospodarczo-organizacyjnej aktywności jednostki kontrolowanej. Holding nie powoduje również powstania nowego przedsiębiorstwa. Jest on jedynie swoistym typem powiązań organizacyjnych, gospodarczych i prawnych, kreowanych między podmiotem kontrolującym a zależną jednostką gospodarczą
Holding stanowi dość łagodną formę konsolidacji gospodarczej. Plasuje się między luźnymi powiązaniami przedsiębiorców o charakterze prawnogospodarczym a koncernami, charakteryzującymi się najwyższą formą koncentracji kapitału. Z funkcją konsolidacyjną holdingu nierozerwalnie łączy się funkcja kooperacyjna, będąca w efekcie następstwem współpracy gospodarczej w ramach omawianych struktur. Holding przez koncentrację potencjałów gospodarczych stwarza możliwości umocnienia swej pozycji na rynku, w swej patologicznej postaci może prowadzić nawet do powstawania monopoli. Niebezpieczeństwo wykorzystywania holdingu do tego typu praktyk nie powinno wpływać na pozytywną ocenę holdingu w aspekcie prawnym, gospodarczym i społecznym. Dążność do umacniania pozycji gospodarczej, koncentracji kapitałów, poszerzania rynków zbytu, walka z konkurencją, optymalizowanie efektów gospodarczych to przecież codzienność przedsiębiorcy dbającego o stały rozwój firmy. Rzeczą ustawodawstwa antymonopolowego jest przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym bez szkody dla rozwoju holdingu, który niejednokrotnie jest alternatywą dla likwidacji przedsiębiorstwa za cenę utraty pewnych atrybutów niezależności gospodarczej, przy zachowaniu jednak podmiotowości prawnej na rynku.
Mówiąc o funkcjach holdingu, nie można nie wspomnieć o korzyściach jednostek dominujących, wynikających z funkcji kooperacyjnej, związanej z oddziaływaniem i wpływaniem na jednostki zależne. Wspomniane oddziaływanie jest proporcjonalne do uczestnictwa holdingowego, o którym mowa niżej. Może ono ujawniać się na różnych płaszczyznach, a mianowicie: personalnej, organizacyjnej, ekonomicznej i prawnej. Dostrzegając niekwestionowane zalety omawianej instytucji, należy zaznaczyć, że z funkcją kooperacyjną łączy się ryzyko dla podmiotów zależnych, że wpływanie i oddziaływanie na wskazane wyżej płaszczyzny ich działalności przez jednostki kontrolujące może w istocie hamować ich rozwój. Zjawisku temu trudno przeciwdziałać, gdyż jest ono związane z niejawną sferą motywacyjną podmiotu dominującego tworzącego holding.
Holding oznacza również grupę powiązanych ze sobą podmiotów, którymi są z reguły spółki prawa handlowego. Wspomniane powiązanie cechuje nierównorzędny status przedsiębiorców połączonych węzłem holdingu. Z jednej strony mamy podmiot dominujący w całej strukturze, z drugiej zaś występują jednostki mniej lub bardziej zależne, których polityka i strategia gospodarcza jest podporządkowana spółce dominującej (kontrolującej, nadzorczej). Zakres stosunku zależności jednej spółki od drugiej jest wprost proporcjonalny do rozmiarów uczestnictwa holdingowego, przez który należy rozumieć nabycie przez podmiot A oznaczonego udziału kapitałowego lub rzeczowego w jednostce B. Z racji nabycia określonego udziału kapitałowego podmiot A nabywa proporcjonalne do rozmiarów udziału uprawnienia nadzorczo-kontrolne w stosunku do przedsiębiorcy B. W konsekwencji, uprawnionym będzie stwierdzenie, że uczestnictwo holdingowe nie może być utożsamiane jedynie z samym udziałem kapitałowym, gdyż jest to także szereg prerogatyw nadzorczych dla podmiotu A w stosunku do jednostki B, będących pochodną rozmiarów nabytego udziału.
Należy przy tym podkreślić, iż nie chodzi tu w żadnym wypadku o przejęcie jednej spółki przez drugą. Podmiot zależny w ramach holdingu zachowuje odrębność prawną i organizacyjną. W obrocie prawnogospodarczym występuje pod własną firmą, nawet wówczas, gdy przedmiot nabycia udziałów jest pełny lub większościowy. Zresztą dla skutecznego oddziaływania na podmiot zależny przez dominujący, nie jest konieczne nabycie pakietu pełnego lub większościowego. Uczestnictwo mniejszościowe, a więc nie przekraczające 50 proc. udziałów, może być w określonych sytuacjach wystarczające do kształtowania przez nabywcę udziału pożądanych przez niego decyzji podejmowanych przez podmiot zależny. Kodeks spółek handlowych z dnia 15 września 2000 r. (Dz.U. nr 94, poz. 1037) oraz statuty spółek dostarczają wielu przekładów, w których podjęcie decyzji przez kolegialny organ jest uzależnione od kwalifikowanej większości głosów (2/3 lub 3/4), pozwalających na wyodrębnienie w ramach uczestnictwa mniejszościowego tzw. blokującego uczestnictwa holdingowego.
Mówiąc o holdingowym uczestnictwie, należy wyróżnić: uczestnictwo bezpośrednie i pośrednie, wzajemne i łączne. Uczestnictwo bezpośrednie polega na tym, że podmiot A nabywa bezpośrednio od podmiotu B określony udział kapitałowy lub rzeczowy. W przypadku pośredniego uczestnictwa jednostka A nabywa udział od jednostki B, która z kolei nabywa oznaczony udział w jednostce C. W ramach uczestnictwa wzajemnego przedsiębiorstwo A nabywa udział od B, a B od A. Pod pojęciem łącznego uczestnictwa holdingowego kryje się wspólne nabycie udziałów przez kilka podmiotów.
Pozycja monopolisty umożliwia nie tylko ustalenie ceny monopolowej, która jest, mniej korzystna dla kupujących aniżeli cena na rynku konkurencyjnym. Monopol może również stosować dyskryminacje cenowa lub narzucać swoje warunki cenowe wykorzystując posiadana pozycje dominującą.
Teoria ekonomii wsparta wieloma doświadczeniami praktyki gospodarczej wykazuje, iż monopolizacja produkcji, sprzedaży lub zakupów prowadzi do mniejszej efektywności alokacji zasobów (mniejszej efektywności gospodarowania) w porównaniu do wolnej konkurencji.
Szczególnie niebezpieczne dla konkurencji gospodarczej są jawne lub ukryte praktyki zmierzające do tworzenia karteli w wielu krajach rozwijających gospodarkę rynkowa. Krajem, w którym powstały pierwsze przepisy prawne o konkurencji były Stany Zjednoczone. Burzliwy rozwój gospodarki amerykańskiej pod koniec XIX wieku prowadził do przekształceń struktur gospodarczych oraz do powstania dużych organizacji monopolistycznych w formie trustów. Koncentrując działalność gospodarcza w rękach niewielkiej grupy kapitalistów trusty opanowały znaczna cześć handlu i przemysłu w USA. Niekontrolowana działalność trustów spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa amerykańskiego. Znalazło to wyraz z ustanowieniu w 1980 r. Pierwszej na świecie ustawy antymonopolowej zwanej Sherman act ( od nazwiska senatora, który przygotował projekt ustawy. Zastosowanie w praktyce przepisów ustawy doprowadziło do całkowitej likwidacji trustów.
Celem ustawodawstwa antymonopolowego jest poprawa efektywności funkcjonowania rynku przez eliminowanie porozumień monopolistycznych, dyskryminujących podmioty pozostające poza porozumieniem, zakaz nadużywania pozycji dominującej, gdy skutki takiego zachowania zniekształcają, ograniczają lub hamują rozwój konkurencji, wreszcie niedopuszczenie do połączeń firm, w wyniku, których nowy podmiot posiadałby taka władze rynkowa, ze mógłby ograniczyć produkcje i podnieść ceny.
Literatura:
Encyklopedia PWN - Ekonomia
Gazeta Prawna 67/2002
Varian Hall- Mikroekonomia
Zawojska Aldona- ABC Ekonomi
Mieszczanowski Mieczysław- Rozwój kapitalizmu- od wolnej konkurencji do monopolu
2