III. CZASY KRÓLESTWA KONGRESOWEGO (1815-1830)

1. Po 1815 roku dla sentymentalizmu i klasycyzmu nadszedł kres. Oba prądy literackie, w miarę jak rzeczywistość zmieniała się dość gwałtownie okazały się niezdolne do podjęcia istotnych problemów, nurtujących naród.

Przyczyny klęski klasycyzmu:

• powstanie Królestwa kongresowego na czele którego stanął car rosyjski nie ustabilizowało sytuacji w kraju, rozpoczęła się ostra krytyka.

• Życie duchowe Polaków było rozdarte pomiędzy nadzieją na scalenie wszystkich ziem a buntem przeciw państwu stworzonemu przez mocarstwa.

• Naród przestawał być narodem szlacheckim

• Prądy te zaczęły reprezentować interesy ziemiaństwa i administracji Królestwa w sferze kultury

• Poważna cześć szlachty odczuwała coraz większa łączność z inteligencją pochodzenia mieszczańskiego i przekształcała się w „arystokracje ducha” albo „proletariat umysłowy”.

• Powstawały ugrupowania polityczne, które głosiły ważność włączenia chłopstwa w wspólnotę narodową.

2. PRASA

• Pozór wolności, możliwość powoływania się na prawo, którego rząd nie respektował nie przeszkodziło w rozwoju prasy, która w czasach nowożytnych podstawą rozkwitu kultury. W czasach Królestwa kongresowego pomimo działania cenzury odznaczają się wyższym niż dotychczas poziomem publikacji.

• Przed 1815 r. istniały czasopisma literackie: „Nowy Pamiętnik Warszawski” czy „Dziennik Wileński” były rozpaczliwą próbą obrony praw kultury polskiej do istnienia. Były świadectwem, że kultura w Polsce ciągle jeszcze żyje.

• Po 1815 r. pisma literackie nabrały znamion normalnych periodyków europejskich. Na ich łamach nowy naród dochodził do samoświadomości. W tych pismach toczono debaty polityczne, filozoficzne i estetyczne.

• ważne w tamtym okresie były pisma:

„Dziennik Wileński”

• wznowił swą działalność w latach 1815-1830

• prowadzony był przez Kazimierza Kontryma

• ukazywały siew nim artykuły Jana Śniadeckiego stanowiące teoretyczne uzasadnienie estetyki klasycznej

„ Pamiętnik Warszawski”

• kontynuacja wychodzącego wcześniej pism o tej samej nazwie redagowanego wówczas przez Ludwika Osińskiego

• w 1815-1821 prowadził go Feliks Bentkowski (jeden z pierwszych historiografów, twórcza Historii literatury polskiej a w 1822-1823 pisarze Kazimierz Brodziński i Fryderyk Skarbek

• na łamach tego pisma Brodziński wystąpił z głębokim uzasadnieniem programu literatury narodowej

3. NOWY CZYTELNIK

• zmiana składu społecznego narodu spowodowała pojawienie się nowego czytelnika (można nazwać go masowym)

• zrodziło się zapotrzebowanie na specjalną książkę dla dzieci podsuwającą wzory dobrego wychowania i moralnego postępowania - tak książka miała być guwernerem dzieci w domach mieszczan i w biednych dworkach.

• Temu zapotrzebowaniu wyszedł naprzód Michał Wiszniewski, który napisał Pamiątkę po dobrym ojcu (1825) był to zbiór napisany w formie ojcowskich przestróg, jakie powinien przyswoić sobie młody człowiek. Popularniejszy był pierwowzór - Pamiątka po dobrej matce, czyli Ostatnie jej rady dla córki (1819) napisany przez Klementynę Tańską - Hoffmanową.

• „Gminny” czytelnik domagający się literatury dopasowanej do jego gustu oddzielił sentymentalizm od klasycyzmu.

• Klasycy pisali dla czytelnika elitarnego. W ich poetykach, które pełniły funkcję strażnika norm i gustów, wymieniana była tylko proza dyskursywna. Omawiano takie gatunki jak kazanie czy oracje. Czytelnik klasyków był z reguły wykształcony nie uznawał ballad romantycznych. Klasycyzm musiał upaść, bo traktował nowego czytelnika jak barbarzyńcę.

• Sentymentalizm zajął odrębne stanowisko. Dostrzegł w Europie powodzenie nowego gatunku, jakim była powieści. Otworzył się na prozę fabularną, na powieść, której tematem było zarówno współczesne życie obyczajowe jak i dramaty duchowe przeciętnych jednostek.

4. POWIEŚC OBYCZAJOWA

• Pojawiła się w polskiej prozie po roku 1815

• Tematem tego gatunku było współczesne życie codzienne przeciętnych ludzi, ich kłopoty osobiste, rodzinne, ich sprawy sąsiedzkie, a nawet finansowe. Autorzy zwracali uwagę na stan społeczny i warunki majątkowej egzystencji. Pojawił się protagonista brutalnie uzależniony od struktury życia społecznego.

• Pisali je np. Elżbieta Jaraczewska (np. Wieczór adwentowy), Fryderyk Skarbka (np. Pan Starosta). Skarbka była zafascynowany twórczością Sterne'a ma to odbicie w jego twórczości w Panu Staroście są to szczegółowe opisy wyrazu twarzy bohaterów i ich gestykulacji. Nawiązywał również do Pana Podstolego Krasickiego (konstrukcja akcji i sama metoda opowiadania). Powieść mówiła o postawach młodzieży w zaborze pruskim.

5. ROMANS SENTYMENTALNY

• Był świadectwem ciągłego istnienia i rozwijania się sentymentalizmu.

• Był to nowy gatunek prozy fabularnej.

• W epoce Królestwa Kongresowego każdą prozę „czułą” nazywano romansem

• Romans był gatunkiem niebezpiecznym moralnie, ponieważ pochwalał niekontrolowane wybuchy nierozsądnych uczuć.

• Romansem była Malwina Marii Wirtemberskiej (wyd. 1816r.)

• Początków naszego romansu sentymentalnego można doszukać się w czasach istnienia Rzeczypospolitej zwłaszcza w ośrodku, jakim były Puławy.

• Romanse tworzyli również:

• Feliks Benartowicz Nierozsądne śluby, który własny życiorys ukształtował na puławskiego Wertera

• Julian Ursyn Niemcewicz - Lejbe i Siora, czyli Listy dwojga kochanków

• Adam Kasperowski Żale Elwiry

• Również Fryderyk Skarbek wydał Chwile radości

• Autorzy romansów sentymentalnych nie pozostawili jakiegoś znaczącego dzieła zasługują one na uwagę jako świadectwo sentymentalnej kultury uczuć.

• Autorzy pokazywali miłość nawzajem nieszczęśliwą, która ocierała się o grzech, o przestępstwo, wywoływała poczucie winy. Bohaterowie taki los wybierali świadomie. Miłość jest tu fatalną pasją, która pcha ludzi do zagłady. Bohaterowie wzorem Wertera wplątują się w sytuacje bez wyjścia. Tylko Malwina kończy się dobrze.

• W romansie sentymentalnym mamy trochę przetworzonego wątku Tristana i Izoldy, czyli mitu o miłości gorzkiej i mrocznej, chociaż najpiękniejszej.

6. ROMANS HISTORYCZNY

• Popularny gatunek prozy fabularnej powstał na zamówienie patriotyczne.

• Odziedziczyła sprawę dyskusji nad dawnymi dziejami Polski.

• Pisarz nie powinien przekształcać dziejów ojczystych w pretekst do zabawy literackiej. Dziej Polski maja charakter sakralny i fikcja literacka powinna to uszanować.

• Romans historyczny powinien krzepić serca, wzmacniać naszą tożsamość narodową. Miał on głosić chwałę dawnej Polski.

• Maił pogodzić prawdę dotyczącą dziejów z prawda odsłaniającą tajniki natury ludzkiej.

• Program Jana Ursyna Niemcewicza zawarty we wstępie do powieści Jan z Tęczyna zawierał postulaty m.in.:

• romans historyczny ma zupełnie inny cel, aniżeli hagiografia miał przedstawiać „drobny realizm” historyczny, dzięki któremu można hagiografie uzupełnić życiowymi szczegółami

• w romansie możliwa okazała się „demokratyczna” wizja dziejów, można było w nim ukazać wszystkich bez względu na stan

• romanse historyczne pisali: Benartowicz (Nałęcz), -1830Fryderyk Skarbek, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, J.U. Niemcewicz (cieszył się największym zainteresowaniem)

• ruch ten stał pod znakiem Waltera Scotta

OD IDYLI DO ELEGII

POEMAT HEROICZNY KLASYKÓW

BAJKA KLASYKÓW

PROZA KLASYKÓW

ZIEMIAŃSTWO KAJETANA KOŹMIANA

7. SPÓR KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI

• sentymentalizm odchodził w chwale prekursora nowego i zwycięskiego prądu literackiego - romantyzmu.

• Spór:

• dotyczył nie tylko sprawy narodowej (klasycy bali się, że wszelki opór sprawi, że car zabierze im przywilej posiadania państwa), która leżała u jego podstaw

• zakładał zmianę stylu literackiego

• od 1815 roku rozpoczął się u nas zarówno atak informacyjny jak i wymiana myśli

• poglądy klasycyzmu zaprezentował Jan Śniadecki w artykule O pismach klasycznych i romantycznych wydrukowanym w „Dzienniku Wileńskim” w 1819 roku była to polemika z rozprawą Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności

• Śniadecki uważał, że:

• Romantycy stali się niewolnikami własnych fantazmatów (Mickiewicz o tym się przekona i zanalizuje w IV cz. Dziadów)

• Zrównali „ja” romantyczne z „ja” szaleńca

• Romantyczność programowa ballada jest apologią nadprzyrodzonego daru widzenia rzeczywistości niematerialnej, czyli z punktu widzenia klasyka pochwała oszustwa i skandalu poznawczego. Spór dotyczył wiec możliwości i sposobu widzenia rzeczy niewidzialnych, ich obecności w świecie materialnym. O tym, w jaki sposób dziewczyna widzi byt czysto duchowy, poniekąd myśli bez ciała, sygnalizuje już motto z Hamleta.

• Romantycy wychodzili z założenia, że poznanie przy pomocy oka zmysłowego jest niewiele warte. W balladzie Mickiewicza „oczy duszy” oznaczają łaskę nadnaturalnego widzenia esencji rzeczy, zazwyczaj ukrytych przed „wzrokiem zewnętrznym” Mickiewicz przypisał wiec zwykłej dziewczynie zdolność, którą szczycili się poeci romantyczni.

• Romantycy nawiązywali do najbardziej archaicznych wierzeń zachowanych przez „gminne przesądy”

• Romantyzm był wyprawą poza materialny, skończony świat klasyków, a tylko „oczy duszy” mogły pokusić się o przeniknięcie nieskończoności bez początku (Boga) i nieskończoności bez końca (duszy).

• Maurycy Mochancki - najwybitniejszy krytyk romantyzmu. Podjął się wielkiej dyskusji z Śniadeckim uważał, że Śniadecki sprymityzował postawę romantyków. Całe swoje rozumowanie Mochancki oparła na antynomii między „przeczuciem lepszego, trwalszego bytu i harmonii” a „znikomością rzeczy widzialnych, z niedolą i cierpieniem, z nierządem i zamieszaniem w świecie wcielonym”. Tak jak Mickiewicz chwalił „idee” nadnaturalny porządek rzeczy, Platońską rzeczywistość istotnie istniejącą

3