Poglądy Pseudo-Dionizego Areopagity
1. Autor
Pseudo-Dionizy Areopagita to jeden z najbardziej tajemniczych pisarzy wczesnego Bizancjum, do dziś nie wiadomo kim tak naprawdę był autor dzieła ”Corpus Dionysiacum”. Sam autor podaje się za Ateńczyka, który słuchał nauczania św. Pawła na Areopagu i stał się jego uczniem (wspominają o tym Dzieje Apostolskie, 17,32). Dionizy wielokrotnie powołuje się na swojego nauczyciela - Świętego Pawła oraz adresuje listy i traktaty do towarzyszy św. Pawła - Tymoteusza i Tytusa. W jego pismach pojawiają się również wspomnienia o ciemnościach, które okryły ziemię w czasie śmierci Chrystusa na krzyżu, kiedy Dionizy przebywał w Egipcie i był jeszcze poganinem. Według „Historii kościelnej” Euzebiusza Dionizy miał być po nawróceniu pierwszym biskupem Aten, a według legendy miał być także apostołem Galów i pierwszym biskupem Paryża.
Nie mamy niestety żadnego dowodu, że autor pism teologicznych był istotnie Dionizym Areopagitą. Po raz pierwszy o jego dziełach wspomina się na synodzie w Konstantynopolu w 533 r., powołują się na nie monofizycy, aby uzasadnić swe poglądy na temat boskiej natury Chrystusa. Św. Maksym Wyznawca z kolei dowodzi ortodoksyjności dzieł Areopagity w swoich komentarzach zwanych Scholiami. Od tego czasu pisma Dionizego ulegają szerokiemu upowszechnieniu na Wschodzie, na Zachodzie natomiast popularyzują się po przetłumaczeniu ich na łacinę przez Jana Szkota Eriugena na prośbę Karola II Łysego, około 847 roku. Od tego czasu pisma Areopagity wywierają wielki wpływ na rozmyślania teologów i mistyków.
W dobie renesansu Laurencjusz Valla i Erazm z Rotterdamu zauważyli, że dzieła nie mogły powstać w I wieku, lecz najwcześniej w IV wieku. Nie mogły być więc pisane przez Dionizego Areopagitę, ale za kogoś kto się za niego podawał. Osoba ta została nazwana Pseudo-Dionizym i utraciła autorytet ucznia św. Pawła. Usiłowano utożsamiać tę osobę z różnymi postaciami: Sewerem z Antiochii czy uczniem Klemensa Aleksandryjskiego - Dionizym Wielkim. Obecnie większość badaczy przyjmuje iż był on anonimowym badaczem syryjskim, który żył na przełomie V i VI wieku i ukrył swoje prawdziwe imię.
Zatajenie prawdziwego imienia badacze próbują tłumaczyć w następujący sposób: Ateny, gdzie nawrócił się Dionizy Areopagita były kojarzone z filozofią oraz założoną przez Platona w gaju Akademosa szkołą, która istniała kiedy w Atenach przemawiał św. Paweł. Co więcej, szkoła działała aż do 529 r. kiedy żył nieznany autor „Corpus Dionysiacum”, a na jej czele w tym okresie stał obrońca pogaństwa - Proklos. Dzięki komentarzom Proklosa, poglądy Platona stały się podwalinami starej, greckiej religii, która była zagrożona przez myślicieli chrześcijańskich. Pseudo-Dionizy z kolei wykorzystał filozofię platońską aby pokazać jej bliskość z chrześcijaństwem, a jego pseudonim ma nawiązywać do pierwszej ingerencji chrześcijaństwa w ojczyźnie filozofów. Samą filozofię Pseudo-Dionizy uważa za świętym Pawłem za „Bożą mądrość” otrzymaną od Boga, jeśli więc ktoś wykorzystuje ją przeciwko chrześcijaństwu, przeciwstawia się Temu, od którego otrzymał swoją wiedzę.
2. Dzieła
„Corpus Dionysiacum” składa się z 4 traktatów i 10 listów. Autor często odwołuje się do innych swoich dzieł, do dziś nie odnalezionych, lecz omówionych pokrótce w znanych dziś utworach. Stąd rodzi się obawa iż 7 nieznanych traktatów w ogóle nie zostało napisanych.
Zrozumienie dzieł Pseudo-Dionizego niosło wielkie trudności myślicielom i tłumaczom, a wynikało to z faktu iż w polemice z neoplatończykami autor używa wielu sformułowań pojawiających się w ich dziełach. Po przeczytaniu takich twórców jak Plotyn, Porfiriusz i wspomniany już Proklos, poglądy Pseudo-Dionizego stają się łatwiejsze do zrozumienia.
3. Poglądy
Pseudo-Dionizy podziwia świat jako dzieło Doskonałego Stwórcy. Każdy element świata ma swoje miejsce i położenie względem innych elementów.
Wszechświat istnieje w określonych strukturach i porusza według określonych reguł. Składa się on z 5 elementów:
* Bóg w Trójcy - ponad bytem, przyczyna wszystkiego co istnieje - jest tak transcendentny i oddalony od świata, że jego kontakt ze stworzeniem odbywa się zawsze przez opatrzności, jest on dla Pseudo-Dionizego nierozpoznawalny do tego stopnia, że woli wypowiadać się o nim używając teologii negatywnej.
* Jedność i Dobro - pierwsza opatrzność, zasada wszystkich rzeczy, dzięki niemu wszystko powstaje i trwa, Dobro to też kres bytów. Porównane jest do słońca i światła, do którego dąży wszystko co może przyjąć jego ciepło, Dobro to "światło intelektualne", które oświeca to co już istnieje, udziela wszelkiej wiedzy.
Dobro to także piękno i piękność, samo z siebie rozdziela piekność (działa tak jak światło), stwarza harmonię i świetność bytów. Jest pięknem niezmiennym, obiektywnym dla wszystkich, zawsze pozostaje takie samo w sobie i dla siebie. Jest przyczyną każdego ruchu i bezruchu, ponieważ jest przedmiotem pragnienia i miłości. Wszystko co istnieje pochodzi z piękna i dobra, mieści się w nim i z miłości do niego dąży.
* Boskie opatrzności - wzorce, zasady substancjo twórcze, światła które prześwietlają byty,
* Hierarchie Aniołów i ludzi
* Materialny świat - interesuje go tylko świat intelektualny. Nie odrzuca jednak materii jeśli służy przebóstwieniu, część materialnej rzeczywistości jest uświęcona (szacunek do ludzkiego ciała jako do towarzysza duszy w świętych zmaganiach), lecz większość jest niebezpiecznym „nietrwałym przejawem chimerycznego szczęścia”.
Człowiek nie może określić Boga w sposób adekwatny, dlatego nadaje mu różne nazwy. Orzekać o Bogu można za pomocą
* teologii pozytywnej/katafatycznej - mówi o tym czym Bóg jest, nazywa go najbardziej ogólnie a kończy na jednostkowym. Odpowiada emanacji czyli wyłanianiu się istoty Stwórcy. Imiona wskazujące na Boga jako przyczynę wszystkiego (dobro, byt, stwarzanie życia)
* teologia negatywna/apofatyczna/mistyczna - mówi czym Bóg nie jest, zaczyna od rzeczy najprostszych, a kończy na największych uogólnieniach. Dojść do istoty Boga można tylko metodą kolejnych zaprzeczeń. Możemy Go poznać ponadintelektualnym poznaniem, którego natury nie potrafimy określić, takie doświadczenie mistyczne stało się udziałem samego autora. Imiona wynoszące nad to co znamy (mądrość, życie, dobroć)
OPATRZNOŚCI
Skoro Bóg znajduje się poza światem, musi w jakiś sposób się z nim komunikować. Pośrednikami są tak zwane imiona boskie/boże opatrzności - najróżniejsze sposoby działania Boga, przekazywane w procesie emanacji nazywanego Opatrznością Boga. W procesie Opatrznośći Bóg stwarza i obdarza substancjalnością wszystkie byty. Opatrzność to pra-intelekt, prarozumowanie, którego echem i kopią są intelekty ludzkie, u filozofów późnego platonizmu nosi nazwę Jednia, czyli sposób w jaki najwyższy punkt rzeczywistości opiekuje się tym co jest niższe od niego (u Proklosa - emanacja wiedzy). Opatrzność jako całość nazywana jest 3 imionami: dobro- wyraża całość udzielania się Boga, pierwszy dar, jedność i doskonałość, na nią zaś składają się pomniejsze „opatrzności”, czyli inne imiona boskie, ułożone w sposób hieratyczny: po Dobru, Doskonałości i Jedni, następują niższe opatrzności: byt, życie, mądrość itp. od tego co najbardziej ogólne, do tego co najmniej podobne do Jedni.
Używając terminologii Platona o niezmienności bytów-idei , Pseudo-Dionizy wyjaśnia czym jest byt i niebyt. Jednia/Dobro jest najwyższą i najdoskonalszą ideą, więc sama nie może być bytem, bo nie może byś Jednią i jeszcze czymś (Jednią i bytem), jest ponad bytem. Nie można jednak powiedzieć że Jedni nie ma, jest najwyższym, prostym byciem bez żadnej treści, która czyniłaby ją złożoną. To co jest ponad bytem, nie mieści się w granicach bytu i dlatego o Jedni trzeba powiedzieć że jest niebytem. Niebyt dąży do dobra i stara się w nim istnieć, dzięki dobru otrzymuje istnienie - może istnieć. Tak więc Jednia - szczyt rzeczywistości - może jednocześnie być niebytem i istnieć. Jednia to także substancja, wszystko jest stworzone z jednej substancji, a różnice między np człowiekiem i zwierzęciem wynikają z różnego zmieszania bytu i niebytu. Zło nie nie może być niebytem, ponieważ nie istnieje, a niebyt jakoś istnieje.
HIERARCHIE
Świat Aniołów i ludzi jest przede wszystkim hieratyczny. Jego porządek opiera się na wzajemnych zależnościach poszczególnych stopni. Nie można doświadczyć Boga bezpośrednio, tylko przez opatrzności, każdy stopień hierarchii łączy się z pewnym etapem przyjęcia Bożego światła. Każdy w hierarchii może przyjąć właściwą dla siebie ilość światła, ma je odbijać i objawiać Boga wedle swojej możności wszystkim stojącym niżej od niego. Każdy element hierarchii to miejsce objawienia Boga (też sakramentalne znaki i obrzędy).
Hierarchia - święty porządek i wiedza, aktywność upodabniająca nas do Boskości, wznosząca się w odpowiedzi na oświecenia od Boga.
Celem hierarchii jest upodobnienie się do Boga i zjednoczenie z Nim, zdobycie wiedzy poprzez miłość: Bóg przez rozlewanie dobroci pociąga wszystko do siebie, pragnienie dobra jest tak silne że staje się ekstatyczną miłością, zmusza do negowania siebie aby zbliżyć się do Boga. Aby upodobnić się do Boga należy być najpierw oczyszczonym, a następnie przez oświecenie można dojść do zjednoczenia. Kto dostępuje zjednoczenia, ten dostępuje także pełni wiedzy, boska działalność to przekazywanie wiedzy.
NIEBIAŃSKA
Świat Aniołów jest inteligibilny - możliwy do poznania za pomocą intelektu, natura Aniołów jest czysto inteligentna, najdoskonalsze podobieństwo do Boga, czerpią najpełniej z boskiej dobroci. Anioły są pośrednikami między Bogiem i ludźmi, Bóg posyła do ludzi tylko członków najniższej hierarchii, ludzie też mogą być Aniołami - przekazywać innym objawienia, mogą to być ludzie tylko z najwyższej hierarchii, naturalnie kontynuują hierarchię niebiańską.
Anioł może otrzymywać i przekazywać światło tylko sąsiednim stopniom, nieścisłości z Pismem, niezliczona ilość Aniołów.
Porządek anielski Pseudo-Dionizy również zaczerpnął od neoplatończyków, którzy byty pośredniczące między bogiem i demonami nazywają demonami. Wielu wcześniejszych pisarzy chrześcijańskich czerpało taki wzorzez z filozofii greckiej:
1 hier (zastęp): (chóry) Serafiny, Cherubiny, Trony
2 hier: Panowania, Moce, Władze
3 hier: Zwierzchności, Archaniołowie, Aniołowie
KOŚCIELNA
Poprzez hierarchię Aniołów światło przekazywane dalej do hierarchii kościelnej, a przez nią do dusz ludzkich. Człowiek człowiekowi może przekazywać światło tylko pośrednio - poprzez nauczanie i sakramenty - widzialne znaki przekazywania darów bożych (tylko chrzest, Eucharystia i konsekracja oleju), a właściwie tylko umożliwiają dostęp do łaski.
Droga do Boga to oczyszczenie zmysłów dzięki Pismu Św i sakramentom,
Sakramenty: chrzest, Eucharystia, konsekracja oleju
Duchowieństwo: biskupi (hierarchowie), kapłani, diakoni
Laikat: mnisi, wierni, oczyszczający się
Ceremonie i ryty pogrzebowe
Wygląd kościoła - obraz hierarchii: duchowieństwo ma wydzielone miejsce, sanktuarium, oddzielone ścianą z obrazami, przez „święte drzwi” objawia boskie tajemnice i przekazuje światło do nawy, bezpośrednio przez drzwiami mnisi, potem reszta wiernych (wciąż potrzebują oczyszczenia i nie mogą sprawować świętych misteriów).
Sakramenty:
Chrzest - początek duchowej drogi, początek przebóstwienia,
Eucharystia - zebranie w jedność, Bóg wychodzi ku człowiekowi oddalającemu się przez grzechy
konsekracja oleju - namaszczenie olejem to przekazanie nowego, duchowego wymiaru
święcenia kapłańskie, przyjęcie tonsury, ceremonie pogrzebowe (lista 7 sakramentów dopiero XII w na Zachodzie).
SYMBOLE PODANE PRZEZ AUTORA - widzialne "zasłony" dla wiedzy, która powinna byc zakryta dla większości ludzi. Nie ma nic złego w przedstawianiu rzeczy niebiańskich przez symbole do nich niepodobne - Jezus też mówił w przypowieściach. Przekraczalność figuralnych wyobrażeń ma nas pobudzić do zgłębiania ich prawdziwej natury.