Ewolucja twórczości Władysława Broniewskiego: od żołnierza legionów do komunisty, od rewolucjonisty do autora współczesnych trenów

Władysław Broniewski od najmłodszych lat wzrastał w atmosferze patriotycznej i niepodległościowej. Mając 18 lat wstąpił do legionów Piłsudskiego i uczestniczył w wielu bitwach. W roku 1920 brał udział w wojnie polsko-radzieckiej, otrzymując za męstwo Krzyż Walecznych i order Virtuti Militari.

Dopiero po opuszczeniu armii, w czasie studiów na Uniwersytecie Warszaw­skim, doszło do krystalizacji poglądów ideowych Broniewskiego. Coraz mocniej skłaniał się w kierunku ugrupowań lewicowych, współpracując z komunistycznymi czasopismami (był sekretarzem redakcji „Nowej Kultury”). Wyrazem komunistycz­nych przekonań poety jest jego debiutancki tomik wydany w 1925 r., a noszący tytuł Wiatraki. Niemal równocześnie z Wiatrakami ukazał się poetycki manifest komuni­styczny Trzy salwy, którego Broniewski jest współautorem, obok Stanisława Ry­szarda Standego i Witolda Wandurskiego.

Gdy wybuchła II wojna światowa, Władysław Broniewski wyjechał do Lwowa. W 1940 r. został aresztowany i osadzony na Łubiance, gdzie powstały jego wyraźnie antystalinowskie wiersze. Po amnestii wstąpił do Armii Polskiej gen. Andersa i wraz z nią opuścił Związek Radziecki, udając się do Iranu, Iraku i Palestyny. Do Warsza­wy wrócił 1945 r. i stał się czołowym poetą systemu, piewcą nowego ustroju (jego antystalinowskie wiersze zostały puszczone w niepamięć, ocenzurowano również tomy poezji wydane w Palestynie). Władysław Broniewski zmarł w 1962 r.

Jego twórczość przez dziesięciolecia znana była tylko we fragmentach, nie wol­no było publikować „nieprawomyślnych” wierszy Broniewskiego. Dopiero zapo­znanie się z całokształtem twórczości tego poety daje możliwość zrozumienia, jak bardzo złożoną i w gruncie rzeczy tragiczną stanowił on osobowość.

W wierszu Młodość przedstawiona jest historia żołnierskich losów poety z cza­sów walk w legionach. Wojna pokazana jest w nim jako budzący grozę i przerażenie koszmar. Niespokojny, urywany tok wypowiedzi obrazuje strach i rozpacz żołnie­rza, który bez przerwy styka się ze śmiercią, którego najbliżsi towarzysze walki umierają mu na rękach, który nie wie, czy przeżyje do końca dnia.

Zagłębie Dąbrowskie to z kolei przykład utworu zaangażowanego społecznie. Wiersz jest wyrazem niezgody Broniewskiego na stosunki panujące w niepodległym już kraju. Jest to wezwanie robotników do rewolucyjnej walki o poprawę swej egzy­stencji. Na obraz Zagłębia składa się ciężka i niebezpieczna praca („węgiel i śmierć”) oraz beznadziejne warunki życiowe („widma domostw”, „milcząca, błotnista ulica”). Jedyne co może zmienić ten przerażający obraz nędzy ludzi pracy, to jest rewolucja, tak należy zrozumieć kończące utwór wezwanie do zapalania lontów dynamitowych.

Powstały w kwietniu 1939 r. utwór Bagnet na broń stał się wierszem-manifestem, szczególnie aktualnym w pierwszych dniach września, po napaści hitlerow­skich Niemiec na Polskę. Utwór ten jest utrzymany w tonie wezwania do walki, do gotowości oddania życia za znajdującą się w niebezpieczeństwie ojczyznę. Jest to apel skierowany do każdego Polaka, żołnierza, cywila, ale również i do poety: „dzi­siaj wiersz - to strzelecki rów”. Każdy musi stanąć do walki, każdy musi dać z sie­bie to, co najcenniejsze.

Ogromna gorycz przebija z wiersza Targowisko. Powstał on w styczniu 1944 r., a więc już po konferencji w Teheranie. Dla wszystkich stało się oczywiste, że Polska znowu jest tylko elementem przetargowym w świecie wielkiej polityki. Nikt nie liczył się z wolą Polaków, niczym na zwykłym jarmarku, przehandlowano ją na tar­gowisku dziejów. Na nic wielka historia, bohaterskie czyny, o czym świadczą liczne odwołania do Mickiewicza i Słowackiego. Broniewski posługuje się ogólnie znany­mi symbolami bohaterstwa i odwagi, przywołuje starożytne Termopile (znane Pola­kom choćby z Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego) i postać Winkelrieda (wy­raźna aluzja do Kordiana). Twórczość Adama Mickiewicza zostaje przywołana w łatwo dostrzegalnej aluzji do Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, w których przejawia się idea mesjanizmu, przeświadczenia o „wybranym narodzie polskim”. Po raz kolejny Polacy poczuli się zdradzeni. Ostatnie dwa wersy mówią o tym, że tylko poezja pozostanie z opuszczonym żołnierzem polskim.

Jednak twórczość Władysława Broniewskiego to nie tylko poezja rewolucyjna, polityczna i społeczna. Gdy ginie tragicznie jego córka, Joanna Broniewska-Kozicka, poeta tworzy cykl współczesnych trenów o sile rozpaczy równej słynnym Trenom Jana Kochanowskiego. W roku 1956 ukazuje się tom Anka, zawierający 15 utworów poświęconych pamięci córki. Jednym z nich jest Lament. Poeta powraca w nim pa­mięcią do miejsc, w których bywał razem z Anką, próbuje przywołać ją w pamięci, rozmawiać z nią (wiersz ma formę dialogu podmiotu lirycznego z nieżyjącą Anką). Rozpacz ojca jest ogromna, niewymowna, przechodzi pod koniec w rezygnację, ci­chy smutek.

Twórczość Władysława Broniewskiego jest niemożliwa do jednoznacznego okre­ślenia. Wiersze jego są niezwykle różnorodne, ukazują skomplikowane i pełne sprzeczności życie duchowe poety. Trudno dla Broniewskiego znaleźć lepsze porów­nanie, niż to Gustawa Herlinga-Grudzinskiego. Pisząc o Broniewskim już w 1945 r. Herling-Grudziński wskazał na podobieństwo Broniewskiego do bohatera Przedwio­śnia Żeromskiego - Cezarego Baryki.

---