Osiem symptomów grupowego myślenia
Janis określił grupowe myślenie jako sposób myślenia członków bardzo spójnej grupy, polegający na tak silnym dążeniu do jednomyślności, że niweluje ono motywację do własnych, alternatywnych opinii na dany temat.
Zidentyfikował osiem symptomów, których pojawienie się oznacza, że w grupie zaistniał syndrom grupowego myślenia:
Iluzja wszechmocności
Członkowie grupy są przekonani, iż nie może stać się nic złego. Przesadnie wierzą w umiejętności własnej współpracowników oraz w możliwość zrealizowania wszystkich zamierzeń. Iluzja ta tworzy poczucie skrajnego optymizmu i skłania do podejmowania krańcowego ryzyka.
Wiara w wewnętrzną moralność grupy
Powoduje ona, iż członkowie grupy lekceważą etyczne i moralne konsekwencje podejmowania decyzji. Wiara w mądrość grupy skłania do traktowania zgodności członków jako głównego kryterium osądu moralnego oraz skuteczności podjętej decyzji.
Zbiorowe racjonalizacje
Członkowie grupy pomijają wszelkie ostrzeżenia, które mogłyby prowadzić grupę do ponownego rozpatrywania przypuszczeń. Grupa stara się więc podjąć decyzję jak najszybciej, lekceważąc przy tym ostrzeżenia i wątpliwości.
Stereotypowy wizerunek przeciwników
Pojawia się stereotypowy sposób oceny grup zewnętrznych oraz ich przywódców. Ocenia się ich jako wrogów, z którymi nie należy wchodzić w jakiekolwiek układy lub prowadzić negocjacji, albo też ocenia się ich jako zbyt głupich czy słabych, by mogli przeciwstawić się celom lub planom. Dehumanizacja wrogiej grupy pozwala na usprawiedliwienie podjętych przeciwko niej kroków i jawnej wrogości.
Presja na odszczepieńców
Jest to bezpośredni nacisk na każdego członka grupy, który przeciwstawia się zbiorowym opiniom. Daje się mu do zrozumienia, że sprzeciw oznacza brak lojalności. W grupie panuje ogólne zalecenie, aby unikać krytyki postanowień w celu uniknięcia starć pomiędzy członkami grupy. Stosowanie się do tej normy sprzyja poczuciu zbiorowej siły oraz eliminuje groźbę obniżenia samooceny członków grupy, których sądy mogłyby zostać skrytykowane.
Autocenzura
Członkowie grupy wywierają na samych siebie presję spowodowaną chęcią osiągnięcia porozumienia. Presja ta hamuje ekspresję własnych przekonań czy też obaw w stosunku do podejmowanej decyzji.
Strażnicy myśli
Są to członkowie grupy, których zadaniem jest ochrona grupy przed „niepoprawnym myśleniem”. Hamują oni dopływ niepomyślnych informacji, sprzeciwiają się ponownemu rozpatrywaniu podjętej decyzji lub dalszemu badaniu przyjętych założeń.
Iluzja jednomyślności
Rezultatem tego i poprzednich symptomów jest pojawienie się sądów konformistycznych - z punktu widzenia większości. Dodatkowo traktuje się milczenie jako zgodę na podejmowaną decyzję. Członkowie grupy są zobligowani przyjmować grupowe decyzje bez wątpliwości czy niezadowolenia.
Warunki zaistnienia syndromu grupowego myślenia
Im większa spójność grupy podejmującej decyzję, tym większa szansa pojawienia się syndromu grupowego myślenia. Spójność grupy jest wynikiem pozytywnego wartościowania grupy przez jej członków oraz ich chęci przynależności do tej grupy. Gdy spójność grupy jest wysoka, wszyscy członkowie grupy czują wzajemne przywiązanie, solidarność i pozytywne odczucia towarzyszące spotkaniom i rozwiązywaniu wspólnych zadań w grupie.
Sytuacja silnego napięcia i zagrożenia. Związana jest ona głównie z koniecznością podjęcia bardzo ważnej i trudnej decyzji. Na ogół sytuacje decyzyjne, w których występuje grupowe myślenie, są trudne ze względu na doniosłe konsekwencje. Zadania decyzyjne charakteryzują się brakiem dostatecznej ilości informacji wyjściowych oraz trudnościami w przewidzeniu negatywnych skutków podjętej decyzji. Zazwyczaj podejmowanie ważnej decyzji następuje pod presją czasu.
Elementem wzbudzającym na pięcie jest trudność w podjęciu decyzji związana z brakiem doradców. Im wyższy szczebel decyzyjne, tym mniejsza możliwość odwołania się o pomoc czy radę, a na szczeblach najwyższych możliwość taka w ogóle nie istnieje. Brak możliwości kontaktu z ekspertem powoduje, że grupa staje się jedynym punktem odniesienia dla jej członków.
Objawy syndromu grupowego myślenia mogą pojawić się również, gdy grupa posiada dominującego przywódcę, który jest silny i charyzmatyczny. Używa on swojej władzy i wpływu do określenia własnego stanowiska i przekonania innych do niego
Charakterystyczne zachowania dominującego przywódcy to:
przedstawianie swojego zdania na początku dyskusji,
pokazywanie, że nie ma możliwości wpływu na jego decyzję,
krytykowanie poglądów innych,
wyrażanie niezadowolenia wobec krytyki swoich poglądów,
narzucanie swojej opinii,
niesłuchanie opinii innych na temat dyskusji,
stwarzanie określonych preferencji na samym początku dyskusji.
Zapobieganie syndromowi grupowego myślenia
Każdy członek grupy powinien być nakłaniany przez lidera do krytycznej oceny proponowanych rozwiązań. Przywódca powinien zachęcać do swobodnego wyrażania poglądów, nie krytykować i nie demonstrować swojej opinii na początku dyskusji.
Wyznaczają grupie zadanie przywódca nie powinien stwarzać żadnych preferencji i nie określać z góry oczekiwań. Bezstronność lidera daje członkom grupy szansę zasięgania wszechstronnych informacji i bezstronnego rozpatrzenia różnych możliwości rozwiązania problemu.
Należy tworzyć kilka niezależnych grup podejmujących decyzje oraz grupy oceniające istniejący problem. Każda z grup powinna pracować z innym przywódcą. Należy również wyznaczyć zakres odpowiedzialności każdej z grup i rolę każdego członka grupy, z podkreśleniem, że przede wszystkim oczekuje się lojalności wobec organizacji jako całości, nie zaś wobec grupy.
Każdy członek grupy, który ma jakiekolwiek wątpliwości co do działań i decyzji podejmowanych przez grupę powinien przedyskutować to z zaufanymi współpracownikami w swojej własnej jednostce organizacyjnej. Zakłada się tu, iż współpracownicy ci są osobami o różnorodnych doświadczeniach, kompetencjach i punktach widzenia, co pozwala oczekiwać niezależnej krytyki i świeżych sposobów rozwiązań.
Na każde spotkanie grupy rozważającej określony problem powinni być zapraszani niezależni eksperci, których zadaniem jest zachęcanie członków grupy do wymiany punktu widzenia. Owi eksperci i doradcy powinni umieć szybko analizować nowe pomysły oraz wskazywać słabe punkty omawianych koncepcji, a także łatwo werbalizować swoje wątpliwości. Powinni również być wrażliwi na kwestie moralne.
Na każdym spotkaniu grupy, przeznaczonym na ocenę przedstawianych pomysłów, przynajmniej jednemu z członków grupy powinno się przypisać rolę adwokata diabła. Lider musi zadbać o to, by wszyscy mieli świadomość, że niezależnie od tego, co ów adwokat powie i zrobi, wszystkie jego wątpliwości i uwagi muszą być poddane dyskusji. Aby uniknąć niechęci w stosunku do osoby będącej adwokatem diabła, rola ta powinna podlegać rotacji.
Po osiągnięciu wstępnej zgody na najlepszy wybór, grupa decydentów powinna odbyć „spotkanie drugiej szansy”, na którym każdy członek grupy miałby okazję wyrażenia istniejących jeszcze wątpliwości i wtórnych przemyśleń problemu, zanim dokonany zostanie ostateczny wybór.