Formy umuzykalniające w pracy z dziećmi specjalnej troski(1)

Żadna aktywność artystyczna nie ma tak społecznego charakteru jak aktywność muzyczna. Prosta zabawa muzyczna czy zbiorowa lekcja muzyki jest aktem społecznym, w którym sukcesy poszczególnych osób uzależnione są od postawy współuczestników. Wiadomo, że muzyka stanowi naturalną potrzebę człowieka, a swoim zasięgiem oddziałuje przede wszystkim na emocjonalną sferę osobowości. Ma zatem możliwości wpływania na całą psychikę ludzką, wywołując określone zachowania. Muzyka może zmieniać stan aktywności systemu nerwowego, wywołując określone zmiany w czynnościach całego organizmu, może zmieniać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, siłę i szybkość pulsu. Może stać się środkiem o potężnych możliwościach oddziaływania terapeutycznego i rekreacyjnego, wprowadzając słuchacza w różne nastroje, wzbudzając uczucia i emocje.

Muzyka, ze względu na szeroki zakres oddziaływania rewalidacyjnego, wydaje się mieć nieograniczone możliwości w procesie adaptacji społecznej dzieci specjalnej troski. Oddziaływanie muzyki na dzieci upośledzone przynosi także wiele korzyści z punktu widzenia rozwoju intelektualnego, angażując wysiłek w celu poznania, ucząc słyszenia i poznania. Z punktu widzenia rozwoju uczuć i wrażliwości daje ono zaspokojenie tym uczniom pewnych potrzeb życia wewnętrznego. Natomiast, z punktu widzenia wychowania zdrowotnego muzyka i ruch stanowi źródło radości, odprężenia i wyładowania energii.

Muzyka stwarza szczególne warunki dla aktywności dziecka upośledzonego umysłowo. Pobudza apatycznych, organizuje nadruchliwych, ułatwia przełamywanie kompleksów i pokonywanie lęków. Prowadzi do silnego poczucia związku z grupą bez konieczności naginania się, kompromisów czy rezygnacji z własnego "ja".

To właśnie w kontakcie z muzyką uczeń upośledzony ma okazję wyrażania swoich uczuć i myśli - od krzyku, płaczu, skakania i tańczenia, kołysania się, rytmicznego chodu, nucenia, poprzez prostą piosenkę i pieśń.

Ze względu na ograniczony rozwój dzieci upośledzonych umysłowo, ich aktywność muzyczna w szkole rozwija się głównie przez realizację trzech form działalności:
- śpiewanie piosenek,
- grę na instrumentach perkusyjnych,
- ruch przy muzyce.

Formy te wzajemnie się integrują, powodując w rzeczywistości autentyczne, aktywne uczestniczenie uczniów w muzyce, na miarę ich możliwości i umiejętności. Dzięki aktywizowaniu uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim i umiarkowanym w kontakcie z muzyką rozwija się u nich przede wszystkim dyspozycja twórcza, a poprzez odpowiednie zabiegi wychowawczo - pedagogiczne szczególnie pożyteczne cechy osobowości, jak: samodzielność i zaradność, zdyscyplinowanie, zdolność do utrzymywania więzi społecznych, umiejętność współdziałania i współżycia, wrażliwość emocjonalna.

Wśród wymienionych form działalności muzycznej ogromną rolę pełni piosenka, która zawiera w sobie wszystkie elementy muzyki (rytm, melodię, metrum, tempo, dynamikę, artykulację). Poprzez piosenkę nauczyciel może wdrażać ucznia do adekwatnego porozumiewania się z otoczeniem, rozwijać jego kontrolę oraz wzbudzać i podtrzymywać pozytywną motywację do słownego kontaktu z ludźmi. Umiejętnie przeprowadzona nauka tekstów piosenek sprzyja pogłębieniu biernej i czynnej znajomości mowy oraz umożliwia atrakcyjne prowadzenie ćwiczeń słownikowych. Piosenka spełnia również w pracy grupowej rolę wychowawczą, jednocząc grupę we wspólnym działaniu. Chóralny śpiew ośmiela uczniów zahamowanych i przyczynia się do pogodnego, radosnego nastroju w zespole. Śpiew dla uczniów upośledzonych umysłowo jest niezbędną formą umuzykalnienia, przejawem ich spontanicznych wypowiedzi.

Kolejną formą działalności muzycznej w szkole specjalnej jest gra na instrumentach.
Najbardziej dostępnymi instrumentami dla dzieci specjalnej troski są bębenki, trójkąty, grzechotki, tamburyna, talerze, gongi. Przez grę na instrumentach perkusyjnych usprawniają one przede wszystkim czynności manualne, które są znacznie obniżone ze względu na ogólny niedorozwój motoryczny oraz zaburzenia wywołane brakiem koncentracji wzrokowo - ruchowej. Dzięki rozwojowi poczucia rytmu i wyobraźni muzycznej życie dziecka staje się bogatsze i pełniejsze. Dokładne wystukiwanie rytmu, np. na bębenku, kształci umiejętność naśladowania, pamięć i sprawność ruchową oraz korekcję wrażeń słuchowych z ruchem.

Trzecią formą działalności muzycznej, która umożliwia dziecku niepełnosprawnemu działanie w najbliższym otoczeniu społecznym jest ruch przy muzyce.
Podczas tych zajęć wychowankowie mają możliwość uczenia się prawidłowej reakcji na bodźce oraz doskonalenie naturalnych czynności ruchowych (np. chód, bieg, podskoki).
Ruch pomaga uczniowi przeżyć kompozycję poprzez odtwarzanie jej rytmu, podkreślenie elementów rytmicznych, dynamiki czy też zmiany tempa. Zajęciom powinna towarzyszyć zawsze atmosfera swobody i niewymuszonej dyscypliny.

Do najbardziej lubianych przez uczniów zabaw ruchowych oraz ćwiczeń można zaliczyć:
- zabawy ze śpiewem (ilustracyjne, inscenizowane)
- opowieści ruchowe (inspiracją może być bajka, wiersz, scenka z teatrzyku)
- zabawy i ćwiczenia rytmiczne przy akompaniamencie instrumentów perkusyjnych
- ćwiczenia rytmiczno - ruchowe
- tańce grupowe.

Praca nad umuzykalnieniem dziecka ma dla jego ogólnego rozwoju znaczenie zarówno zdrowotne, jak i kształcące i wychowawcze. Śpiewanie piosenek, prowadzone w sposób właściwy wpływa na rozwój klatki piersiowej oraz wzmocnienie wiązadeł głosowych.

Zajęcia ruchowe prowadzone przy muzyce lub śpiewie, kształcą ogólną koordynację ruchową dziecka, wpływając dodatnio na pracę narządów wewnętrznych (płuc, serca) oraz na układ nerwowy. Zajęcia umuzykalniające wzbogacają wyobraźnię dziecka, wzbogacają słownictwo, poprawiają wymowę. Treść piosenek rozszerza zakres wiadomości o ludziach i świecie. Opanowanie tekstów piosenek ćwiczy pamięć, poprawia prawidłową wymowę. Zajęcia umuzykalniające wdrażają dziecko do ładu i porządku, kiedy przyswaja sobie kolejność ruchów w zabawie lub tańcu. Dziecko myśli i koncentruje uwagę, pokonuje trudności, uaktywnia się, wdraża do szybkiej orientacji i decyzji.

Zbiorowe zajęcia umuzykalniające wywierające korzystny wpływ na dzieci nieśmiałe. Wszystkie formy zajęć umuzykalniających kształcą wrażliwość estetyczną dziecka, wzbudzają jego zamiłowania do śpiewu, muzyki i ruchu przy muzyce.

Praca indywidualna z dzieckiem stwarza możliwość wykrycia ewentualnych zadatków zdolności muzycznych, a także sprzyja przełamywaniu barier nieśmiałości czy niezręczności fizycznej.

Przez zajęcia umuzykalniające dziecko zdobywa różne umiejętności uczy się śpiewać, słuchać, poruszać się zgodnie z muzyką w zabawie, tańcu, "muzykować" na instrumentach.

Każde zajęcia muzyczne prowadzone z dziećmi specjalnej troski powinny uwzględniać trzy aspekty:
- terapeutyczny, dostosowujący zajęcia do konkretnych zaburzeń
- ogólnorozwojowy, jaki mogą mieć poszczególne zajęcia
- wprowadzający w świat muzyki.

Od atmosfery pogody i życzliwości w dużym stopniu zależy, czy uczniowie będą lubić zajęcia muzyczne i angażować się w nie, a tym samym - czy zbliżą się do muzyki.
Od prowadzącego wymagana jest planowa, systematyczna i konsekwentna realizacja przyjętych zadań w codziennej pracy z grupą, jak i z poszczególnymi uczniami.

Zajęcia umuzykalniające muszą zawierać element radości dla dziecka jak i pedagoga.

Najważniejszym miernikiem ich powodzenia jest zadowolenie i śmiech małych uczestników, dlatego w pracy z dzieckiem upośledzonym nie może zabraknąć muzyki.

BIBLIOGRAFIA

Krystyna Mrugalska, Wychowanie muzyczne w szkole podstawowej specjalnej, WSiP, Warszawa 1976
Zdzisław Dywicki, Elementy muzykoterapii w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo, Wychowawca, 1998
Maciej Kierył, Elementy muzykoterapii w pracy pedagoga, Wychowanie Muzyczne, 1993