KONSTYTUCJA 3 MAJA, uchwalona 1791 przez Sejm Czteroletni p.n. Ustawy Rządowej , pierwsza w Europie, druga w œwiecie (po konstytucji Stanów Zjedn.) ustawa zasadnicza; przygotowana przez Sejm Czteroletni i w toku poufnych narad stronnictwa patriotycznego, przede wszystkim przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, I. Potockiego, H. Kołłątaja. Ustawę z 3 maja poprzedziły 2 ustawy z tegoż roku, uznane za integralną częœć Konstytucji: z 24 III, o reorganizacji sejmików, i z 18 IV, o sprawach mieszczan i ustroju miast. Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, osłabiła pozycję magnaterii; usunięto z sejmików szlachtę gołotę; feud. cenzus szlacheckiego urodzenia został ograniczony w prawie wyborczym przez dodanie burż. cenzusu - posiadania. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację, m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju; ogółowi mieszczan w miastach król., ogłoszonych jako „wolne”, zapewniono wolnoœci osobiste, prawo sprawowania urzędów i in.; potwierdzono opiekę władzy państw. nad Żydami. Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów, utrzymano poddaństwo, wolnoœć osobistą otrzymali tylko przybysze z zagranicy; na ogół chłopów rozciągnięto „opiekę prawa i rządu krajowego”. Konstytucja zniosła podział na Koronę i Litwę; nacz. organem władzy pozostał sejm, któremu zapewniono pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków, daleko idącą kontrolę rządu; miał być złożony z 204 posłów, wybieranych na sejmikach przez szlachtę posesjonatów, oraz 24 tzw. plenipotentów miast, z ograniczonym głosem doradczym; zmniejszono rolę senatu; zniesiono ® liberum veto i zakazano ® konfederacji. Wprowadzono zasadę dziedziczenia tronu (w dyn. saskiej) i osobistej odpowiedzialnoœci monarchy. Wzmocnieniu uległ rząd (z królem jako przewodn. ® Straży Praw na czele) oraz administracja; akty król. wymagały podpisu jednego z ministrów; ministrowie mieli odpowiadać za naruszenie prawa przed sądem sejmowym, a za kierunek polityki rządu - przed królem i sejmem; pod zwierzchnictwem króla i Straży Praw pozostawały komisje wielkie (ministerstwa): edukacji, policji, skarbu i wojska; zarząd krajem powierzono w terenie ® komisjom porządkowym cywilno-wojskowym. Konstytucja poczyniła też pewne zmiany w sądownictwie szlacheckim i miejskim. W zamierzeniu częœci jej twórców stanowiła punkt wyjœcia dalszych przemian ekon.-społ. i politycznych. Obalona w poł. 1792 wskutek działalnoœci konfederacji targowickiej i przegranej wojny z Rosją.
KOŁŁĄTAJ HUGO (1750-1812 ), polityk, pisarz i filozof, ksiądz; czołowy przedstawiciel pol. oœwiecenia; od 1775 czł. Tow. do Ksiąg Elementarnych, współpracownik Komisji Edukacji Nar.; 1783-86 rektor Akad. Krak.; 1787-91 referendarz litew.; podczas Sejmu Czteroletniego 1788-92 wybitny działacz stronnictwa patriotycznego, w listach Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka (cz. 1-3 1788-89) i w Prawie politycznym narodu polskiego (1790) nakreœlił program szerokich przemian w duchu kompromisu między szlachtą a mieszczaństwem (właœcicielami ziemskimi a miejskimi); protektor i jeden z organizatorów ruchu mieszczańskiego, zjazdu przedstawicieli miast w Warszawie (XI 1789), autor memoriału miast; zwolennik wprowadzenia posłów mieszczańskich do sejmu; skupił w ® KuŸnicy Kołłątajowskiej grono publicystów i działaczy wspierających stronnictwo patriotyczne; współautor Konstytucji 3 maja; 1791-1793/94 podkanclerzy koronny; współtwórca i jeden z przywódców ® Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej; po obaleniu przez Rosję dzieła Sejmu Czteroletniego (® wojna polsko-rosyjska) emigrował do Saksonii, zostawiając warunkowy (utrzymanie przynajmniej częœci reform) akces do konfederacji targowickiej; współautor O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja (1793), jeden z gł. działaczy przygotowujących powstanie zbrojne; w powstaniu koœciuszkowskim autor lub współautor podstawowych aktów insurekcji, m.in. aktu powstania i Uniwersału połanieckiego, czł. kierownictwa powstańczego, od VI 1794 kier. Wydziału Skarbu Rady Najwyższej Nar., duchowy przywódca lewicy powstańczej (® jakobini polscy); po upadku powstania więziony przez Austriaków w Ołomuńcu i twierdzy Josephstadt (obecnie Josefov, częœć m. Jaromeř, w Czechach) do 1802; w tym czasie przystąpił do Tow. Republikanów Pol.; odsunięty od spraw publ., od 1804 inwigilowany przez policję, 1805 współpracował z T. Czackim w organizowaniu liceum w Krzemieńcu na Wołyniu; I 1807 aresztowany przez Rosjan i do V 1808 internowany w Moskwie; w Księstwie Warsz. nie dopuszczony do działalnoœci publ., bezskutecznie przedstawiał program odbudowy i rozwoju Polski (Uwagi nad teraŸniejszym położeniem tej częœci ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem Warszawskim 1809). Nawiązując do fizjokratycznej idei „porządku fizyczno-moralnego”, Kołłątaj stworzył system etyki i filozofii społ., akcentujący naturalną współzależnoœć uprawnień i obowiązków człowieka ( Porządek fizyczno-moralny 1810); po raz pierwszy w nauce pol. podjął próbę przedstawienia koncepcji ewolucyjnych rozwoju społ. (Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego... 1842); zapoczątkował pol. badania nad historią oœwiaty i kultury.
MAŁACHOWSKI STANISŁAW (1736-1809), brat Jacka Hiacynta, referendarz kor. 1780-92, poseł na sejmy 1756-66, marszałek Sejmu Czteroletniego 1788-92 i sejmowej konfederacji kor.; jeden z przywódców stronnictwa patriotycznego, zwolennik reform, popierał dążenia mieszczan do rozszerzenia praw polit.; brał udział w pracach nad przygotowaniem Konstytucji 3 maja i zasłużył się w jej uchwaleniu; w swych dobrach oczynszował chłopów oraz zwolnił ich od niektórych powinnoœci; wystąpił z manifestem potępiającym konfederację targowicką 1792; w Księstwie Warsz. 1807 kolejno: prezes Komisji Rządzącej, Rady Ministrów, Senatu; miał opinię człowieka nieposzlakowanej uczciwoœci.
NIEMCEWICZ JULIAN Ursyn- (1757 lub 1758-1841), pisarz i publicysta; wychowanek Szkoły Rycerskiej, od 1777 adiutant ks. A.K. Czartoryskiego; działacz stronnictwa patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego (był posłem inflanckim), współred. ® „Gazety Narodowej i Obcej”; podczas powstania koœciuszkowskiego 1794 adiutant Naczelnika, po klęsce maciejowickiej osadzony wraz z nim w Twierdzy Petropawłowskiej; 1797-1807 przebywał w USA; w czasach Księstwa Warsz. i Królestwa Pol. m.in. sekr. Rady Stanu i Senatu, wizytator szkół, 1810-13 pierwszy prezes Dyrekcji Rządowej Teatru Nar.; po klęsce liberalnej opozycji odsunął się od polityki i osiadł 1822 w Ursynowie pod Warszawą; przeciwny powstaniu listopadowemu (pierwowzór Prezesa w Kordianie J. Słowackiego), po jego wybuchu wszedł do Rządu Nar. (1831 wyjechał z misją do Anglii); 1833 osiadł na emigracji w Paryżu; czł. TPN (od 1827 prezes), Tow. Hist.-Lit. w Paryżu oraz Amer. Tow. Filozoficznego.
Jeden z czołowych pisarzy czasów stanisławowskich i doby przedromant., twórca pierwszej pol. komedii polit. Powrót posła (wyst. 1791), w której propagował idee Stronnictwa Patriotycznego, i głoœnych paszkwilów antytargowickich (Fragment Biblie targowickiej. Księgi Szczęsnowe 1792); w okresie porozbiorowym autor słynnych Œpiewów historycznych (1816, z muzyką m.in. M. Szymanowskiej, F. Lessla, K. Kurpińskiego), obejmujących dzieje Polski, oraz powieœci, w których przedstawił wzór współcz. wychowania obywatelskiego (Dwaj panowie Sieciechowie 1815), propagował program asymilacji Żydów (Lejbe i Siora 1821), stworzył wyidealizowany obraz jagiellońskiej Polski (Jan z Tęczyna, t. 1-3 1824-25); bajki polit., poematy, liryki, utwory dram. ( Kazimierz Wielki 1792, Samolub, wyst. 1811, Podejrzliwy, wyst. 1831), prace hist., relacje z podróży po Polsce, wspomnienia (cenne jako Ÿródło i barwny obraz epoki Pamiętniki czasów moich 1848, obszerniejsza wersja t. 1-2 1957); od lat 20. XIX w. był żywym symbolem tradycji Polski niepodległej i nieugiętego patriotyzmu (S. Witwicki nazwał go „człowiek-Polska”); Dzieła poetyczne wierszem i prozą (t. 1-12 1838-40), Dzieła (t. 1-5 1883-86); Dzienniki pobytu za granicą (t. 1-2 1876-77).
S. MAJCHROWSKI O Julianie Niemcewiczu. Opowieœć biograficzna, Warszawa 1982.
STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (1732-98), król pol. 1764-95, syn Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich; obrany na króla pod naciskiem carycy Katarzyny II i ® Familii; dążył do wzmocnienia i unowoczeœnienia państwa oraz, początkowo, do uwolnienia się od zależnoœci od Rosji; popierał reformy Czartoryskich (1764-66), zał. Szkołę Rycerską (1765), otaczał opieką zreformowane szkolnictwo pijarskie, był współinicjatorem 1773 i protektorem ® Komisji Edukacji Narodowej, zwolennikiem wprowadzenia ® Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, mecenasem literatury (inicjator ® „Monitora” , organizator ® obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Król., budowa zespołu pałacowego Łazienek); popierał zakładanie manufaktur (kompania Manufaktur Wełnianych 1767, wytwórnia broni w Kozienicach), z jego inicjatywy zbudowano w Warszawie mennicę, ludwisarnię, wytwórnię fajansu w Belwederze, opiekował się także górnictwem (poszukiwania nowych złóż soli, powołanie 1782 Komisji Kruszcowej w celu zarządzania górnictwem). Po I rozbiorze Polski (1772), w obliczu przewagi militarnej zaborców oraz szukającej w nich oparcia opozycji magnackiej w kraju, przystał na kompromis z carycą Katarzyną II i pogodził się z jej kontrolą stosunków wewn. Rzeczypospolitej. W okresie Sejmu Czteroletniego (1788-92) przyłączył się do jego emancypacyjnej wobec Rosji polityki, był współinicjatorem reform oraz gł. autorem ® Konstytucji 3 maja 1791; wobec zbrojnej interwencji Katarzyny II (® wojna polsko-rosyjska 1792) wraz z innymi przywódcami sejmowymi szukał z nią kompromisu, a po jego odrzuceniu, w obawie przed nowym rozbiorem, zdecydował się przystąpić do konfederacji ® targowickiej , co spotkało się z potępieniem dużej częœci opinii publ.; podczas powstania koœciuszkowskiego (1794) odsunięty od władzy, bezskutecznie starał się uzyskać wpływ na bieg wypadków; po III rozbiorze (1795) został zmuszony przez Katarzynę II do wyjazdu do Grodna, gdzie 25 XI 1795 abdykował; zm. w Petersburgu. Pozostawił pamiętniki Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski (t. 1-2 1914-24, częœciowo wyd. pol. Pamiętniki króla... 1915). Jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski; przez wielu obciążany odpowiedzialnoœcią za upadek państwa, znajduje też licznych obrońców, wskazujących na niezwykle trudne warunki polit., w jakich rządził: narastającą od stulecia słaboœć i rozprzężenie Rzeczypospolitej oraz ogromną przewagę militarną państw oœciennych; niewątpliwe są jego ogromne zasługi dla modernizacji kraju i rozwoju pol. kultury.
Sejm Czteroletni - sejm obradujacy od 6 X 1788 - 29 V 1792 w Warszawie pod laska marszalków S. Malachowskiego i K. N. Sapiehy. Pierwszy za Stanislawa Augusta Poniatowskiego sejm, zawiazany w konfederacje, decydujacy wiekszoscia glosów. Za posrednictwem wylonionych sposród siebie komisji i deputacji sejm decydowal o sprawach wojskowych, skarbu, pastwa i polityki zagranicznej; zostal zniesiony Departament Wojskowy - powolano Komisje Wojskowa, zniesiono Departament Interesów Cudzoziemskich - powolano Deputacje Spraw Zagranicznych, nastepnie zniesiono Rade Nieustajaca. Stanislaw August Poniatowski, mimo nawolywan posla rosyjskiego O. Stackelberga do zerwania sejmu i opuszczenia Warszawy, oglosil 'jednosc z narodem" i pozostal.
Sejm uchwalil zwiekszenie sil zbrojnych do 100 tys. zolnierzy (dotad liczyly one ok. 18,5 tys.), laczylo sie to z ogromnym wysilkiem finansowym. Uchwalono wiec tzw. ofiare wieczysta (tzw. ofiare dziesiatego grosza). Byl to bezposredni podatek nalozony na dochody szlachty w wysokosci 10%. Duchowienstwo natomiast obciazono podatkiem w wysokosci 20%. Miasta mialy placic podatek od skór i rzezi. Podniesiono równiez wysokosc rozmaitych dawnych podatków oraz przejeto na skarb panstwa dobra biskupa krakowskiego. Nalozenie tych swiadczen nie przynioslo spodziewanych dochodów, glównie na skutek skladania falszywych zeznan podatkowych. Zaakceptowano wiec ostatecznie obnizenie liczby wojska do 65 tys., nie zapewniajac w dodatku odpowiednich mozliwosci werbowania zolnierzy. Z inicjatywy J. Dekera, inspirowanego przez H. Kollataja, delegaci miast królewskich zebrali sie w Warszawie i przedlozyli swoje postulaty sejmowi. Sprawe miast miala rozpatrzyc powolana w celu opracowania zasad reform ustrojowych Deputacja do Poprawy Formy Rzadu. Gdy w 1790 roku minal dwuletni okres trwania sejmu, postanowiono go nie rozwiazywac, tylko na podstawie nowych wyborów powiekszyc liczbe poslów o dodatkowy komplet. Nowo wybrani poslowie byli na ogól zwolennikami reform, które zaczeto wprowadzac z wieksza niz poprzednio energia. Zreformowano sejmiki, odbierajac szlachcie nie posiadajacej ziemi prawo glosu, przez co magnateria byla pozbawiona w czasie obrad sejmikowych najwierniejszej, wykonujacej wszystkie polecenia klienteli. 21 IV 1791 roku uchwalono prawo o miastach; mieszczanie z miast królewskich zyskali prawo nietykalnosci osobistej, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostep do urzedów, szarz i godnosci, prawo do powolywania samorzadu; gwarantowano im ponadto udzial w sejmach, ograniczajac jednak liczbe tzw. plenipotentów miejskich w sejmie do 24, przy czym mieli oni tylko prawo glosu doradczego w sprawach miejskich. Ulatwiono takze nobilitacje mieszczan, zniesiono zakaz zajmowania sie przez szlachte handlem i rzemioslem oraz piastowania urzedów miejskich. Ustawa nie obejmowala miast prywatnych, otwierala jednak przedstawicielom miast mozliwosci uczestniczenia w rzadzeniu panstwem. Najwiekszym dzielem Sejmu Czteroletniego byla jednak Konstytucja 3 Maja.
Sejm nie zdolal zakonczyc prac nad kodyfikacja prawa, reforma sadów i innych, bowiem zakonczenie wojny z Turcja umozliwilo Katarzynie II zbrojna interwencje. Po przegranej wojnie z Rosja w 1792 roku i przystapieniu króla do konfederacji targowickiej przywódcy sejmowi opuscili kraj.