Pierre L. van den Berghe Bestia wraca do łask: w stronę biospołecznej teorii agresji [w:] Człowiek zwierze społeczne

Tezy dotyczące zachowania się człowieka, jak i innych zwierząt:

1. Zachowania każdego gatunku wyznaczone są po części przez zestaw biologicznych predyspozycji,

2. Zachowanie zwierząt może być modyfikowane przez uczenie się, które zależy od warunków środowiskowych, inteligencji i złożoności organizmu,

3. Wiele form zachowania się jest produktem współoddziaływania zachodzącego pomiędzy biologicznymi predyspozycjami a otoczeniem,

4. Niepowtarzalny jest pod pewnymi względami repertuar zachowań każdego gatunku. Zachowane każdego gatunku jest ściśle związane z jego ewolucją biologiczną.

Z tez tych wynika, że do zachowania człowieka należy podchodzić tak jak do zachowania się innych ssaków: należy traktować je jako produkt współoddziaływania pomiędzy czynnikami biogenetycznymi i środowiskowymi. Nasz repertuar zachowań, choć większy niż u innych zwierząt, nie jest nieskończony - istnieje, coś takiego, jak natura ludzka, tak samo jak istnieje np. natura szympansa.

Dlaczego w zestawieniu z innymi ssakami człowiek jest tak agresywny?

Wyjściową przyczyną agresji jest współzawodnictwo o zasoby. Istnieją dwa sposoby regulowania współzawodnictwa:

1. Terytorializm - ustanowione zostają monpolistyczne prawa do zasobów na określonej części użytkowanej przestrzeni,

2. Hierarchiczność - porządek pierwszeństwa w dostępie do zasobów i ich podziale,

Dychotomia: współzawodnictwo o zasoby prowadzi do rozwoju terytorialzmu lub/i hierarchiczności, co zapobiec ma bezustannej wojnie, ale jednocześnie im silniejsza hierarchiczność i terytorializm tym więcej okazji do agresywnego ataku i obrony monopoli i przywilejów. Gatunki wykazują tendencje agresywne proporcjonalnie do poziomu hierarchiczności lub/i terytorialności swojej organizacji społecznej. Presja populacyjna jest związana ze współzawodnictwem o zasoby.

Homo sapiens wykazuje wyższy poziom terytorializmu, agresji, hierarchiczności i presji populacyjnej niż inne zwierzęta ponieważ ludzie współzawodniczą o szerszy zakres zasobów. Zakres tak szeroki, że potrzeby człowieka stały się niemożliwe do zaspokojenia. Potrzeby są niezaspokajane bo nie są tylko potrzebami materialnymi, ale w znacznej mierze dotyczą zasobów i wytworów społecznych. Początkowo ludzka agresja opierała się na biologicznych podstawach terytorializmu i hierarchiczności, zmieniło się to od czasu „Rewolucji Neolitycznej” (powstanie rolnictwa).

Model zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy presją populacyjną, agresywnością, terytorializmem i hierarchicznością:

PRESJA POPULACYJNA SPOŁECZNIE WYTWORZONE POTRZEBY

WSPÓŁZAWODNICTWO O ZASOBY

AGRESJA

TERYTORIALIZM HIERARCHICZNOŚĆ

Parametry modelu:

WSPÓŁZAWODNICTWO o zasoby wewnątrz gatunku prowadzi do AGRESJI. PRESJA POPULACYJNA jest jednym z głównych czynników wzmacniających współzawodnictwo o zasoby, a więc i agresywność. Równie ważne w najnowszej historii ludzkości są SPOŁECZNIE WYTWORZONE POTRZEBY, które, z natury niezaspokajane, utrzymują wysoki poziom współzawodnictwa o zasoby nawet wtedy, gdy zaspokojone zostają potrzeby biologiczne. Agresja opanowywane jest przez mechanizmy TERYTORIALIZMU i HIERARCHICZNOŚCI. Jednakże nie tylko służą one opanowaniu i tłumieniu agresji: także ją wywołują.

Podstawowe terminy:

1. Agresja - napaść fizyczna lub grożenie napaścią, skierowane ku członkowi tego samego gatunku biologicznego.

2. Drapieżnictwo - zabijanie osobnika innego gatunku w celu zdobycia pożywienia nie jest agresją!

3. Terytorializm - bronienie terenu o stosunkowo stałych granicach przed zajęciem i/lub używaniem go przez osobniki tego samego gatunku.

4. Przestrzeń społeczna - wyimaginowana przestrzeń przemieszczająca się wraz z podmiotem.

5. Hierarchia - stosunkowo stały porządek pozycji społecznych u osobników tego samego gatunku, wyznaczający uprzywilejowanie w dostępie do zasobów. Hierarchiczność wyrażana jest przy pomocy zachowań typu dominacja - uległość.

Agresywność, hierarchiczność i terytorializm są wbudowane w nasz wrodzony repertuar zachowań, choć są one także, przetwarzane kulturowo i modyfikowane poprzez uczenie się i warunki środowiskowe.

Dowody na biologiczne podstawy agresji:

• Powszechność występowania w gatunku,

• W wysokim stopniu jest kontrolowana hormonalnie przez wydzielanie testosteronu,

Hierarchiczność:

• Wszystkie społeczeństwa ludzkie są uporządkowane hierarchicznie,

• Prawie zawsze wśród mężczyzn występuje hierarchia prestiżu,

• Najmniej zhierarchizowane społeczeństwa ludzkie są tak rozwarstwione jak najbardziej hierarchiczne społeczeństwa innych naczelnych,

• W większości kultur dominacja wyraża się wyprostowaną postawą lub stanięciem na podwyższeniu, a uległość objawia się kuleniem,

Terytorializm:

• W gatunku ludzkim - powszechność występowania terytorializmu,

• W większości społeczeństw ludzkich rodzina ma własną przestrzeń terytorialną,

• Prawie wszystkie społeczeństwa wyznaczają pomiędzy sobą granice a przekraczaniu tej granicy towarzyszą pewne specyficzne zachowania; nieprzestrzeganie reguł wywołuje konflikty.

Trzy teorie ludzkiej agresji rozwinięte w ostatnich latach:

1. Człowiek jest wysoce agresywny, ponieważ rozwijał się jako „małpa-morderca” , np. prace Ardeya. Słabością tej teorii jest nie rozróżnienie agresji od drapieżnictwa,

2. Teoria Konrada Lorenza, głosi, że agresja występuje pospolicie u większości gatunków, gatunki te można podzielić na dwie kategorie: u jednych wyposażenie biologiczne umożliwiające zabijanie jest ubogie, inne zwierzęta obdarzone są naturalnymi narzędziami mordu, ale mechanizmy porażki tłumią w nich agresję. Natomiast człowiek stanowi zagrożenie bo biologicznie jest słabo przystosowany do zabijania ale nie rozwinęły się w nim skuteczne hamulce agresji i zabija za pomocą kulturowo wytworzonych uczelni.

3. Teoria Louisa Leakeya - humanizacja człowieka, szczególnie rozwinięcie się języka, spowodowało że człowiek zwrócił się przeciw człowiekowi. Charakterystyczną cechą ludzkiej agresji jest zorganizowanie i zaplanowanie. Do tego potrzebny jest abstrakcyjny język. Podobny nurt reprezentował Bigelow - „współpraca i agresja to dwa końce tego samego kija”.

• Teoria frustracji i agresji Dollarda - wyjaśnianie agresji w kategoriach uczenia się i mechanizmów psychicznych,

• Behawioryści: agresja, podobnie jak inne zachowania, może być poddawana eksperymentalnej manipulacji,

Podstawową funkcją agresywnego zachowania się jest obrona lub uzyskanie dostępu do szczupłych zasobów, o które współzawodniczą inni członkowie tego samego gatunku. Istnieją dwa sposoby regulowania współzawodnictwa: terytorializm i hierarchiczność. Wspólnym elementem tych rozwiązań, jest to, że regulują współzawodnictwo, a więc i agresje, ale jednocześnie do ich utrzymania i zmiany potrzebne są zachowania agresywne. Agresja jest więc mechanizmem odpowiedzialnym za stabilizację i za zmiany.

U naczelnych:

• Gatunki terytorialne są na ogół w minimalnym stopniu hierarchiczne,

• Gatunki hierarchiczne są na ogół terytorialne,

• Gatunki terytorialne są najczęściej nadrzewne,

• Gatunki hierarchiczne więcej czasu spędzają na ziemi.

Zarówno u ludzi, jaki i innych gatunków współzawodnictwo o zasoby nie jest przede wszystkim wynikiem ich niedostatecznej dla zaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych ilości, ale właśnie nadmierne nagromadzenie zasobów doprowadzić może do rozszerzenia potrzeb wtórnych i intensyfikacji współzawodnictwa. Związek pomiędzy niedostatkiem a współzawodnictwem o zasoby jest krzywoliniowy:

• Ostre współzawodnictwo w warunkach głodu,

• Minimalne w warunkach zaspokojenia potrzeb,

• Rosnące w warunkach znacznych nadwyżek.

Wyjątkowość homo sapiens polega na tym, że jest on jednocześnie wysoce terytorialny i hierarchiczny - stąd - podwójnie agresywny: zewnętrznie (walka w obronie terytorium, atak na inne terytoria), wewnętrznie (walka o przywództwo).

Dlaczego homo sapiens jest wysoce terytorialny i hierarchiczny?

• Hierarchia jest sposobem regulacji współzawodnictwa o zasoby i koniecznym warunkiem przetrwania (wspólna obrona przed wrogiem).

• Kluczowym czynnikiem jest presja populacyjna. Hominidzi byli w stanie bardzo szybko osiągnąć granicę ilościową grupy, co powodowało silną presję populacyjną, którą szybciej rozładować można było poprzez wzajemne zabijanie się niż śmierć głodową,

• Terytorializm rozwinął się jako sposób na regulowanie międzygrupowej agresji, uniknięcie bezustannych walk,

Prowadząc zorganizowane kanibalistyczne działania wojenne, człowiek stał się jedynym ssakiem, u którego zaciera się granica pomiędzy wewnątrzgatunkową agresją i międzygatunkowym drapieżnictwem.

Człowiek stał się wysoce współzawodniczącym w wyniku kolejnych etapów ewolucji: łowieckim, padlinożerczym i zbieraczym. Wraz z rewolucją wytwarzania żywności zasoby materialne gwałtownie rosły a współzawodnictwo o zasoby nie tylko nie zmalało, ale zostało zaostrzone przez technologiczny przełom. W przeciwieństwie do zasobów naturalnych, zasoby społeczne są prawie nieograniczone i w przeciwieństwie do podstawowych potrzeb biologicznych, które są szybko zaspokajane, potrzeby społeczne są z zasady niezaspokajalne.

1