WŁADYSŁAW Z GIELNIOWA
Źródła:
- T. Michałowska, Średniowiecze
- W. Wydra, Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej, Poznań 1992. ( z tego brałam o bernardynach i sprawdzałam treści z encyklopedii)
- wikipedia
PIŚMIENNICTWO BERNARDYŃSKIE DO POŁOWY XVI WIEKU
Zakon bernardyński ( w Polsce nazywani byli obserwantami) był ostatnim zgromadzeniem utworzonym na ziemiach polskich w średniowieczu. Pierwszy klasztor założono w 1453, w czasie pobytu w Krakowie Jana Kapistrana, włoskiego kaznodziei, propagatora reformy franciszkanów. Na początku XVI mieli 25 klasztorów ( 700 zakonników). Konwenty powstał w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Lwowie, Wilnie i Bydgoszczy. Przy wielu z nich organizowano biblioteki, studia teologiczne, skryptoria. Wstęp do tych zakonów mieli także mieszczanie. Powszechnie bernardyni byli uważani za polski zakon narodowy. Szczególnie cenna jest twórczość w języku polskim, bernardyni kładli wręcz jakby programowy nacisk na język polski. Bernardyni zawsze starali się oddziaływać na różne kręgi społeczne. Działalność ich podsumowuje spisanie kancjonałów Puławskiego i Kórnickiego ( spisane 1551- 1555).
W oryginalnej twórczości bernardyńskiej wyróżnić można piśmiennictwo na użytek klasztory oraz przeznaczone dla kręgu wiernych. Podstawowa działalność skupiała się na pracy wśród wiernych ( katecheza, kaznodziejstwo). Bernardyni interesowali się mnemotechniką, uprawiali sztukę pamięci, z ich duszpasterska działalnością wiążę się działalność pierwszej oficyny wydawniczej w Polsce ) wędrownego drukarza Kaspra Straubego). Z ich działalnością misyjną wiążę się rzecznikowanie i pośredniczenie przy druku liturgicznym w języku staro- cerkiewno- słowiańskim.
Bernardyni nie tylko kopiowali i gromadzili dotychczasowy dorobek literacki, ale także sami tworzyli. Na użytek nowicjuszy Jan Szklarek napisał podręcznik . Bartłomiej z Bydgoszczy sporządził dwa słowniki. Bernardyni prowadzili tez działalność związana z historią ( katalogi papieży, cesarzy, królów- abecedariusze, synteza dziejów powszechnych ). Powstały też bernardyńskie pieśni religijne. Ponieważ nie wszyscy znali łacinę posiadali bernardyni dla nowicjuszy modlitewniki w języku polskim. Dla potrzeb tercjarek tłumaczono na język polski teksty psalmów. Dziełem bernardynów jest prawdopodobnie Rozmyślanie przemyskie z początków XVI wieku, proza narracyjna.
Szeroko zakrojona była działalność bernardynów w zakresie modlitw- wianki, różańce, koronki i psałterze maryjne. W środowisku bernardyńskim powstawały pieśni w języku polskim, przede wszystkim kolędy, pieśni maryjne ( Matka radosna, boleściwa, Niepokalane Poczęcie), pasyjne. Zakon ten uprawiał także różne formy teatralne- szopki, żłóbki, jasełka, igry, adoracja żłóbka ( związane z kultem Bożego Narodzenia). Iną inscenizacją obrzędową była ceremonia obmywania nóg w Wielki Czwartek. Udramatyzowana postać miały też uroczystości wielkopiątkowe.
Z zakonem bernardyńskim związany jest tez rozwój laud- porannych modlitw pochwalnych, podczas której śpiewano Psalmy zaczynające się słowami laudate ( chwalcie).
WŁADYSŁAW Z GIELNIOWA
Władysław z Gielniowa znany tez jako Ładysław z Gielniowa. W świetle ostatnich odkryć i badań filologicznych (przede wszystkim Wiesława Wydry) Władysław z Gielniowa jawi się jako najwybitniejszy spośród znanych z imienia poetów naszego średniowiecza. Urodził się ok. 1440 r. w Gielniowie pod Opocznem w rodzinie mieszczańskiej. Naukę rozpoczął w szkółce parafialnej . W roku 1462 zapisał się na Akademię Krakowską, studia jednak szybko porzucił i wstąpił do krakowskich bernardynów. Był to reformistyczny odłam franciszkanów zwanych "obserwantami". Władysław z Gielniowa dwukrotnie pełnił w zakonie funkcję prowincjała, usilnie pracując nad usprawnieniem jego organizacji oraz podniesieniem poziomu formacyjnego i intelektualnego zakonników. Zasłynął jako znakomity kaznodzieja. Uczestniczył w kapitułach generalnych zakonu w Urbino i Mediolanie. W latach 1487 - 1490 i 1496 1499 bł. Władysław był przełożonym prowincji polskich obserwantów i czuwał nad 22 domami zakonnymi. W Urbino i Mediolanie brał udział w kapitułach generalnych, powiększył prowincję o dwa domy: w Skępem i Płocku nad Dźwiną. W latach 1504-1505 był przełożonym w warszawskim klasztorze Św. Anny, tutaj też zmarł 4 maja 1505 roku. Będąc gwardianem i kaznodzieją w zakonie w Warszawie zaprzyjaźnił się i został duchowym doradcą księżnej mazowieckiej Anny.Pod koniec życia przełożeni zezwolili osiąść O. Władysławowi w konwencie warszawskim w charakterze gwardiana i kaznodziei. W czasie kazania w Wielki Piątek wpadł w ekstazę, uniósł się na oczach wiernych ponad ambonę i zawołał: Jezus! Jezus!
Wzruszony tłum zaczął powtarzać Jezus! Jezus! Kiedy upadł na ambonę zasłabł. Przeniesiony do izby chorych, oddał Bogu swego ducha 4 maja 1505 r. - w 65 roku życia i 43 roku pobytu w zakonie.
Błogosławiony Władysław wyróżniał się duchem pokuty. Spał po kilka godzin na lichym sienniku, bez poduszki, przykryty własnym habitem. Nieustannie pościł, nosił włosiennicę i często biczował swoje ciało. Chodził zawsze boso i pieszo odbywał wizytacje rozległej prowincji. Pomimo surowości dla siebie, był prawdziwym ojcem dla współbraci. Szczególną opieką otaczał starych i chorych zakonników. Specyfiką ascezy bł. Władysława było szczególne nabożeństwo do imienia Jezus. Każde kazanie zaczynał od tego słodkiego Imienia, a ku czci Matki Bożej ułożył Godzinki i wiele pieśni. Serdeczną czcią otaczał także matkę NMP św. Annę, ku której czci ułożył również Godzinki.
Władysław z Gielniowa pisał zarówno po łacinie (dla współbraci), jak po polsku (dla ludu). Do utworów łacińskich należy m.in. antyfona i epitafium na cześć bł. Szymona z Lipnicy, autobiograficzny wiersz o wstąpieniu do zakonu, modlitwa do św. Brygidy, wierszowany wykaz kar pokutnych, pieśń do Matki Bożej na czas zarazy oraz poemat oparty na biblijnej Pieśni nad pieśniami. Po polsku pisał Gielniowczyk przede wszystkim pieśni przeznaczone dla wiernych. Należą do nich: pieśń na Boże Narodzenie Augustus kiedy krolował (zob. fragmenty w dziale Z pieśni bożonarodzeniowych), pieśń pasyjna Żołtarz Jezusów, pieśń Jasne Krystowo oblicze, nawiązująca do apokryficznej legendy o obliczu Chrystusa odbitym w cudowny sposób na chuście Weroniki, pieśń-modlitwa do Jezusa o siedem darów Ducha Świętego (Jezu, Zbawicielu ludzski) oraz przedstawione poniżej dwie pieśni o tematyce maryjnej: Anna, niewiasta niepłodna i Już się anjeli wiesielą. Prócz nich Gielniowczykowi można przypisać kilka innych utworów maryjnych; przedstawimy je - jako pieśni o autorstwie niepewnym - w kolejnym dziale.
Władysław z Gielniowa pisał regularnym wierszem sylabicznym, stosował rymy wewnętrzne, anafory, akrostychy i układy abecedariuszowe. Większość jego pieśni polskich, a więc przeznaczonych dla ludu, ma charakter wierszowanych legend opartych na popularnych wątkach apokryficznych. Odbija się w nich żarliwe nabożeństwo do Matki Bożej i Jezusa w duchu devotio moderna i propagowanej przez nią modlitwy myślnej. Dzięki twórczości bernardyńskiego poety język polski zaczął częściej i donośniej rozbrzmiewać w murach naszych świątyń, tym bardziej, że Gielniowczyk doczekał się licznych uczniów i kontynuatorów.
Twórczość
Pisał w języku łacińskim dla współbraci i polskim dla ludu (kazania i pieśni)
Utwory w języku łacińskim:
Serve Dei Simon - antyfona i epitafium na cześć bł. Szymona z Lipnicy
autobiograficzny wiersz o wstąpieniu do zakonu
modlitwa do św. Brygidy
wierszowany wykaz kar pokutnych
pieśń do Matki Bożej na czas zarazy
poemat oparty na biblijnej Pieśni nad pieśniami.
Utwory w języku polskim:
Żołtarz Jezusów - pieśń pasyjna o 15 (potem 27) czterowersowych zwrotkach składających się z parzyście rymowanych trzynastozgłoskowców
pieśń na Boże Narodzenie Augustus kiedy krolował,
Jasne Krystowo oblicze pieśń nawiązuje do legendy o obliczu Chrystusa odbitym w cudowny sposób na chuście świętej Weroniki,
Jezu, Zbawicielu ludzski - pieśń-modlitwa do Jezusa o siedem darów Ducha Świętego
Anna, niewiasta niepłodna - pieśń o tematyce maryjnej
Już się anjeli wiesielą - pieśń o tematyce maryjnej
O Jezu Nazareński o królu żydowski - modlitwa antytatarska
Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne…( adaptacja tekstu czeskiego)
Przypisuje mu się autorstwo:
Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny
Godzinki ku czci św. Anny
Cancio de observacione debiuta X preceptorum Die- wierszowany dekalog w języku polskim
Tzw. Pieśni Sandomierzanina
O Maryja, kwiatku panieński…
Świebodność Boga żywego…- o Wniebowzięciu NMP
Kult
Do jego grobu przychodzili ludzie, by się modlić i wypraszać łaski. 13 kwietnia 1572 uroczyście przeniesiono relikwie Ładysława od kościoła na ołtarz w obecności nuncjusza papieskiego kardynała Franciszka Commendone i króla Zygmunta Augusta. W średniowieczu było to równoznaczne z kanonizacją, ponieważ jednak Stolica Apostolska zmieniła warunki znacznie je zaostrzając bernardyni rozpoczęli starania o jego beatyfikację. Dopiero papież Benedykt XIV wydał 11 lutego 1750 r. dekret beatyfikacyjny. Uroczystości połączono z trzechsetną rocznicą pobytu bernardynów w Polsce i odbyły się 1753 r.
W 1759 r. papież Klemens XIII ogłosił błogosławionego patronem Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Papież Jan XXIII 19 grudnia 1962 r. ogłosił go głównym patronem Warszawy (po reformie kalendarza kościelnego w 1974 r. jest drugorzędnym patronem miasta).
Wspomnienie liturgiczne przypada 25 września.
Od roku 1630 w kościele zakonnym św. Anny w Warszawie znajduje się kaplica błogosławionego Władysława. W 1864 r. nastąpiła kasata klasztoru, opiekę nad kościołem i relikwiami przejęli księża diecezjalni. 10 VIII 1959 skradziono relikwiarz z trumienką, których nie odnaleziono do tej pory. W roku 1966 Katedra Krakowska podarowała kościołowi św. Anny relikwie ramienia błogosławionego.
Został jako jeden z dwóch Polaków, obok Ojca Wawrzyńca z Oćmawy, wymieniony w książce o mediach i jasnowidzach Ludwika Szczepańskiego, jako osoba obdarzona darem lewitacji.
Uroczystości beatyfikacyjne O. Władysława odbyły się w Warszawie w 1753 roku.
Z Michałowskiej:
Głównym obiektem kultu Władysława były osoby Jezusa i Marii. W centrum jego uwagi znalazły się: pasja ( ujmowana w sposób dramatyczny i naturalistyczny z towarzyszącym jej wątkiem współcierpienia Maryi), narodziny ( z podkreśleniem sielskich motywów macierzyństwa i niemowlęctwa, sceneria żłóbka) oraz pochwała Marii.
Dzieje Marii dzieli się na trzy części jeśli chodzi o zaśnięcie: zwiastowanie śmierci, oczekiwanie zaśnięcia, pogrzeb Marii i wniebowzięcie.
Utwory:
1. Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne…
Pieśń pasyjna z 1488 roku
Obiektem kultu jest Chrystus i Maryja
Znana pod innym tytułem „Żołtarz Jezusów czyli piętnaście rozmyślenia o Bożym umęczeniu”
Pasja ujmowana w sposób dramatyczny i naturalistyczny z towarzyszącym jej wątkiem współcierpienia Maryi- compassio
Liczy 68 wersów, 17 strof 4- wersowych, rymy abab
13-zgłoskowiec, średniówka po 7 sylabie
Zbieżność utworu z pieśnią czeską- polska adaptacja (?)
Do wykonywania po kazaniu
Ma pogłębiać nastrój medytacyjny
Kolejność wydarzeń zgodna z przekazem biblijnym
Liczby jako odbicie harmonii świata i nawiązanie do antyku ( 3- Trójca, 4- kwadrat cnót świętych- umiarkowanie, sprawiedliwość, męstwo, roztropność, 10- doskonałość, 7- połączenie 3+4, 1- stwórca)
Anafora, co prowadzi do paralelizmu składniowego, wymusza zmiany składni, co urozmaica utwór, cechuje wielka pobożność, chęć wyróżnienia i uszanowania bohatera
Składnia wpływa na emocje czytelnika,. Pełni funkcje ekspresywną, ważniejsze składniki tekstu znajdują się na początku zdania ( uwypuklenie)
Operowanie czasem, tryb rozkazujący, mowa zależna, scena pasji w czasie teraźniejszym dla wyróżnienia punktu kulminacyjnego, autor jako świadek zdarzenia
1 zwrotka- realizacja planów Boga w stosunku do Chrystusa, ostatnia wieczerza
2 zwrotka modlitwa w Ogrójcu
Zwroty do duszy, do chrześcijan
Maryja jako matka patrząca bezsilnie na haniebną śmierć syna wydaje się być zbyt słaba do udźwignięcia tego brzemienia duchowego, studium psychologiczne skonfrontowane, skontrastowane z opisem tortur fizycznych, nabiera większej wyrazistości
2. Augustus kiedy krolował…
Historia narodzenia
Wątki apokryficzne związane z tematem narodzin
Strofy 1-10 historia biblijna o spisie, stajence
Pełna czułości scena macierzyńska
Polemika z motywem nienaruszonego dziewictwa Marii
Wezwanie wiernych do radowania się
Druga część obejmuje pokłon pasterzy, ponowne wezwanie do radości.
3. Już się anieli wiesielą
26 strof
Podział na cztery segmenty: 1- los Marii po śmierci Syna, przyjęcie przez Jana, 2- pozdrowienie anielskie, zapowiedź śmierci i przekazanie liścia palmowego, ostatnia wola Matki Bożej, 3- wśród tych, którzy otaczają śpiąca Maryje pojawia się Jezus z instrukcjami dotyczącymi pogrzebu, 4- ponowne zejście Jezusa po Matkę
* * *
Cechą znamienną utworów Władysława z Gielniowa , wspólną pieśniom epickim oraz lirycznym, była nie tylko ich budowa wierszowo- stroficzna, ale równocześnie porządkowanie zwrotek według określonych chwytów formalnych:
- abecedariusz- wszystkie kolejne wersy lub strofy zaczynają się od liter zgodnych z porządkiem abecadła
- akrostych- pierwsze litery strof lub wersów układają się w sensowną całość, tworząc imię autora lub wychwalanej osoby
- anafora- figura retoryczna , polegała na powtarzaniu formuł rozpoczynających kolejne zdania lub człony wypowiedzi
Władysław stworzył własny język poetycki. Największa różnorodnością odznaczało się słownictwo dotyczące Matki Boskiej, osoba Jezusa nakreślana jest zgodnie z potocznym słownictwem kościelno teologicznym.
Podmiot liryczny uobecnia się w dwojaki sposób- przez zwroty do własnej duszy, przez zwroty do Jezusa w celu wyrażenia miłości, pragnienia kontaktu, zachwytu nad poszczególnymi elementami Świętego Ciała.
Obok ja poetyckiego zarysowana jest wizja ludzkiej zbiorowości- tożsamej z gronem słuchaczy, uczestników nabożeństwa, tożsama z rodzajem ludzkim o niepewnej kondycji i czasowym, przemijającym pobycie na ziemi ( chrześcijanie)
Osobne miejsce zajmują byty pośrednie: aniołowie i szatan. Pierwsze są dobre, ten drugi stanowi niebezpieczeństwo, przed których ochraniać może tylko wiara.