Katarzyna Kańtoch DSA II
***Wstęp do nauki o państwie i prawie***
Najwyższa Izba Kontroli - organizacja i zakres działania
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej. Powołana jest ona do kontroli działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Ponadto na mocy wyraźnego umocowania ustawowego, może ona kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, samorządowych osób prawnych i innych samorządowych jednostek organizacyjnych (art. 2 ust. 2 ustawy o NIK). Na podstawie podobnego umocowania (art. 2 ust. 3 ustawy o NIK) Najwyższa Izba Kontroli może kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców) w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa, a w szczególności:
1) wykonują zadania zlecone lub powierzone przez państwo lub samorząd terytorialny,
2) wykonują zamówienia publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego,
3) organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne,
4) działają z udziałem państwa lub samorządu terytorialnego, korzystają z mienia państwowego lub samorządowego, w tym także ze środków przyznanych na podstawie umów międzynarodowych,
5) korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy, poręczenia lub gwarancji udzielonych przez państwo, samorząd terytorialny lub podmioty określone w ustawie z dnia 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (Dz. U. Nr 79, poz. 484 i Nr 80, poz. 511, z 2000 r. Nr 48, poz. 550, Nr 60, poz. 693 i Nr 86, poz. 958 oraz z 2001 r. Nr 16, poz. 167 i Nr 81, poz. 876),
6) udzielają lub korzystają z pomocy podlegającej przepisom ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorców (Dz. U. Nr 60, poz. 704),
7) wykonują zadania z zakresu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego,
8) wywiązują się z zobowiązań, do których stosuje się przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 i Nr 160, poz. 1083 oraz z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 1999 r. Nr 11, poz. 95 i Nr 92, poz. 1062, z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, Nr 116, poz. 1216, Nr 120, poz. 1268 i Nr 122, poz. 1315 oraz z 2001 r. Nr 16, poz. 166, Nr 39, poz. 459 i Nr 42, poz. 475), z innych należności budżetowych, gospodarki pozabudżetowej i państwowych funduszy celowych oraz świadczeń pieniężnych na rzecz państwa wynikających ze stosunków cywilnoprawnych.
Pod względem legalności i gospodarności NIK może także kontrolować funkcjonowanie innych jednostek organizacyjnych i podmiotów, niż wymienione powyżej, o ile wykonują one zadania z zakresu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego.
Kontrola przeprowadzana przez NIK, dokonywana jest w oparciu o kryteria legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Węższy zakres na kontrola NIK realizowana w odniesieniu do jednostek samorządu terytorialnego. W tym wypadku jest ona, bowiem przeprowadzana pod względem legalności, gospodarności i rzetelności. Najwęższy zakres kontroli sprawowanej przez NIK ma miejsce w przypadku jednostek i przedsiębiorców wykorzystujących majątek lub środki państwowe, gdyż kontrola taka jest przeprowadzana tylko pod względem legalności i gospodarności.
Dokonując kontroli wskazanych podmiotów i jednostek organizacyjnych Izba bada w szczególności wykonanie budżetu państwa oraz realizację ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej tych jednostek i podmiotów.
Najwyższa Izba Kontroli działa na zasadach kolegialności. Podlega ona Sejmowi. W związku z tym przedkłada ona Sejmowi:
1) analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,
2) opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,
3) informacje o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub jego organy,
4) informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Prezesa Rady Ministrów oraz innych ważniejszych kontroli,
5) wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne,
6) wystąpienia zawierające wynikające z kontroli zarzuty, dotyczące działalności osób wchodzących w skład Rady Ministrów, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa Narodowego Banku Polskiego i osób kierujących innymi instytucjami, enumeratywnie wyliczonymi w art. 4 ust 1 ustawy o NIK,
7) sprawozdanie ze swej działalności w roku ubiegłym.
Najwyższa Izba Kontroli podejmuje kontrole na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy. Swoje zadania wykonuje ona na podstawie okresowych planów pracy, które przedkłada Sejmowi; może też przeprowadzać kontrole doraźne.
Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na jego wniosek oraz informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, a także o wynikach innych ważniejszych kontroli. Z kolei Prezesowi Rady Ministrów przedkłada informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na jego wniosek oraz informacje o wynikach kontroli przedkładane Sejmowi i Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli podaje do wiadomości publicznej, po przedłożeniu Sejmowi, analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz sprawozdanie z działalności Najwyższej Izby Kontroli. Nadto Prezes Najwyższej Izby Kontroli może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o:
1) stwierdzenie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) stwierdzenie zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) stwierdzenie zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) stwierdzenie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Na czele NIK stoi wspomniany Prezes, który nią kieruje i odpowiada przed Sejmem za jej działalność. Prezesa Najwyższej Izby Kontroli - na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy co najmniej 35 posłów - powołuje Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Następnie Senat w ciągu miesiąca od dnia otrzymania uchwały Sejmu, podejmuje uchwałę w sprawie powołania Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Niepodjęcie uchwały w tym terminie oznacza wyrażenie zgody przez Senat. Jeżeli Senat odmawia wyrażenia zgody na powołanie Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Sejm powołuje na stanowisko Prezesa Najwyższej Izby Kontroli inną osobę. Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków Prezes Najwyższej Izby Kontroli składa przed Sejmem przysięgę o treści określonej w art. 15 ustawy o NIK.
Kadencja Prezesa Najwyższej Izby Kontroli trwa 6 lat, licząc od dnia złożenia przysięgi. Po upływie kadencji Prezes Najwyższej Izby Kontroli pełni obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez nowego Prezesa. Istotnym ograniczeniem w zakresie tzw. reelekcji jest zastrzeżenie, zgodnie, z którym ta sama osoba może być Prezesem Najwyższej Izby Kontroli nie dłużej niż przez dwie kolejne kadencje. Każdorazowo kadencja Prezesa NIK wygasa w razie jego śmierci, orzeczenia przez Trybunał Stanu utraty zajmowanego stanowiska lub odwołania. Odwołanie Prezesa dokonywane jest przez Sejm, jeżeli:
1) zrzekł się on stanowiska,
2) Sejm uzna, że stał się on trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby,
3) został on skazany prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa,
4) Trybunał Stanu orzekł w stosunku do niego zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych.
Prezesowi NIK przysługuje w zakresie ścigania karnego tzw. immunitet procesowy, co oznacza, że nie może on być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Nie może on również być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli nie może należeć do partii politycznej, zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, wykonywać innych zajęć zawodowych ani prowadzić działalności publicznej, niedającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
Prezesa Najwyższej Izby Kontroli w razie potrzeby zastępuje wyznaczony przez niego jeden z wiceprezesów. Wiceprezesów Najwyższej Izby Kontroli, w liczbie od 2 do 4, powołuje i odwołuje Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Sam Prezes z kolei, za zgodą Marszałka Sejmu, powołuje i odwołuje dyrektora generalnego Najwyższej Izby Kontroli.
Organem kolegialnym NIK jest Kolegium NIK. W jego skład wchodzą: Prezes Najwyższej Izby Kontroli jako przewodniczący, wiceprezesi i dyrektor generalny Najwyższej Izby Kontroli oraz 14 członków Kolegium. Na członków Kolegium powoływani są przez Marszałka Sejmu, a na wniosek Prezesa NIK następujące osoby:
1) 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych,
2) 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli lub doradców Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, spośród których Prezes Najwyższej Izby Kontroli wyznacza sekretarza Kolegium.
Kadencja członków Kolegium Najwyższej Izby Kontroli trwa 3 lata, licząc od dnia powołania, przy czym wygasa ona wcześniej w razie jego śmierci lub odwołania.
Kolegium Najwyższej Izby Kontroli zatwierdza:
1) analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,
2) sprawozdanie z działalności Najwyższej Izby Kontroli w roku ubiegłym.
Kolegium Najwyższej Izby Kontroli uchwala:
1) opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,
2) wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne,
3) wystąpienia zawierające wynikające z kontroli zarzuty, dotyczące działalności osób wchodzących w skład Rady Ministrów, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa Narodowego Banku Polskiego i osób kierujących innymi instytucjami, o których mowa w art. 4 ust. 1,
4) projekt statutu Najwyższej Izby Kontroli,
5) projekt budżetu Najwyższej Izby Kontroli,
6) okresowe plany pracy Najwyższej Izby Kontroli.
Ponadto Kolegium Najwyższej Izby Kontroli opiniuje:
1) wniesione przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli,
2) inne sprawy wniesione przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli albo przedstawione, przez co najmniej 1/3 członków Kolegium.
Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli są departamenty i delegatury.
Organizację wewnętrzną Najwyższej Izby Kontroli, w tym siedziby delegatur i zakres ich właściwości terytorialnej, określa statut Najwyższej Izby Kontroli nadany w drodze zarządzenia przez Marszałka Sejmu, na wniosek Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Marszałek Sejmu może w statucie upoważnić Prezesa Najwyższej Izby Kontroli do określania, w drodze zarządzenia, szczegółowej organizacji wewnętrznej jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli oraz ich właściwości, a także wprowadzania zmian w tym zakresie.