Janusz Korczak i jego świat wartości
Do niezwykłej, fascynującej, charyzmatycznej a równocześnie skromnej postaci Janusza Korczaka - lekarza, pisarza, myśliciela, filozofa, uczonego, moralisty, pedagoga - wychowawcy (praktyka), dydaktyka, publicysty, poety, humorysty, fenomenu literackiej i społecznej aktywności wciąż powracamy. Silnie przemawia On do naszej wyobraźni. W jego wszechstronnej osobowości, iście renesansowej, zespoliło się harmonijnie kilka zawodów — wszystkie zwrócone ku człowiekowi, ze znamionami posłannictwa. O ciągłej obecności Korczaka wśród kolejnych pokoleń zadecydowała nie tylko Jego heroiczna śmierć, ale nade wszystko niezwykła troska o opuszczone dzieci żydowskie i polskie. Utrwalona w kulturze hagiografia Janusza Korczaka - jak niektórzy badacze Go określają-współczesnego świeckiego świętego - ofiarnika, który ocalił najwyższe wartości, stanowi -jak wydaje się - konsekwencję wcześniejszej autokreacji.
Sławę uzyskał już za życia w trzech równorzędnych dziedzinach działalności jako: lekarz, pedagog i pisarz; w 1937 roku Polska Akademia Literatury przyznała Mu za twórczość literacką Zloty Wawrzyn. Główne utwory Janusza Korczaka, to: „Dzieci ulicy” - powieść (1901) - Jego debiut literacki; „Koszałki opałki” (1905), „Dziecko salonu” (1906), „Szkoła życia” (1908), „Jaśki, Mośki, Srule” (1910), „Józki, Jaśki, Franki” (1911), „Sława” (1912), „Boba, spowiedź motyla, feralny tydzień” (1914), „Momenty wychowawcze” (1919), „Jak kochać dziecko” (tom l) - 1920; tom II - 1921 „O gazetce szkolnej” (1921), „Rozprawa o fizycznym wychowaniu dzieci” (1922), „Sam na sam z Bogiem (Modlitwy ludzi, którzy się nie modlą)” - 1922, „Kiedy będę znów mały” (1925), „Bankructwo małego Dziecka” (1926), „Bezwstydnie krótkie” (1926), „Król Maciuś Pierwszy” (1928), „Prawo dziecka do szacunku” - 1929, „Prawidła życia” (1930), „Senat szaleńców” (1930), ,JCr61 Maciuś na wyspie bezludnej” (1931), „Kajtuś Czarodziej” (1934), „Uparty chłopiec” (1937), „Ludzie są dobrzy” (1938), „Refleksje” (1938), ,Pedagogika żartobliwa” (1939). Przywołane tytuły utworów w przeważającej mierze poświęcone są dzieciom i problematyce pedagogicznej; wiele w nich osobistych przeżyć, doznań i doświadczeń życiowych samego Janusza Korczaka. Utworem wybitnie autobiograficznym jest druga jego powieść „Dziecko salonu”'. Twórca rozprawy - „Prawo dziecka do szacunku” miał zaledwie kilka względne szczęśliwych lat wczesnego dzieciństwa.
Oprócz twórczości literackiej, pedagogicznej i publicystycznej zainicjował też i prowadził w latach 1926 -1930 unikalne - pierwsze na świecie - pismo dla dzieci i młodzieży „Mały Przegląd”, którego współtwórcami i odbiorcami były dzieci. „Mały Przegląd” był dodatkiem tygodniowym do „Naszego Przeglądu” - dziennika mieszczaństwa żydowskiego. Po roku 1930 naczelnym redaktorem „Małego Przeglądu” został Igor Newerly - przyjaciel i sekretarz Korczaka. Pismo ukazywało się przez trzynaście lat, tj. do 1939 - roku. Skupiało znaczne rzesze młodzieży, organizowało spotkania, dyskusje, wyprawy, wycieczki, prowadziło obozy wakacyjne i zawody sportowe, posiadało własną; stocznię, sekcję kajakową, działały koła naukowe, literackie, filmowe, fotograficzne. Wokół „Małego Przeglądu” rozwijało się życie kulturalne2.
W humanistycznej kulturze świata cywilizowanego Janusz Korczak staje w szeregu takich autorytetów moralnych, jak: Sokrates, Pestalozzi, Gandhi, Schweitzer. Miano „współczesnego Sokratesa” nadał Henrykowi Goldschmitowi poeta polski Włodzimierz Słobodnik w „Trenie” ku Jego czci (1975).
„Dokąd z dziećmi odchodzisz współczesny Sokratesie?
Któryś zmyślał baśnie, sam stałeś się legendą.
Któryś oszukał dzieci, że śmierć jest rychła nie czeka,
Tobie dobroć i męstwo śmiertelną koszulę przędą
I pamięć o Tobie wzbiera jak rozlewiska rzeka.”
Twórczość literacka i pedagogiczna Korczaka trwała ponad czterdzieści lat; stanowi ona udaną próbę syntezy wiedzy medycznej, psychologicznej i pedagogicznej oraz refleksji filozoficznej, socjologicznej i prawniczej o świecie dziecięcym.
„Zreformować świat - to znaczy zreformować wychowanie” - napisał Korczak. Do historii wychowania wszedł jako twórca nowoczesnej koncepcji wychowawczej i organizator wzorowych placówek opiekuńczych. W wieku trzydziestu trzech lat został dyrektorem Domu Sierot, obowiązki swe na tym stanowisku pełnił przez trzydzieści lat (1912 - 1942), czynił to z pasją zaangażowaniem, entuzjazmem. Otrzymał zaszczytny przydomek „0jciec cudzych dzieci”, sam siebie nazywał „Starym Doktorem”. Jego poglądy na wychowanie wraz ze zmianą sytuacji historycznej i politycznej ewoluowały. Będąc w getcie napisał: „Wychowywać - znaczy chować, chronić, ukrywać przed krzywdą i szkodą zabezpieczyć”3.
Dzieci żydowskie - bezdomne, osamotnione dowiadywały się od swych wychowawców, co to znaczy wzajemna życzliwość, zaufanie, rozumna miłość, bycie społecznie pożytecznym i odpowiedzialnym, ze należy postępować zgodnie z własnym sumieniem, przekonaniami, być gotowym do wyrzeczeń, sprawiedliwym w ocenie siebie i innych, brzydzić się kłamstwem, przełamywać lenistwo.
Spośród wartości naczelnych: biotycznych, poznawczych, moralnych i estetycznych autor rozprawy „Jak kochać dziecko” (najpoważniejsze dzieło pisarskie Korczaka) na plan pierwszy w swojej pracy pedagogicznej, życiu osobistym i twórczości wysunął wartości moralne. Ten Humanista wszechczasów cenił w szczególności: miłość, przyjaźń, szacunek, bezinteresowność (altruizm), humanizm, prawdę, dobro, wierność dziecku - człowiekowi, godność (honor), uczciwość, odpowiedzialność za słowa i czyny, celowość działań, rozwagę i odwagę, solidarność, samowychowanie, samokrytycyzm, spolegliwość, sprawiedliwość, lojalność, silną wolę, wytrwałość, wdzięczność, rzetelność, wiarygodność, tolerancję, szlachetność, perfekcjonizm.
Inspiracji do próby odpowiedzi na postawiony problem w tytule referatu poszukiwałem w „Pismach wybranych” Janusza Korczaka4. Głównym celem swoich przemyśleń uczyniłem właśnie wartości moralne w życiu i spuściźnie pedagogiczne oraz literackiej twórcy powieści „Sława”. Autor ujawnił w tym utworze mechanizmy konstytuowania się wartości wyższych w życiu dziecka. Przedstawił dwa „modele” wrażliwości dziecięcej: mieszczański i proletariacki; podkreślił wyczulenie dzieci na niesprawiedliwość i zło moralne5. Twierdził zasadnie, że dobro dziecka jest prawem najwyższym.
Twórczość Janusza Korczaka obejmuje dwa okresy historycznoliterackie: Młodą Polskę (1890 - 1918) i dwudziestolecie międzywojenne (1918 - 1939). W utworach literackich (a także publicystyce) silnie zaakcentowana została problematyka moralna - obrazy z życia nizin społecznych, naturalistyczne opisy ich bytowania. W imię prawdy pisarz ukazał przewrotność i fałsz postępowania, by poprzez głęboką analizę psychologii chciał dojść do perfekcjonizmu eScuiego6 Sens moralny twórczości Korczaka dobitnie oddaje romantyczne wyznanie: „Błogosławię ludzkość w jej dążeniu do ideahi”7
Przywołane wartości moralne, jakie wyznawał Korczak świadczą niezbicie o Jego Człowieczeństwie, a także pośrednio tych wszystkich, którym życie i wielostronna działalność autora „Pedagogiki żartobliwej” były, są i będą bliskie. Zgodzić się należy z konstatacją Aleksandra Lewina, że w filozofii życiowej przenikniętej aktywną troską o ludzi należy poszukiwać najgłębszych motywów pisarstwa Korczaka i całej jego działalności.
Próby przeciwstawienia się złu, krzywdzie, ciemnocie stanowiły kontynuację rodzinnych tradycji (Dziadek - lekarz, ojciec - Józef Goldszmit - wybitny warszawski adwokat, brat ojca - Jakub również adwokat i publicysta). W swojej twórczości Korczak wielokrotnie dawał wyraz przekonaniu, ze jednostki wybitne, nieprzeciętne, „dobre duchy ludzkości” (jak to określił Aleksander Lewin), pojawiają się i jako rezultat rozwoju wielu pokoleń.
Według Janusza Korczaka bilans czyjegoś życia o tyle ma znaczenie dla świata, o ile życie to miało wartość społeczną i coś po nim dla ludzi zostało. Bo inaczej - po co nam życiorysy? - zapytuje.
Autentyczna troska o dzieci powierzone jego opiece, ich stabilizację życiową poczucie całkowitego bezpieczeństwa, zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych wychowanków: życzliwości, ciepła, bliskości, intymności nie pozostawiały Korczakowi żadnych chwil wolnych. Jak wiadomo, świadomie nigdy nie założył własnej rodziny. Jego dzielność, mądrość, rozległa wiedza, doświadczenie życiowe, zaangażowanie w pracę zaowocowały sentencją którą włożył w usta malej murzyńskiej dziewczynki Klu-klu: „Przecież to największe szczęście żyć, pracować i walczyć, żeby było lepiej na świecie”9.
Szczególne miejsce w systemie wychowawczym Korczaka zajmowała praca. Sam był tytanem pracy i pracoholikiem, by użyć współczesnego określenia, żywił wręcz kult dla pracy właściwie zorganizowanej i dobrze wykonanej. Większość obowiązków związanych z wewnętrznym życiem zakładu była w Domu Sierot i Naszym Domu ujmowana w „dyżury”. Każde dziecko samo wybierało dyżur na miesiąc (idea dobrowolnego podejmowania prac, dobrowolnej pomocy także w zastępstwie za chorych i nieobecnych). Dyżury obejmowały między innymi:
- utrzymanie czystości całego domu wraz z podwórzem,
- pomoc w utrzymaniu czystości osobistej dzieci,
- prace w kuchni,
- opieka nad chorymi,
- pomoc w bibliotece,
- prace szkolne w związku z nauką (odpowiedzialność za lekcje zadane, odpowiedzialność za ciszę i porządek przy odrabianiu lekcji),
- prace w szwalni, stolarni, introligatorni,
częściowo Korczak wpływał na socjalizację osieroconych dzieci, ich rozwój emocjonalny i intelektualny, organizował wychowankom czas wolny i rozrywkę (dzieci opuszczały placówkę po ukończeniu 14 roku życia).
Uczył się nieustannie. Po ukończeniu studiów medycznych w Warszawie pogłębiał zdobytą wiedzę w klinikach Berlina, Paryża i Londynu. Systematycznie śledził literaturę naukową z zakresu medycyny, ale również nowości wydawnicze z pedagogiki i nauk z nią współdziałających, zwłaszcza filozofii i psychologii. Na samokształcenie, samodoskonalenie, twórczość pedagogiczną, publicystyczną i literacką poświęcał noce, gdyż dnie miał „szczelnie” wypełnione rozlicznym obowiązkami natury medycznej, opiekuńczo - wychowawczej, organizacyjnej.
Korczak pobudzał wychowawców i wychowanków do stałej pracy nad sobą do nieustannego wysiłku, by stać się lepszym, zrealizować zamierzone cele. Twierdził, ze niezbędna jest „ochocza praca, [...] mocny wysiłek, czyn o wyraźnym celu, gdy potrzebny pośpiech rąk i wynalazczość umysłu. Tu młodzież jest w swoim żywiole, tu ujrzysz zdrową wesołość i pogodne podniecenie”10.
O niezwykłej pracowitości autora rozprawy „Ludzie są dobrzy” (1938) świadczy między innymi fakt, że w ciągu czterdziestu kilku lat opublikował on przeszło 900 tekstów, które zamieścił w około 100 czasopismach. Stanowią one bogate źródło wiedzy o Korczaku, jego zainteresowaniach, ludziach, problemach i współczesnej mu epoce.
Janusz Korczak domagał się od dorosłych:
- szacunku dla niewiedzy dziecka,
- szacunku dla j ego niepowodzeń i łez,
- szacunku dla własności dziecka i jego budżetu,
- szacunku dla dziecięcych tajemnic,
- szacunku dla bieżących chwil,
- szacunku dla życia świadomego i odpowiedzialnego.
Na koniec rozważań spróbujmy podsumować credo pedagogiczne Janusza Korczaka i jego świat wartości tak mu bliski. Oto ten wybitny lekarz - pediatra, wychowawca - nowator, twórca literackich arcydzieł dla dzieci: „Kró1 Maciuś Pierwszy” i „Kró1 Maciuś na wyspie bezludnej” oraz „Bankructwo małego Dziecka” twierdził, że nie ma takich wartości, które można by przekazać czy zaszczepić dzieciom niejako od zewnątrz, narzucając je odgórnie w postaci raz na zawsze ustalonej i obowiązującej, potwierdzonej przez różnego rodzaju autorytety zarówno świeckie, jak i religijne. Wartość ma wpływ na życie człowieka wówczas, gdy dojrzewa w nim stopniowo i nieustannie rozwija się11.
Trzecia prawidłowość: do każdej wartości, jeśli ma być ona uzewnętrzniona, zmamalizowana i uznawana przez człowieka, każdy musi dochodzić sam, własnym wysiłkiem, cierpieniem, ,,błądzić i szukając, ciągle korygując własny sposób myślenia i dzialania”12.
Czwarta prawidłowość brzmi: „Jeśli człowiek podejmie taki wysiłek, trud, mozół, wówczas dopiero staje się sobą, czyli staje się kimś. W przeciwnym razie pozostanie marionetką, istotą manipulowaną, ulegającą bezmyślnie rożnym obiegowym stereotypom13.
Korczak otaczał bibliotekę, książkę i czytelnictwo dzieci wielką troską. By nie być „marionetką”, należy dużo czytać, gdyż słowo pisane jest tworzywem myślenia. Jako człowiek wszechstronnie wykształcony i zarazem pisarz dobrze wiedział, że im mniejszy zasób słów, tym trudniej zrozumieć świat i ludzi, trudniej wyrazić własne życzenia, prośby, spostrzeżenia i przeżycia.
Współczesny świat (schyłku XX wieku) zauważył już, że nie ma rywalizacji pomiędzy książką a filmami vidéo i komputerami, które zawojowały nasze życie. Dorobek pracowitego życia Janusza Korczaka jest wielki, spuścizna ogromna, wartości uniwersalne i ogólnoludzkie, jakie wyznawał i realizował bliskie są wszystkim humanistom.
Henryk Goldszmit vel Janusz Korczak uczy nas nieustannie radości poznania, potrzeby tworzenia, daje wzór bezinteresownej służby na rzecz ludzi pokrzywdzonych i potrzebujących, zwłaszcza dzieci i młodzieży.
4