Kochać za bardzo i cierpieć ponad miarę - problemy współuzależnienia

Współuzależnienie w szerszym rozumieniu (P. Mellody)

• Są to trudności w zakresie relacji z samym sobą i relacji z innymi ludźmi wynikające z wychowania w dysfunkcyjnym systemie. Osoby współuzależnione mają trudności z:

• Odczuwaniem własnej wartości

• Wytyczaniem funkcjonalnych granic

• Doświadczaniem i wyrażaniem swojej subiektywnej rzeczywistości

• Zaspokajaniem swoich dorosłych potrzeb i pragnień

• Doświadczaniem i wyrażaniem swojej rzeczywistości w funkcjonalny, umiarkowany sposób

Odczuwanie własnej wartości

• Dwie skrajności : zaniżanie / negowanie własnej wartości, lub sztuczne jej podwyższanie

• Niskie poczucie własnej wartości - jej źródłem są dysfunkcyjne przekazy pochodzące z systemu rodzinnego - „Dzieci i ryby głosu nie mają”, „Co wolno wojewodzie…”, „Dorośli zawsze mają rację”, „Twoje zdanie się nie liczy”

• Zawyżone poczucie własnej wartości - pochodzi z dwóch odmian przekazów rodzicielskich

• Przekaz 1 - „Krytykując i poniżając innych okażesz im swoją moc”- nauka szukania winy w innych i poniżania ich

• Przekaz 2 - „Jesteś lepszy od innych ludzi - nie zniżaj się do ich poziomu”

• Zewnątrzsterowne poczucie wartości - bazujące na czysto zewnętrznych cechach, takich jak wygląd fizyczny, wysokość pensji, posiadane koneksje i znajomości, wykształcenie, osiągnięcia.

• Podatne jest ono na zmiany niezależne od jednostki i prowadzi do rozwoju i ugruntowania takich dysfunkcyjnych przekonań, jak:

• Moja wartość zależy od mojego sukcesu.

• Jeśli ktoś mnie skrytykuje, to znaczy że jestem nikim.

• Moje powodzenie nie zależy ode mnie, tylko od losu.

• Muszę być lubiany przez wszystkich.

• Moje pragnienia i marzenia to warunki niezbędne do życia.

Trudność w doświadczaniu i wyrażaniu swojej subiektywnej rzeczywistości

• Jest to problem dotyczący tożsamości i zdolności wyodrębniania własnego schematu przekonań i poglądów oraz brania odpowiedzialności za swoje zachowanie

• Dotyczy czterech sfer:

• Ciało- Jak wyglądam, jak funkcjonuje moje ciało?

• Myślenie - Co właściwie myślę? Jak mam przekazać to innym?

• Uczucia- Co czuję? Jak wytrzymać przygniatające mnie emocje?

• Zachowanie - Co robię? Czego nie robię? Jak mam nad tym panować?

• POZIOM A- wiem, ale nie powiem

• POZIOM B- nie wiem

Trudność w rozpoznawaniu i zaspokajaniu swoich potrzeb i pragnień

• Zbytnia zależność - Znam moje własne potrzeby i pragnienia, ale czekam, aż zaspokoją je inni ludzie. Źródło: załatwianie wszystkich spraw życiowych za dzieci, nie pozwalanie im na wyrażanie własnego zdania i potrzeb.

• Zbytnia niezależność - Potrafię rozpoznać swoje potrzeby i pragnienia, ale nie pozwalam nikomu innemu pomóc w ich zaspokojeniu. Muszę być samowystarczalny. Źródło: karanie przez opiekunów wszelkich prób zaspokojenia przez dziecko swoich potrzeb oraz wyrażania ich.

• Brak odczuwania potrzeb i pragnień. Źródło: lekceważenie dziecka.

• Mieszanie ze sobą potrzeb i pragnień - Poprzez realizację potrzeb materialnych próbuję zaspokoić pragnienia dotyczące bliskości z drugim człowiekiem. Źródło: zaspokajanie potrzeb materialnych dziecka przy jednoczesnej ignorancji jego pragnień emocjonalnych

Trudność w doświadczaniu i wyrażaniu swojej rzeczywistości w funkcjonalny , umiarkowany sposób

• Ciało- przesadnie niedbały lub wyzywający ubiór, przesadna otyłość lub chudość, przesadna schludność lub zaniedbanie

• Myślenie- kategorie czarno-białe np. „Jeśli nie zgadzasz się ze mną całkowicie, to znaczy że jesteś przeciwko mnie”

• Uczucia-brak odczuwania emocji lub eksplozja uczuć

• Uczucia zamrożone

• Uczucia wzbudzone

• Uczucia przeniesione z dorosłego na dziecko

• Zachowanie-otwartość na wszystkich lub zamknięcie się przed wszystkimi

Współuzależnienie w węższym rozumieniu

• Utrwalona forma uczestnictwa w długotrwałej i trudnej sytuacji życiowej związanej z patologicznymi zachowaniami bliskiej osoby

• Stanowi szkodliwą i kosztowną formę adaptacji do dysfunkcyjnego systemu rodzinnego w formie:

• Nieudanych prób trwałej zmiany sytuacji na lepsze

• Nieudanych form psychicznego i / lub fizycznego wycofania się

• Utrwalonego i usztywnionego sposobu uczestnictwa w relacjach ograniczającego możliwość wyboru działania

• Pogarszającej się kondycji psychicznej, która utrudnia konstruktywną zmianę sposobu działania

Warunki wystąpienia współuzależnienia

• Istnienie dobrowolnego związku dwojga dorosłych osób

• Występujące pomiędzy nimi liczne powiązania natury formalnej, materialnej, społecznej i ekonomicznej

• Jedna z osób w związku wykazuje patologiczne zachowania związane z jakimś rodzajem uzależnienia (alkohol, narkotyki, hazard, seks itp.)

• Zachowania tej osoby wprowadzają do związku oraz całego systemu rodzinnego jakiś rodzaj destrukcji

• Druga osoba przystosowuje się do tej destrukcji i wzmacnia ją swoim zachowaniem

Współuzależnienie wg ICD - 10

• Najbliższa zjawisku współuzależnienia jest diagnoza zaburzeń adaptacyjnych (F 43.2)

• „Są to stany napięcia, niepokoju, przygnębienia i rozstroju emocjonalnego, które powstają w okresie adaptacji do znaczących zmian życiowych lub do stresującego wydarzenia życiowego i zazwyczaj utrudniają społeczne przystosowanie się i efektywne działanie”

Współuzależnienie - objawy osiowe

• Depresyjny nastrój i ciągłe zamartwianie się

• Lęk i napięcie przeżywane nawet bez widocznych przyczyn zewnętrznych

• Chaos emocjonalny

• Koncentracja myśli i uczuć wokół osoby uzależnionej

• Słaba koncentracja uwagi, wysoka rozpraszalność, trudności w zapamiętywaniu nowych informacji

• Nadodpowiedzialność i nadkontrola

• Obniżone poczucie sprawstwa i możliwości wprowadzania zmian w swoje życie

• Zaburzenia psychosomatyczne

• Nadużywanie środków psychoaktywnych, takich jak leki uspokajające

Psychologiczne skutki współuzależnienia

• Ludzie dążą do intensyfikacji stanów przyjemnych i eliminacji przykrych stanów emocjonalnych - pozytywny bilans emocjonalny

• Przyjemność uzyskiwać można na dwa możliwe sposoby:

• Dostarczanie sobie przyjemnych bodźców

• Eliminacja bodźców przykrych (przyjemność jako subiektywne odczucie ulgi - np. brak bólu jest przyjemnością)

• Brak prawidłowego doświadczania i wyrażania swojej rzeczywistości w sferze myślenia, uczuć i zachowania prowadzi do utrwalania destrukcyjnych zachowań mających na celu zmniejszenie cierpienia przez osoby współuzależnione

Psychologiczne skutki współuzależnienia

Działania osób współuzależnionych:

• Przynoszą tylko chwilową ulgę

• W ogólnym bilansie zwiększają tylko cierpienie, a więc są szkodliwe

• Pomimo swej szkodliwości są powtarzane latami i utrwalają się, a więc same w sobie stają się nałogiem

Rodzaje działań destrukcyjnych:

• Próby zmiany sytuacji (przejmowanie kontroli nad relacją uzależniony - alkohol) - nadkontrola i Nadodpowiedzialność

• Okresowe wycofywanie się z sytuacji (próby odejścia i powroty)

• Przystosowanie się do sytuacji poprzez wprowadzanie zmian w sferze poznawczej, emocjonalnej i strukturze Ja

Zmiana sposobu myślenia - zaburzenia w sferze poznawczej

U osoby współuzależnionej rozwija się system iluzji i zaprzeczeń dotyczący:

• Choroby alkoholowej bliskiej osoby

• Nieskuteczności własnych sposobów działania

• Niezdolności do panowania nad własnym życiem

Elementy systemu iluzji i zaprzeczania dotyczą:

• Zniekształcania rzeczywistości

• Tuszowania konsekwencji picia osoby uzależnionej

• Koloryzowania wspomnień dotyczących związku

• Snucia marzeń i iluzorycznych planów na przyszłość

Zniekształcanie rzeczywistości:

• Zaprzeczanie oczywistym faktom „To nie jest alkoholizm”

• Minimalizowanie „Nic takiego się przecież nie stało. Ludzie mają większe problemy”

• Racjonalizacja „Moja mama miała ciężkie życie - to wystarczający powód, by się napić”

• Usprawiedliwianie własnych zachowań „Gdybym go nie pilnowała, zapiłby się na śmierć. Dzieci muszą mieć ojca, więc ja muszę dźwigać swój krzyż”

• Obwinianie „Przez twoje chlanie uderzyłam dziecko”

• Intelektualizowanie „Wszyscy mężczyźni piją. Co to za chłop, który za kołnierz wylewa”

Tuszowanie konsekwencji picia osoby uzależnionej:

• Sprzątanie po niej

• Załatwianie zwolnień, usprawiedliwianie przed przełożonymi

• Organizowanie życia własnego i innych członków rodziny tak, by sprawnie radzić sobie ze skutkami picia

Koloryzowanie wspomnień:

• Idealizacja przeszłości, przywoływanie pozytywnych wspomnień na dowód, że uzależniony jest w gruncie rzeczy dobrym człowiekiem

Snucie marzeń i iluzorycznych planów na przyszłość:

• Wyobrażanie sobie, że alkoholik przestaje nagle pić albo że moje zachowanie stanie się skuteczne (Rozwiodę się) - bez rzeczywistej próby zmiany sytuacji

Zmiana sposobu przeżywania - zaburzenia w sferze emocjonalnej

U osoby współuzależnionej rozwija się system nałogowej regulacji uczuć:

• Zamrażanie uczuć, tak aby nie kontaktować się ze zranieniem (poczuciem krzywdy)

• Uzależnienie od przeżywania uczuć wynikających z zachowania alkoholika ; zatarcie granic pomiędzy Ja- ty (np. przeżywanie wstydu za zachowania męża)

• Manipulowanie własnymi uczuciami: magazynowanie uczuć przykrych, zamiana jednego przykrego uczucia na inne (np. złości na poczucie winy), intensyfikacja uczuć poprzez „nakręcanie się”

• Zmniejszanie odporności na cierpienie (obsesyjne myślenie o zachowaniu mającym przynieść ulgę, np. wyciąganie męża z baru na oczach innych ludzi)

• Nawykowe przeżywanie wyłącznie silnych uczuć i niezdolność do rejestrowania słabszych bodźców emocjonalnych

Zmiana sposobu widzenia siebie - zaburzenia w strukturze Ja

U osoby współuzależnionej rozwija się system rozdwajania i rozpraszania Ja:

• Różne, często sprzeczne obrazy siebie w zależności od tego, jak zachowuje się i co o niej mówi alkoholik

• Budowanie poczucia własnej wartości na skuteczności kontroli nałogowych zachowań partnera („Domyśliłam się, gdzie tym razem schował alkohol - jestem mądra” ) oraz na dysproporcji między obrazem partnera a obrazem siebie („On jest zły, bo pijak, a ja dobra, bo porządna” )

• Odrzucanie pomocy innych ludzi, aby doświadczyć obrazu siebie jako osoby silnej i zaradnej

Eric Berne - gra w Alkoholika w systemie

Osoby dramatu:

• Alkoholik

• Oskarżyciel (pretensje, agresja)

• Zbawca (perswazje, przyjmowanie obietnic o poprawie)

• Gołąb (zmniejszanie kosztów przepicia)

• Pośrednik (osoba ułatwiająca kontakt z alkoholem)

• Osoba współuzależniona może grać w tej grze kilka ról na raz.

Diagnoza współuzależnienia

Na co zwracać uwagę w pierwszym kontakcie?

• Sytuacja rodzinna

• Zależność finansowa / materialna od uzależnionego

• Role, jakie osoba badana i uzależniony pełnią w rodzinie

• Zachowania uzależnionego pod wpływem alkoholu (czy jest agresywny, czy jego zachowanie wpływa bezpośrednio na poziom bezpieczeństwa członków rodziny i ich emocje)

• Stosunek osób z rodziny i spoza rodziny do trwania małżeństwa, roli żony, picia męża (pytanie zasadnicze: Czy w ogóle o tym wiedzą?)

• Zasoby środowiskowe osoby badanej: osoby z systemu rodzinnego lub spoza niego, które mogą służyć pomocą

• Zasoby indywidualne osoby badanej: poziom wykształcenia, umiejętności zawodowe, stan zdrowia, osobowość, system przekonań

• Historia zachowań świadczących o współuzależnieniu osoby badanej (zbieranie dowodów)

• Nieudane próby zmiany sytuacji przez osobę badaną

• Nieudane próby wycofywania się z sytuacji

• Negatywne sposoby przystosowywania się do sytuacji

Przykład: Przewodnik do Samopoznania

Przykład : Przewodnik do Samopoznania

• A. Co robiłam, aby uzyskać wpływ na picie bliskiej osoby? Jakie zachowania powtarzałam najczęściej?

• B. Jakie poniosłam straty w różnych obszarach swojego życia, koncentrując się na alkoholiku i zajmując się jego piciem?

• - obszar związany z życiem rodzinnym

• - obszar związany z pracą zawodową

• - obszar związany z moim zdrowiem i samopoczuciem

• - obszar związany z moimi ideałami i wartościami

• C. Wbrew jakim realnym ograniczeniom upieram się przy swoich sposobach rozwiązywania problemów i nie chcę pogodzić się z tym, że są one nieskuteczne?

• D. Jakie sposoby stosuję, by poradzić sobie z poniższymi uczuciami? W jakim stopniu są one dla mnie szkodliwe lub potęgują moje kłopoty (przykłady)

• - przeżywanie gniewu i złości

• - pretensje, urazy i obrażanie się

• - lęk i obawa

• - duma i wstyd

• - poczucie niższości, gorszości i poniżenia

• E. Jakie iluzje i złudzenia tworzę i podtrzymuję na temat samej siebie, swojego życia, świata i innych ludzi?

• F. Jakie zalety i mocne strony własnej osoby akceptuję, co w sobie lubię i cenię, niezależnie od tego, czy się to komuś podoba, czy nie?

• G. Jakich umiejętności, ważnych dla lepszego, dojrzałego życia, chciałabym się nauczyć?

Fazy przystosowania do życia w systemie z problemem uzależnienia (J. Jackson)

• FAZA 1. Incydenty nadmiernego picia tworzą napięcia w systemie. Próby interwencji wobec osoby pijącej nie przynoszą spodziewanych skutków. Rozwija się system obietnic i usprawiedliwień. Dominująca postawa: zaprzeczanie obecności problemu.

• FAZA 2. Wraz z nasileniem incydentów picia rośnie izolacja rodziny. Coraz więcej zachowań i myśli koncentruje się wokół picia. Pogarszają się relacje małżeńskie i pojawiają zaburzenia emocjonalne u dzieci. Podtrzymywane są próby utrzymania struktury systemu i tuszowania negatywnych konsekwencji picia.

• FAZA 3. Początek rezygnacji ze sprawowania kontroli nad uzależnieniem, wszelkie działania służą natomiast zmniejszaniu doraźnego napięcia. Nasila się dezorganizacja życia rodzinnego.

• FAZA 4. Osoba współuzależniona przejmuje kontrolę nad życiem rodzinnym i zdejmuje odpowiedzialność z osoby uzależnionej. Litość i uczucia opiekuńcze zajmują miejsce pretensji i wrogości. Rodzina stabilizuje się w nowej, destrukcyjnej formie.

• FAZA 5. Separacja osoby współuzależnionej, zgłoszenie się przez nią na terapię. Koncentracja na rozwiązywaniu problemów środowiskowych, bytowych i materialnych. Fizyczne rozstanie może też nastąpić przez śmierć uzależnionego.

• FAZA 6. Reorganizacja rodziny i życie bez osoby uzależnionej. Uczenie się samodzielności i rozstawanie z pretensjami i oczekiwaniami mogącymi podtrzymywać destrukcyjną więź.

• FAZA 7. Problemy związane z włączaniem trzeźwego alkoholika na powrót do systemu.

Formy pracy ze współuzależnionymi

• Psychoedukacja : interwencja kryzysowa, kontakt indywidualny, wykłady, meetingi Al - Anon, materiały filmowe, spotkania z trzeźwymi alkoholikami

• Praca osobista : autodiagnoza (np. Przewodnik do Samopoznania, kwestionariusze, dziennik uczuć, planowanie zmiany (Osobisty Program Terapii)

• Lektury : książki, broszury na temat uzależnienia i współuzależnienia, lektury psychoedukacyjne (np. książki Norwood, Mellody, Forward, Woititz)

• Grupy wsparcia i rozwoju osobistego : Al- Anon, DDA, psychologiczne grupy wsparcia

• Psychoterapia indywidualna i grupowa : nastawiona na pogłębianie samoświadomości, rozpoznawanie uczuć i radzenie sobie z nimi, rozpoznawanie źródeł dysfunkcji i konstruktywne radzenie sobie z poczuciem krzywdy, zmianę wzorców zachowań i wprowadzanie zmian życiowych

Możliwe trudności w terapii współuzależnień

• Niski poziom samoświadomości, brak zasobów motywujących do zmiany, zależność od osoby uzależnionej

• Bilans zysków i strat: ukryte korzyści czerpane ze związku z osobą uzależnioną

• Tendencje autodestrukcyjne - duży opór przeciwko psychoedukacji i lęk przeciwko wprowadzaniu zmian w systemie

• Obawa przed braniem odpowiedzialności za własne życie wynikająca z braku wiary we własne siły, niskiego poczucia własnej wartości, małego doświadczenia w zakresie zaspokajania swoich potrzeb

• Reakcje lękowe pojawiające się nawet w zaawansowanej terapii

• Regresja

---