III. CZASY KRÓLESTWA KONGRESOWEGO (1815-1830)
1. Po 1815 roku dla sentymentalizmu i klasycyzmu nadszedł kres. Oba prądy literackie, w miarę jak rzeczywistość zmieniała się dość gwałtownie okazały się niezdolne do podjęcia istotnych problemów, nurtujących naród.
Przyczyny klęski klasycyzmu:
powstanie Królestwa kongresowego na czele którego stanął car rosyjski nie ustabilizowało sytuacji w kraju, rozpoczęła się ostra krytyka.
Życie duchowe Polaków było rozdarte pomiędzy nadzieją na scalenie wszystkich ziem a buntem przeciw państwu stworzonemu przez mocarstwa.
Naród przestawał być narodem szlacheckim
Prądy te zaczęły reprezentować interesy ziemiaństwa i administracji Królestwa w sferze kultury
Poważna cześć szlachty odczuwała coraz większa łączność z inteligencją pochodzenia mieszczańskiego i przekształcała się w „arystokracje ducha” albo „proletariat umysłowy”.
Powstawały ugrupowania polityczne, które głosiły ważność włączenia chłopstwa w wspólnotę narodową.
2. PRASA
Pozór wolności, możliwość powoływania się na prawo, którego rząd nie respektował nie przeszkodziło w rozwoju prasy, która w czasach nowożytnych podstawą rozkwitu kultury. W czasach Królestwa kongresowego pomimo działania cenzury odznaczają się wyższym niż dotychczas poziomem publikacji.
Przed 1815 r. istniały czasopisma literackie: „Nowy Pamiętnik Warszawski” czy „Dziennik Wileński” były rozpaczliwą próbą obrony praw kultury polskiej do istnienia. Były świadectwem, że kultura w Polsce ciągle jeszcze żyje.
Po 1815 r. pisma literackie nabrały znamion normalnych periodyków europejskich. Na ich łamach nowy naród dochodził do samoświadomości. W tych pismach toczono debaty polityczne, filozoficzne i estetyczne.
ważne w tamtym okresie były pisma:
„Dziennik Wileński”
wznowił swą działalność w latach 1815-1830
prowadzony był przez Kazimierza Kontryma
ukazywały siew nim artykuły Jana Śniadeckiego stanowiące teoretyczne uzasadnienie estetyki klasycznej
„ Pamiętnik Warszawski”
kontynuacja wychodzącego wcześniej pism o tej samej nazwie redagowanego wówczas przez Ludwika Osińskiego
w 1815-1821 prowadził go Feliks Bentkowski (jeden z pierwszych historiografów, twórcza Historii literatury polskiej a w 1822-1823 pisarze Kazimierz Brodziński i Fryderyk Skarbek
na łamach tego pisma Brodziński wystąpił z głębokim uzasadnieniem programu literatury narodowej
3. NOWY CZYTELNIK
zmiana składu społecznego narodu spowodowała pojawienie się nowego czytelnika (można nazwać go masowym)
zrodziło się zapotrzebowanie na specjalną książkę dla dzieci podsuwającą wzory dobrego wychowania i moralnego postępowania - tak książka miała być guwernerem dzieci w domach mieszczan i w biednych dworkach.
Temu zapotrzebowaniu wyszedł naprzód Michał Wiszniewski, który napisał Pamiątkę po dobrym ojcu (1825) był to zbiór napisany w formie ojcowskich przestróg, jakie powinien przyswoić sobie młody człowiek. Popularniejszy był pierwowzór - Pamiątka po dobrej matce, czyli Ostatnie jej rady dla córki (1819) napisany przez Klementynę Tańską - Hoffmanową.
„Gminny” czytelnik domagający się literatury dopasowanej do jego gustu oddzielił sentymentalizm od klasycyzmu.
Klasycy pisali dla czytelnika elitarnego. W ich poetykach, które pełniły funkcję strażnika norm i gustów, wymieniana była tylko proza dyskursywna. Omawiano takie gatunki jak kazanie czy oracje. Czytelnik klasyków był z reguły wykształcony nie uznawał ballad romantycznych. Klasycyzm musiał upaść, bo traktował nowego czytelnika jak barbarzyńcę.
Sentymentalizm zajął odrębne stanowisko. Dostrzegł w Europie powodzenie nowego gatunku, jakim była powieści. Otworzył się na prozę fabularną, na powieść, której tematem było zarówno współczesne życie obyczajowe jak i dramaty duchowe przeciętnych jednostek.
4. POWIEŚC OBYCZAJOWA
Pojawiła się w polskiej prozie po roku 1815
Tematem tego gatunku było współczesne życie codzienne przeciętnych ludzi, ich kłopoty osobiste, rodzinne, ich sprawy sąsiedzkie, a nawet finansowe. Autorzy zwracali uwagę na stan społeczny i warunki majątkowej egzystencji. Pojawił się protagonista brutalnie uzależniony od struktury życia społecznego.
Pisali je np. Elżbieta Jaraczewska (np. Wieczór adwentowy), Fryderyk Skarbka (np. Pan Starosta). Skarbka była zafascynowany twórczością Sterne'a ma to odbicie w jego twórczości w Panu Staroście są to szczegółowe opisy wyrazu twarzy bohaterów i ich gestykulacji. Nawiązywał również do Pana Podstolego Krasickiego (konstrukcja akcji i sama metoda opowiadania). Powieść mówiła o postawach młodzieży w zaborze pruskim.
5. ROMANS SENTYMENTALNY
Był świadectwem ciągłego istnienia i rozwijania się sentymentalizmu.
Był to nowy gatunek prozy fabularnej.
W epoce Królestwa Kongresowego każdą prozę „czułą” nazywano romansem
Romans był gatunkiem niebezpiecznym moralnie, ponieważ pochwalał niekontrolowane wybuchy nierozsądnych uczuć.
Romansem była Malwina Marii Wirtemberskiej (wyd. 1816r.)
Początków naszego romansu sentymentalnego można doszukać się w czasach istnienia Rzeczypospolitej zwłaszcza w ośrodku, jakim były Puławy.
Romanse tworzyli również:
Feliks Benartowicz Nierozsądne śluby, który własny życiorys ukształtował na puławskiego Wertera
Julian Ursyn Niemcewicz - Lejbe i Siora, czyli Listy dwojga kochanków
Adam Kasperowski Żale Elwiry
Również Fryderyk Skarbek wydał Chwile radości
Autorzy romansów sentymentalnych nie pozostawili jakiegoś znaczącego dzieła zasługują one na uwagę jako świadectwo sentymentalnej kultury uczuć.
Autorzy pokazywali miłość nawzajem nieszczęśliwą, która ocierała się o grzech, o przestępstwo, wywoływała poczucie winy. Bohaterowie taki los wybierali świadomie. Miłość jest tu fatalną pasją, która pcha ludzi do zagłady. Bohaterowie wzorem Wertera wplątują się w sytuacje bez wyjścia. Tylko Malwina kończy się dobrze.
W romansie sentymentalnym mamy trochę przetworzonego wątku Tristana i Izoldy, czyli mitu o miłości gorzkiej i mrocznej, chociaż najpiękniejszej.
6. ROMANS HISTORYCZNY
Popularny gatunek prozy fabularnej powstał na zamówienie patriotyczne.
Odziedziczyła sprawę dyskusji nad dawnymi dziejami Polski.
Pisarz nie powinien przekształcać dziejów ojczystych w pretekst do zabawy literackiej. Dziej Polski maja charakter sakralny i fikcja literacka powinna to uszanować.
Romans historyczny powinien krzepić serca, wzmacniać naszą tożsamość narodową. Miał on głosić chwałę dawnej Polski.
Maił pogodzić prawdę dotyczącą dziejów z prawda odsłaniającą tajniki natury ludzkiej.
Program Jana Ursyna Niemcewicza zawarty we wstępie do powieści Jan z Tęczyna zawierał postulaty m.in.:
romans historyczny ma zupełnie inny cel, aniżeli hagiografia miał przedstawiać „drobny realizm” historyczny, dzięki któremu można hagiografie uzupełnić życiowymi szczegółami
w romansie możliwa okazała się „demokratyczna” wizja dziejów, można było w nim ukazać wszystkich bez względu na stan
romanse historyczne pisali: Benartowicz (Nałęcz), -1830Fryderyk Skarbek, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, J.U. Niemcewicz (cieszył się największym zainteresowaniem)
ruch ten stał pod znakiem Waltera Scotta
OD IDYLI DO ELEGII
POEMAT HEROICZNY KLASYKÓW
BAJKA KLASYKÓW
PROZA KLASYKÓW
ZIEMIAŃSTWO KAJETANA KOŹMIANA
7. SPÓR KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI
sentymentalizm odchodził w chwale prekursora nowego i zwycięskiego prądu literackiego - romantyzmu.
Spór:
dotyczył nie tylko sprawy narodowej (klasycy bali się, że wszelki opór sprawi, że car zabierze im przywilej posiadania państwa), która leżała u jego podstaw
zakładał zmianę stylu literackiego
od 1815 roku rozpoczął się u nas zarówno atak informacyjny jak i wymiana myśli
poglądy klasycyzmu zaprezentował Jan Śniadecki w artykule O pismach klasycznych i romantycznych wydrukowanym w „Dzienniku Wileńskim” w 1819 roku była to polemika z rozprawą Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności
Śniadecki uważał, że:
Romantycy stali się niewolnikami własnych fantazmatów (Mickiewicz o tym się przekona i zanalizuje w IV cz. Dziadów)
Zrównali „ja” romantyczne z „ja” szaleńca
Romantyczność programowa ballada jest apologią nadprzyrodzonego daru widzenia rzeczywistości niematerialnej, czyli z punktu widzenia klasyka pochwała oszustwa i skandalu poznawczego. Spór dotyczył wiec możliwości i sposobu widzenia rzeczy niewidzialnych, ich obecności w świecie materialnym. O tym, w jaki sposób dziewczyna widzi byt czysto duchowy, poniekąd myśli bez ciała, sygnalizuje już motto z Hamleta.
Romantycy wychodzili z założenia, że poznanie przy pomocy oka zmysłowego jest niewiele warte. W balladzie Mickiewicza „oczy duszy” oznaczają łaskę nadnaturalnego widzenia esencji rzeczy, zazwyczaj ukrytych przed „wzrokiem zewnętrznym” Mickiewicz przypisał wiec zwykłej dziewczynie zdolność, którą szczycili się poeci romantyczni.
Romantycy nawiązywali do najbardziej archaicznych wierzeń zachowanych przez „gminne przesądy”
Romantyzm był wyprawą poza materialny, skończony świat klasyków, a tylko „oczy duszy” mogły pokusić się o przeniknięcie nieskończoności bez początku (Boga) i nieskończoności bez końca (duszy).
Maurycy Mochancki - najwybitniejszy krytyk romantyzmu. Podjął się wielkiej dyskusji z Śniadeckim uważał, że Śniadecki sprymityzował postawę romantyków. Całe swoje rozumowanie Mochancki oparła na antynomii między „przeczuciem lepszego, trwalszego bytu i harmonii” a „znikomością rzeczy widzialnych, z niedolą i cierpieniem, z nierządem i zamieszaniem w świecie wcielonym”. Tak jak Mickiewicz chwalił „idee” nadnaturalny porządek rzeczy, Platońską rzeczywistość istotnie istniejącą
3