Henryk Sienkiewicz, Bez dogmatu, oprac. Tadeusz Bujnicki, Ossolineum, Wrocław 2002.
I. Źródła pomysłu powieści
chęć napisania powieści nowożytnej, znudzony p. historyczną
kręgi konserwatywne, towarzystwo stańczykowskie (zachowawcze)
kryzys światopoglądu (laicyzm i scjentyzm zawiodły; + wpływy dekadentyzmu i modernizmu na społeczeństwo; sceptycyzm życiowy, brak dogmatów = filarów życia; tekst-ostrzeżenie)
nadal pewne el. pozytywistyczne (realizm; dydaktyczne i praktyczne wskazówki; zainteresowanie Zolą; choroby wieku: dekadentyzm, amoralizm; wpływy lit. fr. tego czasu)
twierdził, że jest umiarkowanie postępowy i jest patriotą; waga tradycji, historii (wielkość, potęga narodu; wobec współcz. skarlenia; w szkole krakowskiej: mit dawnej wielkości)
pozytywistyczny sceptycyzm i arystokratyczne przerafinowanie bezdogmatowość
II. Powstawanie powieści
pierw. tytuł W pętach
pomysł 1889, pisał do 1890 (publikacja 1889-1990, „Słowo”)
nowa forma psychologiczna; narracja 3-os. (ograniczenie narratora), pamiętnikarstwo
fikcyjny dziennik Leona Płoszowskiego (dekadent)
III. Wcześniejsza twórczość [droga do Bez dogmatu]
Na marne (studenci, pow. buduarowo-tendenc., o zmarnowanej miłości, fatalnej sile uczucia, która czyni niezdolnym do działania; syn kowala, który się dopracował; konflikt uczucia i obowiązku, przypadkowość życia, obłąkanie ukochanej, choroba Szwarca, druga ukochana; pozytywista, ale miłość powoduje klęskę; erotyka destrukcyjna; predyspozycje wewnętrzne, miłości nie można zastąpić innym dogmatem zewn., np. naukowym, społecznym)
zawsze w tle tradycja staroszlachecka i romantyczna, waga tradycji (np. forma gawędy czy pamiętnika, ale bohater pozytywistyczny
Szkice z natury i życia: złączenie patriarchalnej obyczajowości i nowoczesnych tendencji pozytyw. rodzi neurastenię; pamiętnikowość, introwertyzm, rozdarcie między szlacheckością a demokratyzmem pozyt.; niepewność, przewrażliwienie, klęska uczuciowa
lektura Hamleta; hamletyzm (refleksje osłabiające wolę i zdolność czynu; lektury kształtują obraz świata); kontakt z przyrodą (refleksje mistyczne, panteizm; Alpy, nirwana = stan idealnego niczego, zatopienie się w przyrodzie, jak Latarnik)
sceptycyzm, pesymizm, osobista depresja (brak poczucia oparcia życiowego)
autokrytycyzm, ironiczny dystans do świata
środowisko arystokratyczne
wartością jest niezmienna zasada etyczna (tu: pozytywne tradycyjne wartości etyczne), a jej złamanie powoduje klęskę (Józwowicz) i śmierć (Drahomir, Stella)
arystokracja = środowisko „ginące” (zepsute wewnętrznie, skazane na śmierć, ale altruistyczne; bierna, choć oceniana pozytywnie)
Józwowicz - plebejusz, pozytywista, egoista; manipuluje, by zdobyć rękę księżniczki
podobieństwo z Nie-Boską: podstawą bytu jest zasada etyczna, jej pogwałcenie niszczy sprawców i pokrzywdzonych
oś dzieła: intryga erotyczna (etyka: norma uczciwości, dogmat wierności); dramat Leona i Anielki
realizm iluzyjny = zasada prawdopodobieństwa
IV. Tło współczesne dzieła
zetknięcie się z fin de siecle'em, dekadentyzmem (pesymizm, indywidualizm, nieprzystosowanie artystów do cywilizacji mieszczańskiej i pozytywistycznej) w Europie (również akcja powieści w wielu miastach eur.; kosmopolityzm, pozbawienie własnego miejsca na mapie, wykorzenienie)
kryzys pozytywizmu, symptomy modernizmu (kryzys osobowości, newroza-neuroza)
w tym samym czasie akcji: Wokulski, Ochocki, Zygmunt Korczyński, Różyc
przełom antypozytywistyczny (znużenie ideami, modernizm, krytyka tendencyjności, nowość naturalizmu, nastroje schyłkowe)
opis „choroby wieku nerwowego”, piętnowanie pesymizmu, bezwolności, histerii
rozkład osobowości przedstawiony w osobistych zapiskach bohatera (samouświadomienie czytelnicze, zachwyt nad psychologią, bez zrozumienia założonego ostrzeżenia)
naturalistyczna brutalność, brzydota
fenomen psychiczny wyrosły z bazy społecznej
studium psychiki dekadenta = zarzut niemoralności
V. Rkps a tekst drukowany
pierw. 3 tomy
dodatki i odmiany tekstu w rypsie
VI. Konwencje gatunkowe. Między dziennikiem a innymi formami
dziennik intymny (mimetyzm formalny), chwile ujęte z perspektywy dat; dziennik nie jest formą zamkniętą; daty dzienne, lokalizacje
fabuła: prawie 2 lata (1883-4), początek i koniec w Rzymie
typ, reprezentant zjawiska psychologicznego
dziennik jest dekadencki, a wątek romansowy sentymentalny
konwencja: porządek zdarzeń, ich silne powiązanie, logika, punkty zwrotne, dramaturgia napięć, wyraźne zakończenie
teleologia powieści (bohater czasem staje się autorem, a dziennik przestaje być nieciągły; jego los jest zaprogramowany)
dwa plany konstrukcji: 1 zdarzenia, 2 retrospekcje i refleksje
dziennik jako montaż cytatów, przytoczeń, aluzji
ważny jest wątek miłosny (zmienia bezdogmatyzm w bezwolność; doprowadza do klęski; niewspółmierność przyczyn i reakcji, uleganie nastrojowi chwili, depresyjność, szybkie zaniechiwanie działań)
ważne chwile są opisywane długo, szczegółowo (choroba i śmierć ojca, ślub i ciąża Anielki, przybycie Kromickiego), retrospekcje, refleksje (filozoficzne, estetyczne)
efekt: krótkie, lapidarne zdania o ważkiej treści (śmierć ojca, Anielki, przybycie Kromickiego)
partie autotematyczne (o wadze dziennika, szczerości); pamiętnik miał być zabawą, a stał się zapisem katastrofy światopoglądowej i uczuciowej
w dzienniku: niezgoda Płoszowskiego na własną inność społeczną, niechęć do angażowania się (odrzucanie ról społecznych i obyczajowych), świadomość nieprzystosowania
samoobnażanie się bohatera: w dzienniku jest się szczerym (oskarżenie scjentyzmu, sceptyzmu, pozytywizmu; kreacja na dziecię wieku; zniszczony przez współcz. filozofię, sam zniszczył psychicznie i fizycznie Anielkę); demaskacja własnej postawy
kafkowski sen o chrząszczach => interpr. przez boh. jako objaw choroby mózgu, toczącej od środka (podświadomość)
liczne przytoczenia listów (kontakt bohaterów, wypełnienie luk w wiedzy narratora, kreacja fabuły)
VII. Przedstawiony czas zdarzeń
lata 1883-4, czas przesilenia pozytywizmu, inwazji naturalizmu, epoka (Zola, Comte, Dumas, Darwin)
VIII. Leon Płoszowski. „Autor” dziennika i bohater powieści
przełamanie konwencji lekturowej: „wewnętrzne” perypetie bohatera, stan duszy, psychologia, introspekcja
spotęgowanie cech w jednostce (psychologia społeczna i cywilizacja kształtują boh.), typizacja
neurastenia i bezdogmatowość jako terapia dla autora, który wciela się w bohatera
Zola: naturalistyczna powieść eksperymentalna (dokument ludzki, narracja pamiętnikarska, pozór rzeczywistości)
Płoszowski - ze starego rodu arystokrat., kosmopolita, bogacz, patriota tylko wtedy, gdy chce się podobać Anielce (dystans autora do takiej odstraszającej persony)
paralele emocjonalne autor - bohater (wrażliwość estetyczna, erudycja); ślady autobiograficzne
człowiek współczesny - choroba wieku, skomplikowana osobowość
w zamierzeniu: ukazać konsekwencje braku dogmatów w losach postaci (przeciw dekadentyzmowi); wg badaczy: powodem cierpień bohatera jest brak silnej woli, sybarytyzm duchowy, wygodnictwo, próżniactwo, egoizm
bohater jest sympatyczny, interesujący, nie może odrzucać (nawet kobieta nie przestaje go kochać)
rozbudowana biografia indywidualna i społeczna Leona
dostrzega kłótnie rodowe, złą organizację społeczeństwa, nierząd, bezprawie, anarchię, upadek moralności, jedynym pewnikiem jest kobieta (albo traci się na nią majątek, albo ustatkowuje przy niej)
Leon: zachowawczy; konserwatysta z konieczności, razi go pozytywistyczny demokratyzm (manipulacje, pobieżność poglądów i treści, gazety!, brak jasnych programów)
z bierności jest agnostykiem; brak działania tłumaczy „sceptycyzmem do kwadratu”
maski, autokreacja: wykorzystuje pozytywizm, gdy jest mu potrzebny
„imię moje jest legion” (zmarnowane możliwości, zdolności = boh. słowiański; improductivite slave + zawoalowane zabory; rozdwojenie jednostki: krytykant i bierny obserwator; bierność: „tragedia wygodnego lenistwa”; legion z ironią o zastępach zachowawczych leni, patriotów na pokaz)
bohater z przełomu antypozytywistycznego
„pozytywizm pesymistyczny” (poznanie naukowe zawodzi, nie ma sfery nadprzyrodzonej i nieśmiertelnej duszy, determinizm, jednorodność przyrody i ludzi, instynkt samozachowawczy gatunku, względność postępu i zasad moralnych, powszechność cierpienia, sprzeczność etyki i popędów, ideałów i realizacji; Schopenhauer), początek modernizmu; między sceptycyzmem a niemożnością czynu; obsesja śmierci, nirwana, mistyka, gatunek biologiczny; Darwin, Renan
wina za degenerację idei - w pozytywizmie (sceptycyzm)
regresywny imperatyw wątpienia i szukania (wstecz: ku utrwalonym zasadom społecznym, przyzwyczajenie; praktykuje religijnie, bo to się opłaca)
dandyzm (życie = dzieło sztuki; kreowanie życia = akt twórczy; wyreżyserowanie samobójczej śmierci)
dekadencki pierwiastek kobiecy w psychice M (rozchwianie, roztrząsanie drobiazgów)
sceptyk, esteta, erudyta, dekadent - skazany na klęskę w miłości (wg wzoru romant.), i to odwzajemnionej (+równość stanu, zgoda rodziny, otoczenia, śmierć męża Anielki; ale bezwolność i neurastenia niszczą bohatera, a Anielka posiada „dogmat”, wierzy w zasady; zbytnia różnica osobowości, konflikt zasad)
IX. Przestrzeń i bohater
przestrzeń realna (topografia), niosąca znaczenia psychologiczne
Rzym - centrum (świat kosmopolityczny; Europa; tu kształtuje się stosunek do świata i postawa estetyczna); każda inna przestrzeń jest negatywna; wieczne miasto (tu ostatecznie wraca, zabija się); norma dla mierzenia świata; tu kumulują się doświadczenia (nowoczesny dekadentyzm) z podróży, z których wraca
pobyty w Polsce tylko w sprawach majątkowych, z konieczności, dla ciotki z powodów matrymonialnych (dogmat polskości; Wawa -dystans i niechęć Leona; prowincja, ew. bale, salony Płoszów - przyroda, wieś, stpl. dwór, przestrzeń sielankowa, bliskość nirwany, ale ucieka do wielkiego świata, gdy może się związać z Anielką: bo wieść o chorobie ojca, romans z Laurą Davis)
dwór Głuchów - własność Anielki, sprzedany Rosjanom przez Kromickiego (jedyna możliwość; zarobek), tradycja, siedziba rodowa, zw. ojca Anielki z powstaniem?, romantyzm, aluzje polityczne?
Leon - wyobcowany z rodzimej przestrzeni, pozbawiony miejsca, którego nie znajduje
X. Płoszowski wśród książek i dzieł sztuki
estetyczna wizja rzeczywistości (w lekturach i dziełach sztuki = rama modalna, dominanta)
wiedza artystyczna jako podstawa opisu i wartościowania realiów (porównania ludzi do dzieł), wzór zachowań
działania Leona jak układanie dramatu (konwencje, wątki)
estetyzm jako światopogląd (piękno!, postrzeganie zmysłowe, zewnętrzne, antyczne kanony harmonii, stosowności, proporcji)
w lekturach - projekcje własnych zachowań
erudycja wykształconego inteligenta-dyletanta (tylko kanon epoki, wiedza, ale niesystemowa; lektury: Homer, antyk, Szekspir, romantycy)
Hamlet - suma goryczy, ironii, zwątpień i braku ochoty do życia, osłabienie woli, przefilozofowanie życia, przerost wyobraźni nad wolą ( rozdwojenie, chęć działania i ciągłe niechanie)
Werter - choroba wieku, romantyczny egzystencjalizm, miłosne przeżycia, wspólna lektura (z Laurą)
estetyzm: 1 koi nerwy (konsumowanie sztuki, zastępcze przeżycia estetyczne), 2 reżyserowanie życia (kryteria piękna i stosowności; modele, wzorce; życie = gra; tradycjonalizm)
lit. naukowa i filozoficzna - negatywne działanie na psychikę i światopogląd, obiegowe hasła (oskarżenie pozytywizmu o sceptycyzm, dezorganizację osobowości), dyletant, egocentryk (rozważa tylko siebie)
Anielka - dogmat katechizmu
pisarz Śniatyński i postępowcy (Chwastowscy) - dogmat społeczny
modelowy człowiek końca wieku, dekadent (nerwy, wrażliwość z przyrodzenia i wychowania, estetyka, delikatność)
utwór miał ostrzegać, a przyczynił się do samouświadomienia dekadentów
XI. Świat postaci. Mężczyźni
dziennik - nieciągłość, nieprzewidywalność, okazjonalność (postaci), tylko pole widzenia autora-bohatera, jego perspektywa; pozostali boh. są niesuwerenni
częściowe uniezależnienie postaci, opisy realistyczne (środowisko bogatego ziemiaństwa, miejskie inteligencji, twórców, artystów)
Leon należy do „rodu przeżytego”, z konieczności historycznej zdegenerowanego, skazanego na wygaśnięcie; sfera nadrealna (bez codziennych problemów; ale zamierająca, katastrofizm; tylko związek z Anielką mógłby dać szansę na przyszłość w dzieciach)
tło środowiska - ludzie z dogmatami (tradycyjne zasady obyczajowe, społeczne, religijne na gruncie polskim; przeciwnie do kosmopolitycznego wykorzenienia, wiecznego święta i nudy); siła dogmatu niszczy Leona, ale dogmat nie wygrywa
psychologizm - zatrucie Leona bezczynnością arystokr. i filozofią pozytyw.
dogmat obyczajowy: przymus majątkowy, słuchanie matki i urażona duma skłaniają Anielkę do ślubu z Kromickim, później niemożność opuszczenia go (dogmat staje się przypadkiem, trafem, karą)
Śniatyński - namawia do małżeństwa z Anielką, do pisania dziennika (praca dla społeczeństwa); kanony życia (miłość)
Chwatowscy - radykalni demokraci, pozytywiści, użyteczność, praca u podst., praca organiczna (lekarz, księgarz, browarnik, handlowiec; zarabiają uczciwie)
Łukomski - rzeźbiarz; patriota i wielbiciel antyku; ostentacyjna polskość; pozytywne alter ego Leona
obraz newrozy społecznej: I Płoszowski, II Kromicki (neuroza pieniężna; jest nawet odrażający fizycznie; aferzysta, goni za szybkim zyskiem; działania nieetyczne, handel z wrogiem; katastrofa); choroba śmiertelna; „geniusz bez teki”; opozycja postaw; teoria Leona (Polacy to naród rolniczy, zależny zawsze od kaprysów ziemi, co powodowało bezterminowość, nierzetelność; Polacy wyszli z rolnictwa, a przywary zostały)
uczciwe pomnażanie kapitału: ciotka i administrator Chwastowski w Płoszowie oraz synowie Chwastowscy
Śniatyński - ocenia zachowania i charakter Leona, przyjaciel, opiniodawca
XII. Świat postaci. kobiety i erotyka
intelektualne studium miłości
romans melodramatyczny bez happy endu, śmierć kochanków (tradycja werteryczna)
Leon: miłość do kobiety = jedyna racja, podstawa życia; wykrzywiona przez chorą epokę
erotyka = motor działań; kobiety (ciotka i Śniatyńska; Celina, matka Anielki; ukochane: Pl. Anielka, Wł. Laura i Niem. Klara) decydują o działaniach Leona; reakcje Leona wynikają też z miłości własnej; jedyna miłość = Anielka
3 typy kobiece i seksualne; fizyczność, zmysłowość
świat kobiecy: 1 realny; 2 wyobrażany przez Leona (erotyko-estetyka, gra, zabawa)
Laura Davisowa (duch helleński, piękno do rozważania, hedonizm, kobieta-dzieło sztuki, popęd, poganka, miłość konsumpcyjna i estetyczna)
Anielka (Polka, chrześcijanka, stereotypowa panna z patriarchalnego ziemiańskiego dworu i z sentymentalnego romansu, duchowość podlotka, naiwna, niewinna; typ Polki zakochanej w formie miłości, a nie w treści, górnolotnej i patetycznej, sielankowej); fazy miłości (najpierw Leon chce ją oddalić od męża, później staje się przyjacielem, w okresie ciąży miłość idealna; samobójstwo Kromickiego, śmierć Anielki przed porodem, zapowiedź samob. Leona)
emocjonalny stos. Leona do opis Anielki zmienność, zależność postaci od kąta widzenia; przytoczone dialogi są „neutralne”
Anielka-heroina: nie ucieknie od męża, ma zasady moralne, wtłoczona w „to, co słuszne” (też nie potrafi podjąć decyzji o byciu z ukochanym, ofiara z siebie samej; „święta Polka”)
samobójcza śmierć sceptycznego Leona, śmierć w niepewności (sfera niepoznawalna, druga strona, nicość?)
Klara Hilst (niem. pianistka; sentymentalna, z poświęceniem opiekuje się Leonem, kocha go szczerze, prawie platonicznie, dobra i prosta, wesołą)
modelowe dzieło dekadenckie
2 warstwy: 1 konwencjonalny melodramat i 2 obnażenie klisz i konwencji