Literatura polska i życie literackie po 1939
POEZJA
Poezja wojny
1934 - 1944
Jeszcze przed wybuchem wojny wiersze: S. Młodożeniec „Na zwady dzień”, W. Broniewski „Bagnet na broń”, K. Wierzyński „Wstążka z Warszawianki” reakcja na wydarzenia polityczne w Czechach, Słowacji i Czechosłowacji, poeci dostrzegali niebezpieczeństwo, rząd nie.
ŚRODOWISKO SZTUKI I NARODU - młodzi ludzie, publikujący na łamach czasopisma o tej samej nazwie artykuły krytyczne, oskarżające rząd o nieudolność i zlekceważenie zagrożenia, oskarżenia także w stronę sztuki i literatury: zajęta artystycznym eksperymentowaniem zlekceważyły obowiązek przygotowania narodu do obrony. Przekonanie o całkowitym krachu dotychczasowego porządku, głowne zadanie sztuki to SŁUŻBA IDEI. Ze środowiskiem związany bezpośrednio Tadeusz Gajcy, Baczyński raczej z czasopismem „Drogi”.
- K.K. Baczyński, Kolumbowie:
Zginął w Powstaniu Warszawski, żona tez, ostatni wiersz zapowiadał jej ciążę. Liczne odwołania do Biblii, dramat człowieka uwikłanego w historię, operowanie metaforą, synestezją, wizyjność romantyczna. Liczne erotyki: „Biała magia”, „Kołysanka” - poświęcone żonie. Porównywany ze Słowackim. Dominujące emocje to bunt, cierpienie, konieczność bycia odważnym.
- T. Gajcy, Kolumbowie:
Najbardziej znane wiersze: „Do potomnego”, „Droga tajemnic”, „Bajka”. Bolesny dylemat związany z koniecznością chwycenia za broń i zabijania. Nie opisuje bezpośrednio okupacji, ale tworzy ich historiozoficzny i poetycki ekwiwalent - tak samo Baczyński.
- Cz. Miłosz
1933 „Poemat o czasie zastygłym”
1936 „Trzy zimy”
1940 „Wiersze”
1943 „Świat. Poema naiwne”
1945 „Ocalenie”
1953 „Zniewolony umysł”
Twórca niezależny, zdolny do przeciwstawiana się modom, zachowujący własną wizję literatury. Język prosty, unikający wymyślnych figur, rózność skojarzeń, odwoływanie się do dorobku kultury, do dziedzictwa romantycznego, staropolskiego, powszechnego, tradycji biblijnej i wschodniej. Mędrzec, prorok i wychowawca swojego narodu.
- T. Różewicz - porażenie wojną, Kolumbowie:
Utrata wartości, absurd istnienia w świcie zagrożeń i zniewolenia.
1944 „Echa lesne”
1946 „W łyżce wody, Satyry”
1947 „Niepokój” - właściwy debiut, podm. Lir. To człowiek osaczony wspomnieniami, żyjący w leku, erzacy o odtworzeniu podstawowych wartości. Zerwanie z tradycyjnymi systemami wersyfikacyjnymi, rezygnacja z metafory i ozdobników, surowość, prostota, prozaiczność.
1948 „CZerowna rękawiczka”
1950 „Pięć poematów”
Ascetyczna forma wypowiedzi, poeta jako świadek, któ®y własny niepokój moralny pragnie przekazać czytelnikom, zaszczepić w nich wrażliwość na zło. Zdanie rozbite na frazy, mowa potoczna. Dosadność, turpizm, wyliczenia, metonimie, brak metafor.
Poezja lat 1944 - 1948
Włączenie literatury w sferę oddziaływania komunistycznych ideologii. Nowe tomy dobrze znanych twórców: M. Jastruna, Staffa, Ważyka.
Szczególna rola tomu Przybosia „Miejsce na ziemi” 1945 i „Ocalenie” Miłosza. Przyboś pozostał wierny awangardowej poetyce i kreacyjno - dynamicznej wizji rzeczywistości, a Miłosz odszedł od poetyki katastroficzno - wizyjnej ku obiektywnej liryce ironii i dystansu.
Popularność poezji K.I Gałczyńskiego ugruntował zbiór „Zaczarowana dorożka” 1948 - nastrojowy liryzm splata się z żartobliwą groteską, a realizm z baśniową fantastyką. Broniewski również kontynuował twórczość liryczną.
Poezja w latach 1948 - 1955 - pokolenie „pryszczatych”.
Grupa młodych polskich pisarzy, urodzonych między 1925 i 1930, którzy wystąpili jako szczególnie zaangażowani propagatorzy realizmu socjalistycznego.
Wiktor Woroszylski
1945 - 1948, 1948 „Śmierci nie ma! Poezje” - śmierć indywidualna nie ma większego znaczenia.
Andrzej Braun - „Szramy”, „Reportaż serdeczny”
Witold WIrpsza
1949 „Sonata”
1949 „Stocznia”
T. Konwicki
W. Szymborska - „Dlatego żyjemy”, „Pytania zadawane sobie”
- aktywne popieranie władzy ludowej, zwalczanie tzw. Wroga klasowego, entuzjastyczne opisywanie przemian społeczno - gospodarczych wczesnego PRL - u, nastawienie antuindywidualistyczne, podporządkowanie ekspresji literackiej celom agitacyjno - propagandowym, celowy schematyzm i patos. Literatura miała być związana z rzeczywistością, by realizować założenia partyjności. Miała tworzyć wzory budowniczych socrealizmu, przodowników pracy itp. Kult pracy i rewolucji (literatura produkcyjna), uproszczenie i zakłamanie obrazu rzeczywistości, poezja okolicznościowa i „kultowa”.
Poezja odwilżowa po 1956 roku.
SPÓŹNIONE DEBIUTY
- Zbigniew Herbert
1956 „Struna światła”
1957 „Hermes, pies i gwiazda”
1961 „Studium przedmiotu”
1969 „Napis”
1974 „Pan Cogito”
Poeta intelektu, neoklasyk, pasja moralizatorska, szukanie kodu kulturowego, powrót do wiersza tonicznego, szerokiej frazy, logicznego wywodu. Łączenie awangardy z tradycją, wyobraźni dyktatorskiej z wyzwoloną, z etyka i moralizatorstwem. STRAŻNIK PAMIĘCI powołanie postaci antyideału ocalonego, jako przeciwstawienia bohaterom, któ®zy oddali życie, „ocaleli niegodni”, mitologizacja. Sztuka nie odda prawdy o tragediach narodu. Wiara w moc humanizmu, mądrość i piękno, dom archetyp, lata i miejsca przemijają bezpowrotnie. STRATEGIE WOBEC MITU: demitologizacje - interpretacje, głosy, uwspółcześnienia, transakcentacje. Oderwanie od patosu, dosadność, turpizm, wyliczenia, brak metafor i porównań, sens słowa - ujęcie graficzne. Zwięzłość wypowiedzi, odrzucenie nadmiaru. Nurt etyczny - dylematy Pana COgito - postać zawieszona miedzy pospolitością życia a wysoka kulturą, bylejakością a świadomością dziedzictwa, wątpliowsciami a wiernością wobec dziedzictwa, intelektualista - tropiciel zagadek historii, promotor „postawy wyprostowanej”.
- Miron Białoszewski
1956 „Obroty rzeczy” - zaprzeczenie programowi sztuki socrealistycznej, manifest indywidualizmu i skrajnego subiektywizmu, dystans wobec polityki i społeczeństwa.
1959 „Rachunek zachciankowy”
1961 „Mylne wzruszenia:”
1965 „Było i było”
1978 „Odczepić się”
Debiut prasowy wiersz „Chrystus powstania” 1974 - hołd poległym, potrzeba wybaczania, pożar miasta. Poezja - od idealizującej wyobraźni do „jawy” rzeczywistości. Mylne tropy ludzkiego istnienia: nie można w pełni zbadac istoty rzeczy, schematyzm prowadzi do niepełnego rozpoznania, rutynowe wartościowanie. REIZM - wierność rzeczom pozornie zwykłym. POEZJA - zapis ukazujący człowieka kontemplującego, świat „szkołą nieprzyzwyczajenia” - miejsce ćwiczeń przeciw rutynie w percepcji, słowa dodawane do rzeczy, słowo jako przedmiot kontemplacji, lingwizm. „Pamiętnik z powstania warszawskiego” 1970 - długa historia wspólnego życia na tle możliwości śmierci. Zatarcie granic między poezją a prozą dało możliwość do swobodnego wypowiadania się poety o wszystkim, tworzenie to relacjonowanie sytuacji dostarczonych, poezja: diariusz zdarzeń.
REDEBIUTY
- Wisława Szymborska
- między wyrafinowanym indywidualizmem a prostotą języka, problematyka uniwersalna, bliska codziennemu doświadczeniu, w tym , co banalne, można dostrzec cud i sensację. Obrona wyjątku przed regułą, pojedynczego istnienia przed presją „stada”. Filozofia codzienności i przypadku. Wyjątek posiada wartość poznawczą. Los jednostki to zbieg okoliczności, wyjątkiem bywa ocalenie lub śmierć. LEIT MOTYW - krytyka wiedzy i nauki, nadrzędną kategorią poznawczą jest zdziwienie. Niemożność poznania absolutnego, ekozofia - filozofia ekologiczna, spojrzenie na swiat spoza ludzkiej perspektywy. Poezja pytań i zwątpień, byt relany to „minus nicość”, finezyjne gry językowe, demontaż i przekształcenie związków frazeologicznych, polemika ze stereotypem z uproszczeniem wiedzy o świecie. Ograniczona rola metafory, względna przezroczystość semantyczna języka.
1952 „Dlatego zyjemy”
1954 „Pytania zadawane sobie”
1957 „Wołanie do Yeti”
1962 „Sól”
1967 „Sto pociech”
- Tadeusz Nowak
1953 „Uczę się mówić” - zdobywanie i budowanie nowego języka w poezji.
1954 „Porównania”
1956 „Prorocy już odchodzą”
1957 „Jasełkowe niebiosa”
1958 „Ślepe koła wyobraźni”
Konkret, budowanie metafor z e znaczeń magiczno - mitycznych, odrębny język poetycki: wiersz klasyczny, wyrównane metrum, rymy i strofy, dyskretna archaizacja, chodzi nie o ludowość, a dawność, pierwotność. Apokaliptyczna metaforyka. Powrót do źródeł jako próba powrotu do mitycznego porządku, w poezji konfrontacja świata mitycznego i historycznego, język przez uniwersalizm jest zdolny do rozpoznania tragizmu i wydarzeń współczesnych.
- Aleksander Wat
1920 „Ja z jednej strony…”
1920 „Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej”
1927 „Bezrobotny Lucyfer”
„Wiersze”, „Wiersze śródziemnomorskie”
1977 „Mój wiek. Pamiętnik mówiony”
Klasycyzm podszyty katastrofizmem, utartą wiary w sens poezji, jej ocalające funkcje. Pytanie: czym jest poezja?
- ks. Jan Twardowski
1959 „Wiersze”
1970 „Znak ufności”
1973 „Zeszyt w kratkę”
1979 „Poezje wybrane”
1980 „Niebieskie okulary”
1982 „rachunek dla dorosłego”
1984 „Który stwarzasz jagody”
1991 „NIecodziennik”
Liryka o Bogu i o ludziach, odwołania i metafory dotyczące przyrody, charakter modlitewny. Ucieczka od konwencjonalnych i [przesłodzonych stereotypów. Franciszkanizm ubóstwo, idea miłości bliźniego, radość życia, pokora wobec różnorakich przejawów bytu, współczucie. Humor splatany z liryzmem, trochę sentymentalny, czasem celowo rubaszny. Poezja zbudowana na związkach z tradycją, woli konkret od abstrakcji. Świat, człowiek, Bóg = nierozerwalna całość. Przeżycie religijne jako sposób życia, spełnianie się człowieka w świecie. Poezja filozoficzna, afirmacja świata danego nam przez Boga, zadaniem człowieka jest dążenie do dobra. Myśli ujmowane zwięźle, w aforystyczne formuły, poeta operuje paradoksem, skrótem myślowym, elipsą.
GENERACJA WSPÓŁCZESNOŚCI
- Stanisław Grochowiak - turpizm
1958 „Menuet z pogrzebaczem”
1963 „Agresty”
1965 „Kanony”
1969 „Nie było lata”
1978 „Haiku - images”
Liryka refleksyjna, łącząca celowy antyestetyzm z groteskowo-ironiczną stylizacją. Turpizm -tradycyjny ideał rozmija się z prawda życia. Podważenie przyjętych pojęć estetycznych. Poeta przedstawia szokujące sytuacje, brzydotę kalekich przedmiotów i szczegóły fizjologiczne. Dążenie do wyzwolenia wyobraźni, elementy surrealistyczne, odwołania do poezji barokowej.
- Jerzy Harasymowicz -ludowa fantastyka
1956 „Cuda”
1957 „Powrót do kraju łagodności”
1958 „Wieża melancholii”
1966 „Pastorałki polskie'”
1969 „ Madonny polskie”
1944 „Zimownik”
Dialog z szeroko pojętą rodzimą tradycją literatury, gry stylizacyjne, imitacje dawnych wzorów, parafrazy, parodie. „Przesycenie opisów”. Interesował się kulturą Łemków oraz słowiańsko - chrześcijańśką. Pejzaże gó®skie, wędrówki, źródło poezji eksponującej sens ucieczki, ludzką potrzebę wolności i samotności. Na podstawie jego twórczości projekt muzyczny „W górach jest wszystko co kocham”
- Ernest Bryll -wielonurtowość
1958 „Wigilie wariata”
1960 „Autoportret z bykiem”
1963 „Twarz nie osłonięta”
1963 „Sztuka stosowana
1967 „Mazowsze”
Brzydota pełni funkcje estetyczne.
- Jarosław M. Rymkiewicz - neoklasycyzm
1957 „Konwencje”
1978 „Thema Regium”
1984 „Mogiła Ordona”
2002 „Zachód słońca w2 Milanówku”
2006 „DO widzenia gawrony”
Klasycyzm rozumiany jako odwołanie do tradycji literackiej i tworzenie na bazie odwołań do jej dorobku w zakresie formy i treści. Bogactwo form i charakterystyczne treści barokowe - filozoficzne aspekty śmierci, przemijania biologicznego i przemijania w kulturze.
- Andrzej Bursa - turpizm
1954 „Głos w dyskusji o młodzieży”
1958 „Wiersze”
1969 „Utwory wierszem i prozą”
3-letnia działalność literacka, zmarł w wieku 25 lat, twórczość przepełniona buntem, brutalnością i cynizmem, naturalizm i antyestetyka. Ukryty liryzm. Poeta szukający trwałych wartości humanistycznych, prawd o człowieku i sobie samym. Celem poezji jest wg Bursy prowokacja, świadome pogwałcenie litrackości tekstu, sarkazm i drwina. Poeta - petent w świecie mentalności biurowych, urzędnik - kreator, niemoc poety wynika z milczenia, pisanie wierszy z perspektywy konformisty.
-Halina Poświatowska - miłość i śmierć
1957 „Hymn bałwochwalczy”
1963 „Dzień dzisiejszy”
1966 „Oda do rąk”
1967 „Jeszcze jedno wspomnienie”
Główne motywy: przeplatające się miłość i śmierć, sprzeciw wobec nieugiętego losu, ubolewanie nad niedoskonałością ludzkiego ciała, studium natury ludzkiej, kobiety pragnącej miłości i świadomej swojej śmierci.
- Urszula Kozioł - folklor
1957 „Gumowe Klocki”
1963 „W rytmie korzeni”
1965 „Smuga i promień”
1967 „Lista obecności”
1974 „W rytmie słońca”
Folklor w wierszach wpływa na rytmikę. Zwrócenie uwagi na człowieka wobec cywilizacji, techniki, przyrody, relacja przyroda - człowiek, także własnego „ja” do czasów, w których przyszło mu zyć. Pisze ku pokrzepieniu serc, nawołuje do współobecności, współpamięci, współodpowiedzialności, wiersze aktywne i czujne.
-Piotr Sommer, Andrzej Sosnowski, Krzysztof Lisowski, Jan Polkowski
Poezja formalizmu
Krzysztof Gąsiorowski - poezja formalizmu
1962 „Podjęcie bieli”
1965 „Białe dorzecze”
1980 „Wyprawa ratunkowa”
1980 „Trzeci człowiek”
Wiersz ma moc wyzwolicielską i odkupicielską. Patronami poezji są Przyboś, Norwid, Rilke i Valery. Poezja bardzo hermetyczna. Sposób istnienia poezji jest sposobem istnienia świata, jego świadomości. Poezja zaczyna się od zanegowania znaczenia podstawowego („nieprzyjazd mój do miasta”). Tło autotematyczne. Tematem twórczości bywa najczęściej sens istnienia. Motyw jamy, bycia wewnątrz, zewnętrzności, otoczki, łupiny. Stany duchowe, mysli i uczucia przedstawia przez elementy pejzażu. W późniejszych wierszach metafora rozluźnia się, pojawiają się formy paraboliczne, cierpki humor.
ORIENTACJA HYBRYDY
Pokolenie 1960, utworzone przez J. Leszina - Koperskiego, najliczniejszy, najbardziej prężny organizacyjnie i kulturotwórczo krąg poetów, prozaików i krytyków, literaturoznawców w powojennej Polsce. Atakowali tę organizację: członkowie grupy „Teraz” i Barańczak w książce „Nieufni i zadufani”, reprezentanci Nowej Fali.
Grupę tworzyli, oprócz Leszina:
Borowicz, Gąsiorowski, Górzański, Markiewicz, Stachura, Zaniewski, Sadowska, Łukaszewicz. Grupa wydawała almanach „Widzenia”, potem pismo „Orientacja”. Brak wyrazistego programu, tylko ogólne sformułowania o potrzebie stabilizacji, utrwalania wartości estetycznych. Synkretyczny formalizm - jezyk poetycki to specjalna odmiana języka, niesprzeczna z systemem ogólnym. Ważna rola metafory. Odwrót od narodowej i heroicznej tematyki literackiej. Według stowarzyszenia wszystkie poprzednie generacje dojrzewały pod wpływem konieczności historycznej i tragedii narodowej, więć twórcy nie mogli uwolnić się od tematów związanych z dziejową koniecznością. Hybryda miałą być pierwszą od ponad stu lat generacją, której wrażliwość i estetyka były wolne od tych ograniczeń.
Edward Balcerzan wskazuje na dwie zawarte w ich programie mistyfikacje: historycznoliteracką - bunt wobec narzucaniu poezji roli służebnej wobec dziejów to stały element polskiej tradycji literackiej, więc nie byli tu pierwsi i odosobnieni. Druga to mistyfikacja socjologiczna - przypisywali sobie rolę pokoleniową, ale byli tylko jedną z ówczesnych szkół literackich.
NOWA FALA
Nowa Fala - nowy ruch, nowe pokolenie, Pokolenie '68. poeci urodzeni w ostatnich latach wojny bądź tuz po jej zakończeniu. Epoka gomułkowskiej „małej stabilizacji”, boleśnie odczuli jedynie wydarzenia marca 1968 (totalitarny wymiar rzeczywistości politycznej PRL). Głęboko nieufni wobec zakłamanej rzeczywistości społecznej i politycznej powojennej Polski, poszukiwali wartości. Oryginalni i konsekwentni. Nie chodziło im wyłącznie o literaturę, ale o nowe życie, koncentrowali się na pograniczach sztuki i życia.
GŁOWNE ZAŁOŻENIA:
- zwrot ku konkretowi i tematowi codzienności,
- poeta jako ktoś „wśród innych”,
- szczególne zainteresowanie konwersacją i językiem codziennej komunikacji,
- utwór poetycki jako komunikat wśród komunikatów,
- poezja - krytyka mistyfikacji,
- postawa TU I TERAZ - dokładna lokalizacja czasowa, przestrzenna i socjologiczna w realiach życia codziennego,
- MIASTO - jeden z głównych motywów,
- MÓWIĆ WPROST, ZWROT KU KONKRETOWI, JA TO CZŁOWIEK SPOŁECZNY, POETA TO TEŻ ROLA SPOŁECZNA.
Stanisław Barańczak
1968 „Korekta twarzy”
1970 „Jednym tchem”
1972 „Dziennik poranny”
1974 „Sztuczne oddychanie”
1977 „Ja wiem, że to niesłuszne”
- problematyka moralna, pytania dotyczące kategorii prawdy, bada, na ile język może zakłamywać rzeczywistość, odkrycie pustych struktur języka, język w jego społecznym wymiarze, gry językowe z poetyka przemówienia politycznego, przez frazeologizmy odsłania próżnię partyjnej nowomowy.
Ryszard Krynicki
1968 „Pęd pogoni, pęd ucieczki”
1969 „Akt urodzenia”
1983 „Ocalenie z nicości”
1996 „Magnetyczny punkt. Wybrane wiersze i przekłady”
- wiersze posługujące się obfitością środków, piętrzące obrazy. Ukazywały świat wrogi, postrzegany jako zagrożenie, rzeczywistośc koszmaru, chaosu, pustki, nicości. Koncentracja poezji na języku, obserwowanie fałszerstw, jej cel - wyrwanie się z zakłamanej nowomowy. Późniejsza twórczość - miejsce gęstych, barokowych poematów zajęły krótsze, ascetyczne formy, kilkuwersowe. Naczelnym gestem staje się wyciszenie, duchowe pielgrzymowanie. Ironia.
Julian Kornhauser
1972 „Nastaje święto dla leniuchów”
1973 „W fabrykach udajemy smutnych rewolucjonistów”
1978 „Zjadacze kartofli”
1979 „Zasadnicze trudności”
- nieufność wobec nowomowy, ośmieszanie konwencji języka propagandy, prasy i mass mediów, wskazywanie moralnych konsekwencji destrukcji pojęć i semantycznego wymiaru aktu mowy.
Adam Zagajewski
1972 „Komunikat”
1975 „Sklepy mięsne”
1978 „List”
1990 „Płótno”
1994 „Ziemia ognista”
- w wierszach rozważa stopień wiarygodności języka - skuteczność w wyrażaniu prawdy, zagadnienia filozoficzne - pamięć , przemijanie, świadomość człowieka wobec perspektywy śmierci, a także rozważania moralne.
EWA LIPSKA I RAFAŁ WOJACZEK - tworzyli równolegle, ale obchodzili bokiem Nową Falę, podążając własnymi trudnymi ścieżkami. Poezja lingwistyczna.
- EWA LIPSKA wyrażała w poezji nieufność i zakłamanie rzeczywistości oraz niepokój, w pierwszym tomie z 1967 roku, w następnych tomach manifestacja postawy krytycznej, nieufnego stosunku do rzeczywistości, do względnych praw, zasad, wartości. Jej poetyka koresponduje z praktyka pokolenia Nowej Fali, język liryki stał się przedmiotem semantycznych eksperymentów, miał odsłaniać fałsz zdegradowanej rzeczywistości.
- RAFAŁ WOJACZEK
1969 „Sezon”
1970 „Inna bajka”
1972 - pośmiertnie „Którego nie było” i „Nieskończona krucjata”
Świadectwo dezintegracji osobowości człowieka, schizofreniczny obraz świata, rozdwojenie psychologiczne podkreśla poczucie alienacji, bezsens istnienia, przypadkowość wszelkich wartości. W jego liryce dominuje obraz śmierci, który kształtuje obraz życia w kategoriach absurdu. Podmiot liryczny często mówi w rodzaju żeńskim.
KRAKOWSKA GRUPA ”TYLICZ” 1968
- odwrócili się od miasta w strone pejzażu, od polityki w strone egzystencji, od filozofii w stronę emocji. W rodzinnej wsi znaleźli azyl przed niszczącym działaniem miejskiej cywilizacji. „Zbuntowana młodzież”. Odnosili się do poetyki Skafandra. Negowali wszystko, co stare: obyczaje, kulturę, sztukę, nawet język. Moda na kontestację opanowała wkrótce salony artystyczne, piwnice intelektualne i pracownie projektantów ubiorów (prywatność). Gizela, Kolarz, Warzecha, Ziemianin.
Pokolenie 1976
Inna nazwa: „literatura martwej fali”, „Nowe Roczniki”, „Poezja nowej prywatności”. Grupa „Tylicz” działająca od 1977 roku, poeci urodzeni w latach 70. Grupa ta przeciwstawiała się Nowej Fali, miała swojego orędownika: J. Kornhausera. Postulowali oderwanie się od życia politycznego i społecznego, zwrot ku pierwotnej sferze życia i tematom takim jak dom, miłość, rodzina, relacje międzyludzkie. Poezja retoryki i negacji. Literatura nie jest narzędziem użytkowym w walce przeciw łamaniu praw człowieka, biedzie. Pojawia się bunt i niezgoda. Poeta ma szczerze wyrażać swoje indywidualne doświadczenia i tym samy zbliżać się do czytelnika. Rozpoczyna się kariera literatury niefikcyjnej. Sygnalizowali niebezpieczeństwo upolitycznienia poezji i zatracenia jej sensu, w istocie jednak balansowali między potrzebą prywatności a zaangażowaniem, między potrzebą osobności a współuczestnictwem.
- BRONISŁAW MAJ
1981 „Taka wolność”
1986 „Album rodzinny”
1986 „Zagłada świętego miasta”
1986 „Zmęczenie”
Poezja mówiąca o tym, jak umiejscowić się w świecie. Podstawowy dylemat: konfrontacja wyobcowania i potrzeby bycia razem , pragnienie wyzbycia się samotności, a zarazem nieufność wobec solidarności. Świat poetycki składa się z drobnych olśnień, a ich wartość ujawnia się w postaci „epifanijnych” opowieści. Świadomość niedoskonałości i niewystarczalności języka. Przekonanie, że postawa outsidera nie może być kontynuowana. Literatura - miejsce schronienia, azylu. Bezradność poety wynika ze świadomości wykluczenia z porządku społecznego i niemożność samorealizacji.
- ZBIGNIEW MACHEJ
- JAN POLKOWSKI.
Pokolenie „brulionu”
Wydarzenia polityczne z 1989 roku, dające początek ewolucyjnym przemianom demokratycznym w Polsce, ułatwiły oficjalny i rynkowy debiut całej generacji poetów urodzonych w latach sześćdziesiątych. Przyjęło się o tej formacji mówić jako o tzw. "pokoleniu bruLionu" (od nazwy krakowskiego, a później warszawskiego pisma, które stanowiło przez okres - umownie - od 1987 do 1997 roku swoistą trybunę wchodzących do literatury roczników).
W obrębie tzw. "pokolenia bruLionu" ("tak zwanego" - bo jednak wewnętrzne zróżnicowanie estetyczne tej formacji jest dość znaczne) da się wyodrębnić co najmniej trzy istotne nurty artystyczne: klasycyzujący, o'harystyczny (od nazwiska amerykańskiego poety Franka O'Hary) oraz awangardowy.
nurt o'harystyczny
Najwyrazistsze indywidualności twórcze to z pewnością Marcin Świetlicki (uważany dość powszechnie za czołowego "młodego" poetę polskiego) oraz Jacek Podsiadło - obaj łączeni z opcją "o'harystyczną" (czyli taką koncepcją poezji, która akceptuje potoczność i codzienność doświadczenia ludzkiego jako punkt wyjścia literatury), która bywa też nazywana "barbaryzmem" (dla jej obcesowości i bezpośredniości w formach wyrazu). Wiersze Świetlickiego (np. tomiki: "Zimne kraje"; "Pieśni profana"), inspirowane amerykańską "szkołą nowojorską" oraz osobowościami artystycznymi Franka O'Hary i Johna Ashbery'ego, stanowią intrygujący zapis samotności egzystencjalnej, powikłań uczuć i emocji. To poezja buntu wobec świata, który oferuje człowiekowi przede wszystkim rozmaite odcienie cierpienia i duchowego dyskomfortu. Znamienne, że dla zintensyfikowania swego przesłania Świetlicki sięga po rockowe środki wyrazu jako lider muzycznej grupy "Świetliki". Poezja Podsiadły zaś (np. tomiki: "Arytmia"; "Dobra ziemia dla murarzy") to wyrastające z pacyfizmu anarchistycznego przesłanie o wolności jednostki ludzkiej w doświadczaniu przygód życia; przesłanie pełne jednoczesnej afirmacji, kontemplacji przyrody, krytyki cywilizacji technologicznej i poszukiwań religijno-teologicznych.
Inni interesujący poeci tego nurtu to także np. Miłosz Biedrzycki, Dariusz Sośnicki czy Karol Maliszewski (jednocześnie nadzwyczaj płodny i błyskotliwy krytyk literacki towarzyszący rówieśnikom oraz dopiero co debiutującym poetom swymi rozpoznaniami interpretacyjnymi). "O'haryści" nie unikają refleksji społecznej - wiele można dowiedzieć się z ich poezji o przemianach w kulturze i życiu w Polsce końca wieku, po odejściu komunizmu. Czynią to jednak dyskretnie, podkreślając konieczność sceptycznego stosunku człowieka do rzeczywistości.
nurt klasycyzujący
Poeci nurtu klasycyzującego nie wyrzekają się refleksji nad współczesnością, jednak czynią to poprzez takie formuły poetyckie, które klarownie nawiązują do tradycji literacko-kulturowej (polskiej i europejskiej). Liczna jest grupa pisarzy, którzy szukają inspiracji w baroku, jako że powikłanie i chaotyczność naszych czasów przypominają nieco sytuację kultury europejskiej XVII wieku. Do polskiej barokowej liryki metafizycznej (eksponującej motyw vanitas, zafascynowanej fenomenem życia ludzkiego w perspektywie umierania) nawiązuje Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki "Nenia i inne wiersze"; "Liber mortuorum"; subtelną poezję religijno-medytacyjną uprawia pisarz i badacz literatury Krzysztof Koehler "Na krańcu długiego pola"; do dziedzictwa poezji Rilkego i klasycystów francuskich sięga Marzanna Bogumiła Kielar "Sacra conversazione", by poddać świat uważnemu, sprowadzonemu do detalicznej obserwacji, opisowi. Inni ciekawi poeci tego nurtu to: Andrzej Stasiuk (znany bardziej jako prozaik), Artur Szlosarek, Anna Piwkowska. Poeci nurtu klasycyzującego mają godnych poprzedników wśród urodzonych w latach pięćdziesiątych, z których najciekawszymi wydają się Bronisław Maj "Światło" oraz Zbigniew Machej "Legendy praskiego metra".
Wypada też wspomnieć o twórcach, których poetyka i zamierzenia artystyczne sytuują ich na przecięciu obu nurtów, o'harystycznego i klasycyzującego. Być może zresztą synteza obu opcji lirycznych, obecna w ich tekstach, da w przyszłości najciekawszy efekt. Mowa tu o Marcinie Baranie "Zabiegi miłosne", "Sprzeczne fragmenty"; Jarosławie Klejnockim "Okruchy", "Mr. Hyde" czy Jarosławie Mikołajewskim "Mój dom przestały nawiedzać duchy".
nurt awangardowy
Natomiast nurt awangardowy młodej poezji to twórcy oddający się parnasistowskim, elitarnym grom i eksperymentom, uprawiający poezję intelektualno-estetyzującą, wymagającą od odbiorców głębokiej kultury literackiej. Należy wymienić tu przede wszystkim Andrzeja Sosnowskiego "Życie na Korei", "Konwój", "Opera"; Tadeusza Pióro "Okęcie", Andrzeja Niewiadomskiego "Prewentorium".
Poeci tzw. "pokolenia bruLionu" starają się w rozmaity sposób dać obraz współczesnej wrażliwości. Co łączy całą formację? Z pewnością dystans (a może nawet nieufność) wobec życia zbiorowego manifestującego się poprzez działania stricte polityczne, zgoda na dwuznaczny (więc świadomy i tym samym przesycony poczuciem ambiwalencji) flirt z kulturą masową (muzyka rockowa, film, świat reklam i komercji), sięganie po repertuar środków ekspresji mających swe źródło w mowie potocznej ("mowie ulicy"), inspiracje kontrkulturą lat sześćdziesiątych, a także silne poczucie generacyjnej wspólnoty opartej na integrujących tę zbiorowość doświadczeniach historycznych (stan wojenny, przełom "wolnościowy" końca lat osiemdziesiątych).
Pokolenie najmłodsze ( urodzeni po 1970)
Grupa poetów urodzonych po 1970, szukających własnego języka poza kręgiem literackich kontestacji. Wieżą, że poezja polega na wyrażaniu własnych emocji.
w. Wencel, J. Wątorek, E. Ostrowski, C. Zalewski, J. Franczak, G. Franczak, R. Rżany, Ł. Czapski, P. Broda, F. Zawada (między innymi).
W przypadku tych twórców czas dokonał selekcji: łatwo jest wydać pierwszy tomik, trudniej kolejne. Spora grupa tych debiutantów odłożyła już pióra, a ich nazwiska obecnie mówią niewiele.
Na uwagę zasługuje twórczość JOLANTY STEFKO, autorki 2 tomików: 1998 „Po stronie niczyjej”, 2001 „Ja nikogo nie lubię oprócz siebie”. Debiutancki tomik uderzał niezwykłością wyobraźni, umiejętnością operowania paradoksem i ironią, językiem oczyszczonym z banału, nazywającym najprostsze doświadczenia egzystencjalne.
DEBIUTANCI URODZENI PO ROKU 1980
K. Kulig, G. Brzezińska, S. Chorąży, M. Kowal, A. Skrzypek, T. Kaliściak, P. Wątorka, K. Migalska, K. Zwierzyńska, K. Cyganik.
W ich wierszach przeważają młodzieńcze nadzieje, radości, smutki, niekiedy skrajny egocentryzm lub nieumiejętność prowadzenia dialogu ze światem. Próby uzwyczajnienia emocji, szukanie piękna najprostszych zjawisk i zgody na codzienność. Skala przezyć nie jest jednak wyraźnie zróżnicowana. Cecha charakterystyczna: rozpierzchnięcie - niechęć do mowienia wspólnym głosem ( R> Nowak, „Rozpierzchnięcia”, 1993). Emocjonalizm i indywidulazim stworzył pułapkę - poezja łatwa i artystycznie mało odkrywcza. Tego typu postawy wystarczają jedynie na debiut, wyczerpują się szybko i nie określają dalszych prób rozwoju i twórczości. Poezja ta trwa niejako w stanie permanentnego debiutu.
„Kuźnica”
Tygodnik społeczno - literacki, wydawany w latach 1945 - 1950, początkowo w Łodzi, potem w Warszawie pod redakcją S. Żółkiewskiego, a następnie P. Hoffmana. Było to psmo grupy intelektualistów i pisarzy związanych z Polską Partią Robotniczą. Powstała między innymi z inicjatywy J. Borejszy jako „wielka trybuna postępowej, lewicowej inteligencji”. Nawiązanie do tradycji idei radykalnych i socjalistycznych.. do redakcji należeli: M. JASTRUN, J. Kott, Z. Nałkowska, A. Rudnicki. Pismo odrzucało eklektyczny wzór „Wiadomości Literackich”. Adresowane było przede wszystkim do środowisk inteligenckich.
Odrodzenie literatury kuźniczanie widzieli w powrocie do realizmu, co rozumiane było jako postulat oparcia pisarskiej wizji świata na zasadach marksistowskich, a przynajmniej racjonalistycznych, a także jako wybór określonego wzorca estetycznego. Zwalczali awangardowy ekstremizm, introspekcje psychologiczną. Ideałem była dla nich współczesna powieść społeczno - polityczna o znamionach obyczajowej prowokacji. Metodologicznym odniesieniem były poglądy Lukacsa, który występował przeciw formalizmowi oraz naturalizmowi i awangardzie.
Realizm kuźnicza miał głównie charakter ideologiczny, miał stanowić instrument kształtowania świadomości i poznania świata. Potem te postulaty zamieniły się w polityczną dyrektywę prowadzącą do REALIZMU SOCJALISTYCZNEO, narzuconego polskiej sztuce po 1949.
Pismo przestało istnieć w marcu 1950, na jego miejsce i miejsce „Odrodzenia” powstała „Nowa kultura” - 1950-1963.
16