Polska w okresie stalinowskim (1948 - 1956). Oprac. RM.
1. Ramy czasowe stalinizmu w Polsce.
- umowny początek okresu stalinowskiego w historii Polski
(powstanie PKWN w 1944 ?, sfałszowane wybory w I 1947 ?, likwidacja opozycji politycznej w 1947 r. ?,
konferencja w Szklarskiej Porębie we IX 1947 ?,
przejęcie władzy w PPR przez frakcję stalinowską na przełomie VIII i IX 1948 r.?, powstanie PZPR w XIII 1948 r?)
- umowne zakończenie okresu stalinowskiego w historii Polski
(rozwiązanie MBP w XII 1954 r. ?, XX Zjazd KPZR w II 1956 r., ? śmierć B. Bieruta w III 1956 r ?.,
wydarzenia października 1956 r. - usunięcie z kierowniczych stanowisk przedstawicieli frakcji stalinowskiej /Berman,
Minc, Rokossowski/ i powrót do władzy W. Gomułki)
2. Najważniejsze osoby w państwie w Polsce okresu stalinowskiego.
Bolesław Bierut: prezydent KRN w l. 1944 - 1947, prezydent w l. 1947 - 1952,
sekretarz generalny PPR (IX - XII 1948), przewodniczący KC PZPR w l. 1948 - 1954, 1 sekretarz KC
PZPR w l. 1954 - 1956, premier w l. 1952 - 1954
Jakub Berman - jedna z najważniejszych postaci w KC i BP PZPR
Hilary Minc - wicepremier, kieruje realizacją planu 6 -letniego
Konstantin Rokossowski: minister obrony narodowej w l. 1949 - 1956
Józef Cyrankiewicz: premier w l. 1947 - 1952, 1954 - 1970
Aleksander Zawadzki: przewodniczący Rady Państwa w l. 1952 - 1964
3. Wpływ rozpoczęcia „zimnej wojny” (1946) i uchwał konferencji w Szklarskiej Porębie
(1947) na stalinizację Polski.
- rozpoczęcie „zimnej wojny” spowodowało większy stopień uzależnienia Polski i innych państw
środkowoeuropejskich od ZSRR (zob. temat: ZSRR i kraje socjalistyczne)
- znaczenie dla Polski uchwał konferencji w Szklarskiej Porębie i najważniejsze cechy stalinizmu
(zob. temat: ZSRR i kraje socjalistyczne)
odrzucenie tzw. narodowej drogi do socjalizmu na rzecz jednolitego modelu ustroju socjalistycznego w wersji
stalinowskiej,
odsunięcie od władzy zwolenników tzw. narodowej drogi do socjalizmu (W. Gomułka),
przejęcie władzy przez frakcję stalinowską (B. Bierut),
upaństwowienie wszystkich sektorów gospodarki, kolektywizacja rolnictwa,
narzucenie jednolitego modelu rozwoju kultury (żdanowszczyzna, socrealizm),
totalitaryzacja życia społecznego (przejęcie przez państwo kontroli nad społeczeństwem),
zwiększenie zakresu terroru wobec przeciwników politycznych, istnienie wyspecjalizowanych instytucji terroru,
ścisłe powiązanie struktur państwa ze strukturami rządzącej partii - PZPR, tzw. kult jednostki - Stalina, Bieruta
propagowanie ateizmu, propagowanie wrogości wobec USA i państw kapitalistycznych
4. Zmiany w kierownictwie PPR na plenum KC 31VIII - 3 IX 1948
- pozbawienie władzy w partii W. Gomułki i jego zwolenników (zwolenników tzw. narodowej drogi do
socjalizmu), oskarżonych o „odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne”), Gomułka przestał być
wówczas sekretarzem generalnym KC PPR
„Gomułka „był najgorętszym rzecznikiem sojuszu polsko- radzieckiego, zarówno z powodów ideologicznych, jak i dlatego, że widział w
ZSRR jedynego gwaranta polskich granic zachodnich, ale równocześnie uważał, że decyzje w sprawach polskich powinny zapadać nie
w Moskwie, lecz z Warszawie”, A. Garlicki, Stalinizm, s. 15
„Gomułka nie nadawał się do systemu stalinowskiego, ponieważ był zbyt silna indywidualnością. W czasach, które nadchodziły,
potrzebni byli sprawni, posłuszni wykonawcy poleceń centrali”, A. Garlicki, Stalinizm, s.23
- przejęcie władzy w PPR przez frakcję stalinowską (B. Bierut, J. Berman, H. Minc), po usunięciu
Gomułki nowym sekretarzem generalnym KC PPR został Bolesław Bierut
Plenum KC PPR 31 VIII - 3 IX 1948 - w referacie Bieruta zarzucono Gomułce niefność wobec ZSRR I WKP (b), wyrażającą się w jego stosunku do Kominformu i sprawy jugosławiańskiej; błędną ocenę tradycji polskiego ruchu robotniczego; bledną koncepcje współdziałania z prawicą SL i PPS w pierwszej połowie 1944 r.; uchylanie się od walki klasowej na wsi i niewiarę w zwycięstwo partii w walce o władzę państwową”, A. Garlicki, s. 20
5. Powstanie PZPR w wyniku tzw. zjednoczenia ruchu robotniczego (połączenia PPS z PPR)
na kongresie zjednoczeniowym (15 - 21 XII 1948).
6. Najważniejsze osoby w PZPR w okresie stalinowskim:
Bolesław Bierut (przewodniczący KC PZPR w l. 1948 - 1954, 1 sekretarz KC PZPR w l. 1954 - 1956)
Jakub Berman (nadzór nad aparatem bezpieczeństwa w państwie, sprawami ideologii marksistowskiej)
Hilary Minc (kieruje gospodarką, realizacją planu 6 -letniego)
Roman Zambrowski (kieruje aparatem partyjnym, sprawami ruchu młodzieżowego, związków zawodowych)
7. Zjednoczenie ruchu ludowego w 1949 r.
- połączenie PSL z SL i powstanie ZSL (XI 1949), ZSL nie było partią opozycyjną, uznawało prymat
PZPR w państwie oraz propagandową tezę o „sojuszu robotniczo - chłopskim”
8. Ukształtowanie się systemu partyjnego Polski Ludowej.
powstanie w 1944 r. tzw. partii koncesjonowanych (PPS, SL, SD)
powstanie PZPR w XII 1948 r. (z połączenie PPR i PPS)
powstania ZSL w 1949 r. (w wyniku połączenia SL i PSL)
- PZPR jako partia hegemoniczna - rządząca, ZSL, SD - dwie partie o znacznie mniejszym
znaczeniu, nie posiadające wpływu na władzę)
9. Zjednoczenie ruchu młodzieżowego.
- powstanie ZMP (Związek Młodzieży Polskiej) 22 VII 1948, w wyniku połączenia ZWM, OM TUR, ZMW RP „Wici”
10. Sowietyzacja Wojska Polskiego w okresie stalinowskim
• w 1949 r. szefem MON (po odwołaniu M. Roli - Żymierskiego) został marszałek ZSRR Konstantin
Rokossowski, uzyskał nominację na marszałka Polski
• rola oficerów radzieckich Ludowym Wojsku Polskim, m.in. w GZI
• usuwanie z kierowniczych stanowisk w LWP dawnych oficerów PSZ na Zachodzie
11. Terror stalinowski w Polsce.
- procesy polityczne (przeważnie przed sądami wojskowymi)
• proces 6 członków PPS - WRN (XI 1948), m.in. Kazimierza Pużaka (zm. w więzieniu w 1950 ) ,
oskarżeni m.in. o dążenie do obalenia ustroju
• proces 5 działaczy SP (1951)
• proces świadków Jehowy w 1951 (oskarżeni o szpiegostwo na rzecz USA)
• tzw. proces generalski w 1951 r. (generałowie oskarżeni o szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu -
Stanisław Tatar, Franciszek Herman, Jerzy Kirchmayer, Stefan Mossor)
• tzw. procesy odpryskowe (pochodne procesu generalskiego, postawiono w stan oskarżenia
kilkudziesięciu oficerów)
• procesy oficerów Armii Krajowej (m.in.. generałów Augusta Emila Fieldorfa - wyrok śmierci,
Aleksandra Krzyżanowskiego - zmarł w więzieniu, pułkowników Witolda Pileckiego, Kazimierza
Moczarskiego
• proces biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka w 1953 (niesłusznie oskarżony m.in. o
kolaborację z Niemcami w czasie wojny, posiadanie walut państw zachodnich)
- czystka w wymiarze sprawiedliwości, propagandowa teza: prawo to „wola klasy robotniczej”
- Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego jako instytucja terroru (szef MBP - minister Stanisław
Radkiewicz), rola X Departamentu MBP (gen. R. Romkowski, płk. Anatol Fejgin, płk. Józef
Światło) - tropienie „dywersji i szpiegostwa” we władzach państwowych i partyjnych,
płk. Julia Brystygierowa - szef V Departamentu (społeczno- poilitycznego)
- rola Głównego Zarządu Informacyjnego w Ludowym Wojsku Polskim (GZI - kontrwywiad
wojskowy, kierowany przez radzieckich pułkowników: Dymitra Wozniesienskiego i Aleksandra
Skulbaszewskiego)
- aresztowanie W. Gomułki (1951) i jego zwolenników (m. in. Z. Kliszko, gen. M. Spychalski,
gen. G. Korczyński), oskarżonych o tzw. „odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne”
12. Konstytucja PRL z 22 VII 1952 r. jako przejaw stalinizacji ustroju politycznego
- była wzorowana na konstytucji ZSRR z 1936 r.
- o jej ostatecznej treści zadecydował J. Stalin (osobiście nanosił długopisem poprawki w projekcie
konstytucji)
- zmieniała nazwę państwa (Rzeczpospolita Polska Polska Rzeczpospolita Ludowa - PRL)
- zniesienie urzędu prezydenta (jako „burżuazyjnego przeżytku”)
kompetencje prezydenta przejmuje kolegialny organ głowy państwa - Rada Państwa (zwiększają się zatem jej uprawnienia - w porównaniu do Małej Konstytucji z 1947 r.)
wprowadzenie Rady Państwa (może m.in. wydawać dekrety z mocą ustawy między sesjami sejmu) oznacza zaprzeczenie zasady trójpodziału władz
zawiera wiele pustosłowia - deklaracji bez pokrycia, nawiązujących do stalinowskiej retoryki (np. „lud pracujący miast i wsi” jako źródło władzy)
stwarza pozory demokracji (np. gwarantując sejmowi najwyższą władzę w państwie oraz wiele praw i swobód obywatelskich - często nie przestrzeganych)
konstytucja nie przyznała sejmowi funkcji kontrolnych wobec innych organów władzy (np. brak NIK-u, dopiero od 1957 r.)
13. Pozakonstytucyjne źródła władzy w Polsce w okresie stalinowskim.
• zależność Polski od ZSRR (najważniejsze decyzje zapadają w Moskwie)
• zasada nomenklatury (pozakonstytucyjna) przy obsadzie stanowisk i urzędów państwowych
(zasada „wszystko dla partyjnych”)
• ogromna rola w państwie tzw. aparatu bezpieczeństwa (MBP, GZI) i jego wpływ na procesy
decyzyjne
• Sejm pełnił rolę bezwolnej „maszynki do głosowania”, w 1950 r. upoważnił rząd do wydawania
dekretów z mocą ustawy
• najważniejsze decyzje w państwie (poza tymi, które zapadają w Moskwie) podejmuje
kierownictwo PZPR (BP i KC), (propagandowa teza: PZPR jako „awangarda klasy robotniczej”)
14. Ordynacja wyborcza do sejmu z 1952 r.
- głosowanie na jedną listę wyborczą, której skład ustalany jest przez tzw. Front Narodowy (od 1956 r.
Front Jedności Narodu - FJN), - na liście wyborczej brak przedstawicieli opozycji politycznej, liczebnie dominują na niej członkowie
PZPR, są także członkowie koncesjonowanych partii - ZSL, SD oraz uzależnionych od władz
organizacji (np. Liga Kobiet), - władza wzywa do „głosowania bez skreśleń”, dąży do uzyskania bardzo wysokiej frekwencji
wyborczej (oficjalna frekwencja w wyborach w 1952 r. - 95, 33 %), którą wykorzystuje jako przejaw
masowego poparcia społeczeństwa (wybory w X 1952 r. - 99,8 % głosów na listę FN)
15. Stosunki państwo - Kościół w Polsce w okresie stalinowskim
unikanie przez władze komunistyczne - zgodnie z „taktyką salami” - otwartego konfliktu z Kościołem przed 1948 rokiem (np. uczestnictwo prezydenta KRN B. Bieruta w procesjach Bożego Ciała), przejawy polityki antykościelnej władz w tym okresie: np. unieważnienie przedwojennego konkordatu, likwidacja „Tygodnika Warszawskiego”, utworzenie USC)
przyczyny konfliktu władz komunistycznych z Kościołem (m.in. zwalczanie religii i propagowanie ateizmu przez komunistów, w odpowiedzi na to papież Pius XII w 1948 r. ogłosił ekskomunikę katolików popierających komunizm)
wspieranie przez komunistyczne władze środowiska Bolesława Piaseckiego (zwolennik współpracy katolików z władzą komunistyczną, twórca Stowarzyszenia „PAX” w 1952 r., pism „Dziś i Jutro”, „Słowo Powszechne”)
wspieranie przez komunistyczne władze tzw. ruchu księży patriotów (grupa księży związanych ze ZBOWID-em, przeważnie byli kapelani w LWP), zwolenników współpracy z władzą komunistyczną
krytyka środowiska B. Piaseckiego i tzw. ruchu księży patriotów przez Kościół i biskupów (w 1948 r. papież Pius XII ogłosił ekskomunikę katolików popierających komunizm)
rola w Kościele w Polsce prymasa Augusta Hlonda (do 1948), arcybiskupa krakowskiego kardynała Adama Sapiehy (zm. w 195 ), prymasa (od 1949) Stefana Wyszyńskiego
upaństwowienie przez władze tzw. „dóbr martwej ręki” w 1950 r. (nieruchomości Kościoła i innych związków wyznaniowych - budynki, ziemia)
porozumienie między rządem a episkopatem Polski (14 IV 1950), ustalono wzajemne zobowiązania, m.in.: Kościół będzie wzywać wiernych do poszanowania prawa i władzy państwowej, przeciwstawiać się antypolskim wystąpieniom niemieckich księży, państwo zaś gwarantuje katolikom swobodę wyznania i kultu religijnego, utrzymanie zakonów
znaczenie porozumienia: obie strony traktowały je jako tymczasowy kompromis
dekret Rady Państwa o obsadzie godności kościelnych (1953): nałożenie na duchowieństwo (m.in. proboszczów, biskupów) obowiązku składania przysięgi „na wierność PRL”
odpowiedź episkopatu na powyższy dekret: list episkopatu Polski z 8 V 1953 r. „Non possumus”
„(...) gdyby postawiono nas wobec alternatywy: albo podanie jurysdykcji kościelnej jako
narzędzia władzy świeckiej, albo osobista ofiara, wahać się nie będziemy. Pójdziemy za głosem
naszego apostolskiego powołania i kapłańskiego sumienia, idąc z wewnętrznym pokojem i
świadomością, że do prześladowania nie daliśmy najmniejszego powodu, że cierpienie staje się
naszym udziałem nie za co innego, lecz tylko za sprawy Chrystusa i Chrystusowego Kościoła,
Rzeczy Bożych na ołtarzach Cezara składać nam nie wolno. Non possumus.”
represje władz wobec Kościoła, m.in.
• proces biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka w IX 1953 (niesłusznie oskarżony m.in. o
kolaborację z Niemcami w czasie wojny, posiadanie walut państw zachodnich)
• aresztowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego we IX 1953 r. (Rywałd, Stoczek Warmiński,
Prudnik, Komańcza, uwolniony dopiero 28 X 1956 r., przeczytaj Zapiski więzienne prymasa
Wyszyńskiego)
• zamknięcie przez władze „Tygodnika Powszechnego” w 1953 r. (po odmowie redakcji
umieszczenia w żałobnej, czarnej obwódce informacji o śmierci Stalina)
16. Propaganda, kultura, nauka i oświata w okresie stalinowskim.
- indoktrynacja społeczeństwa w zgodnie założeniami ideologii komunistycznej i stalinizmu
- wpływ uchwał konferencji w Szklarskiej Porębie na stalinizację kultury: wprowadzenie tzw.
żdanowszczyzny (jednolitego wzorca rozwoju kultury, opartego na wzorcach stalinowskich i radzieckich) i
socrealizmu w kulturze (temat: ZSRR i kraje socjalistyczne, punkt 2)
kult jednostki: Stalina (Katowice - Stalinogród od 7 III 1953), Bieruta, Rokossowskiego
biała i czarna propaganda okresu stalinowskiego
związek propagandy stalinowskiej z „zimną wojną”: np. zwalczanie „imperializmu” USA, zachodnioniemieckiego „rewizjonizmu” (tzn. nieuznawania przez RFN powojennych granic), stylu życia w świecie kapitalistycznym (np. jazz, coca- cola, tzw. bikiniarze), postacie szczególnie zwalczane przez propagandę stalinowską: H. Truman, D. MacArthur, W. Churchill, K. Adenauer, rola stonki ziemniaczanej w propagandzie stalinowskiej)
bierny opór społeczeństwa wobec propagandy stalinowskiej (np. rola sekcji polskiej radia „Wolna
Europa”, od 1952 r., w kształtowaniu świadomości politycznej społeczeństwa)
rola wiceministra kultury i sztuki Włodzimierza Sokorskiego w stalinizacji kultury
socrealizm w literaturze (np. rola tygodnika „Kuźnica” w propagowaniu socrealizmu w l. 1945 - 1950, „produkcyjniaki”, pokolenie „pryszczatych”, socrealizm w twórczości m.in. K. I. Gałczyńskiego, J. Tuwima, J. Iwaszkiewicza, T. Konwickiego. A. Ważyka, przeczytaj Umysł zniewolony Cz. Miłosza, Hańbę domową J. Trznadla)
socrealizm w architekturze (np. Pałac Kultury i Nauki im. J. Stalina, MDM w Warszawie, centrum Nowej Huty)
socrealizm w rzeźbie (np. X. Dunikowski)
krytyka niezależnych kompozytorów (np. S. Kisielewskiego, K. Pendereckiego, W. Lutosławskiego)
stalinizacja nauki (m.in. likwidacja autonomii wyższych uczelni w 1950 r., likwidacja PAU w
Krakowie w 1951 r. i powołanie PAN w Warszawie, szykany wobec uczonych, np. W.
Tatarkiewicza, K. Ajdukiewicza, T. Kotarbińskiego, uznanie psychologii za naukę niepotrzebną,
podporządkowanie historiografii metodologii marksistowskiej - założeniom tzw. materializmu
dialektycznego)
dążenie władzy komunistycznej do całkowitej likwidacji analfabetyzmu (zarejestrowano 1,5
analfabetów między 14 a 50 rokiem życia, ustawa z 1949 r. o obowiązkowej nauce czytania i
pisania obywateli, którzy nie przekroczyli 50 roku życia, w XII 1951 r. władze uznały, że
problem analfabetyzmu został w Polsce przezwyciężony)
17. Przemiany gospodarcze w Polsce w okresie stalinowskim - realizacja planu 6-letniego w
latach 1950 - 1955.
izolacja gospodarcza Polski od wysokorozwiniętych państw kapitalistycznych
uzależnienie gospodarcze Polski od ZSRR
reforma walutowa w 1950 r. - wymiana pieniędzy (bardzo niekorzystna dla ludności, jej celem było ściągnięcie przez państwo od obywateli środków kapitałowych przeznaczonych na industrializację kraju)
tzw. socjalistyczne współzawodnictwo pracy (np. górnik Wincenty Pstrowski, zm. 1949 - „kto wyrąbie więcej węgla niż ja?”)
rozwiązanie CUP (kierowanego przez prof. Cz. Bobrowskiego) i powołanie na jego miejsce PKPG (Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego), kierował nią wicepremier Hilary Minc, PKPG opracowała założenia planu 6 - letniego, jego najważniejsze założenia przedstawił H. Minc na kongresie zjednoczeniowym PZPR w XII 1948 r.
- założenia i realizacja planu 6-letniego
• cele: szybka industrializacja - uprzemysłowienie kraju
• rozbudowa przemysłu ciężkiego (hutnictwo, górnictwo, przemysł zbrojeniowy)
• zaniedbanie rozwoju przemysłu lekkiego (m.in. przetwórczo - spożywczego) produkującego
artykuły konsumpcyjne
• inwestycje planu 6 -letniego, m.in.: budowa Nowej Huty (huty i miasta), MDM w Warszawie,
FSO na Żeraniu, Pałacu Kultury i Nauki im. J. Stalina, Stadionu 10-lecia,
• kolektywizacja rolnictwa (tworzenie spółdzielczych i państwowych gospodarstw rolnych)
• negatywny wpływ na realizację planu 6 -letniego miało natężenie „zimnej wojny”, wojna
koreańska, uzależnienie gospodarcze Polski od ZSRR
• plan 6 -letni został przekroczony w zakresie produkcji przemysłowej, nie został jednak
zrealizowany w takich kategoriach jak wzrost dochodu narodowego, produkcji rolnej (nie
osiągnęła poziomu z 1938 r.), płac realnych
Wskaźniki wykonania planu sześcioletniego
|
Poziom 1949 |
Plan 1955 |
Wykonanie |
Różnica |
Dochód narodowy |
100 |
212 |
173 |
- 38 |
Produkcja przemysłowa |
100 |
258 |
271 |
+13 |
Produkcja rolna |
100 |
150 |
113 |
-37 |
Płace realne |
100 |
140 |
104 - 119 |
-36, -27 |
A. Czubiński, Historia Polski 1944 - 1989, s. 271
Teksty źródłowe:
• Referat Hilarego Minca na temat założeń planu 6 -letniego jako przykład stalinowskiej retoryki
(Polska i świat w XX w., nr 45, s. 224)
• Negatywna ocena planu 6 -letniego przez W. Gomułkę w przemówieniu z 20 X 1956 r.:
np. współzawodnictwo pracy prowadziło robotników do utraty zdrowia, przekroczenie planu w danym dziale
przemysłu, mogło powodować chaos w innych sektorach gospodarki, w FSO od samego początku
produkowano samochody o przestarzałej technologii, itp. (Polska i świat w XX w., nr 47, s. 235)
18.Pierwsze przejawy destalinizacji w Polsce życia społecznego i politycznego (XII 1954 -
III 1956).
ucieczka do Berlina Zachodniego wicedyrektora X Departamentu MBP ppłk. Józefa Światły, audycje RWE z jego udziałem od IX 1954 ujawniły metody działania MBP, sposób sprawowania władzy, funkcjonowania systemu stalinowskiego w Polsce
opublikowanie powieści radzieckiego pisarza Ilji Erenburga „Odwilż”
rozwiązanie MBP oraz uwolnienie W. Gomułki i jego współpracowników (Z. Kliszko, gen. M. Spychalski, gen. W. Komar) - XII 1954
wpływ uchwał XX Zjazdu KPZR na proces destalinizacji w Polsce (zob. temat: ZSRR i kraje socjalistyczne)
śmierć w Moskwie B. Bieruta (III 1956) i nominacja Edwarda Ochaba na 1 sekretarza KC PZPR
rola studenckiego tygodnika „Po prostu” w procesie destalinizacji życia politycznego i społecznego (m.in. W. Namiotkiewicz, J. Olszewski), postulaty m. in. demokratyzacji życia politycznego, włączenia byłych żołnierzy AK do życia politycznego i społecznego kraju, kształtowanie pozytywnego spojrzenia na Powstanie Warszawskie)
opublikowanie przez Adama Ważyka w 1955 r. „Poematu dla dorosłych” - jako przejaw destalinizacji literatury polskiej, jej odchodzenia od kanonów socrealizmu
V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów w Warszawie w 1955 r. (jako przejaw większego otwarcie Polski na świat)
powstanie Klubu Krzywego Koła w 1955 r. (klub dyskusyjny skupiający grupę intelektualistów domagających się destalinizacji i demokratyzacji życia społecznego i politycznego
ustawa o amnestii (IV 1956): zwolnienie ok. 4,5 tys. więźniów politycznych
19. Poznański Czerwiec 1956 roku (28 - 30 VI) - jako pierwszy w historii PRL bunt
społeczeństwa wobec władzy komunistycznej.
• Przyczyny strajku i demonstracji ulicznych robotników w Poznaniu: niskie płace, wysokie ceny
żywności, wyzysk robotników w zakładach pracy (wysokie normy produkcyjne, „praca na akord”)
• Przebieg wydarzeń: strajk w Zakładach Cegielskiego (zakłady im. J. Stalina), demonstracje uliczne
ok. 100 tys. osób, „czarny czwartek” 28 VI: ostrzelanie demonstrantów z gmachu UB, stłumienie
demonstracji przez wojsko (gen. S. Popławski), zginęły 74 osoby (66 cywilów), w tym 13 -letni
Romek Strzałkowski
• Początkowo władze uznały, że wystąpienia robotników zostały spowodowane przez „agenturę
imperialistyczną”, „reakcyjne podziemie”, „zbrodniczych prowokatorów”, którzy pojawili się w
związku z Międzynarodowymi Targami Poznańskimi
przemówienie premiera J. Cyrankiewicza 29 VI: „(...) Krew przelana w Poznaniu obciążyła wrogie Polsce ośrodki imperialistyczne i reakcyjne podziemie, które są bezpośrednimi sprawcami zajść. (...) Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podnoszenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny”.
20. Uchwały VII Plenum KC PZPR w lipcu 1956 r. (z udziałem premiera ZSRR N. Bułganina)
- uznano, że wydarzenia w Poznaniu to skutek „biurokratycznych wypaczeń” - błędów władz, a nie
działalności „imperialistycznych prowokatorów”
- przywrócono członkostwo w PZPR W. Gomułce i jego współpracownikom (Z. Kliszko, gen. M.
Spychalski)
21. Frakcje „puławian” i „natolińczyków” w kierownictwie PZPR w 1956 r.
Obie grupy wywodziły się z frakcji stalinowskiej, wychodziły z założenia, że W. Gomułka dojdzie
do władzy
„puławianie” o „natolińczykach” - „chamy”, „dogmatycy”
„natolińczycy” o „puławianach” - „żydy”
„puławianie” (np. R. Zambrowski, Lechosław Goździk, H. Holland) - zwolennicy reform, demokratyzacji, tworzenia samorządu robotników w zakładach pracy, oskarżali „natolińczyków” o niechęć do poważniejszych zmian, domagali się ustąpienia Rokossowskiego, mieli poparcie intelektualistów, oskarżani przez natolińczyków o rewizjonizm i pochodzenie żydowskie
„natolińczycy” (np. K. Rokossowski, F. Jóźwiak, W. Kłosiewicz) - przeciwnicy reform, procesów demokratyzacyjnych, posiadali większe poparcie Chruszczowa niż „puławianie”, domagali się ukarana funkcjonariuszy MBP, domagali się ustąpienia Bermana, Minca, Zambrowskiego, wysuwali hasła antysemickie - domagali się usunięcia z kierowniczych stanowisk działaczy pochodzenia żydowskiego
22. Czy Polska w okresie stalinowskim była państwem totalitarnym?
Cechy totalitaryzmu - wg Z. Brzezińskiego i J. Friedricha
1.Jedna oficjalna ideologia państwowa
Rządy sprawuje jedna partia masowa, scentralizowana, o niedemokratycznej strukturze, nadrzedna wobec aparatu państwowego lub całkowicie z nim zespolona, kult przywódcy tej partii
Rozbudowany system kontroli policyjnej, opartej na terrorze
Całkowity monopol władzy w zakresie środków masowego przekazu
Całkowita kontrola nad siłami zbrojnymi
Centralne sterowanie gospodarką
A.Teza - nawet w okresie stalinowskim Polska nie była państwem totalitarnym (teza
Milovana Dżilasa)
argumentacja:
- znacznie mniejszy zakres represji w Polsce niż w ZSRR w i innych krajach „demokracji
ludowej” w okresie stalinowskim (np. ilość ofiar, W. Gomułka przeżył okres stalinowski, Laszlo
Rajk nie przeżył, natężenie represji wobec prymasa Węgier a prymasa Polski)
- władz komunistyczna w Polsce w okresie stalinowskim nie skolektywizowała rolnictwa w tak
szerokim zakresie jak w innych państwach „demokracji ludowej”
- znacznie silniejsza pozycja Kościoła w Polsce w okresie stalinowskim, niż w innych państwach
„bloku radzieckiego”
- mniejszy stopień sowietyzacji kultury i społeczeństwa w Polsce: Polska była określana jako
„najweselszy barak” w całym obozie państw „demokracji ludowej”
- opinia Stalina na temat specyfiki „narodowego charakteru” Polaków: „Łatwiej krowie narzucić
siodło niż Polakom komunizm”
B. Teza - w okresie stalinowskim Polska była państwem totalitarnym
argumentacja, np.:
- szeroki zakres terroru
- istnienie wyspecjalizowanych instytucji terroru (MBP - zwł. X departament, GZI w WP)
- brak w Polsce w okresie stalinowskim zorganizowanej opozycji politycznej
- zwalczanie Kościoła nie tylko metodami politycznymi (np. propaganda, indoktrynacja
społeczeństwa w duchu ateistycznym, itp.) ale także represjami i terrorem
- odsunięcie od władzy komunistów, których można określić jako zwolenników „narodowej drogi do
socjalizmu” (W. Gomułka) i przejęcie pełni władzy przez komunistów z frakcji stalinowskiej z B.
Bierutem na czele (w 1948 roku)
- narzucenie Polsce radzieckiego modelu ustroju państwa, w pewnym stopniu nawiązującego do
leninowsko - stalinowskiego systemu ustrojowego dyktatury proletariatu (przejawem jest
konstytucja PRL z 22 VII 1952, a w niej wiele pustosłowia i „martwych zapisów”, itd.)
- rozpoczęcie kolektywizacji rolnictwa, a tym samym dążenie do zlikwidowania na wsi prywatnej
własności ziemi
23. Październik 1956 r. w Polsce - istota i znaczenie przemian (umowne zakończenie w
Polsce okresu stalinowskiego, dojście do władzy W. Gomułki).
A. Przebieg wydarzeń w październiku 1956 r. w Polsce
- obrady VIII Plenum KC PZPR (19 - 21 X 1956)
• wysunięcie przez E. Ochaba (wbrew „natolińczykom” i bez wcześniejszej zgody Chruszczowa)
kandydatury W. Gomułki na stanowisko 1 sekretarza KC PZPR
• niespodziewana wizyta Chruszczowa i Koniewa w Warszawie oraz postawienie w gotowości
bojowej wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce
• rozmowa Gomułki z Chruszczowem (zapewnił Chruszczowa o swojej lojalności, utrzymaniu
ustroju socjalistycznego i zależności od ZSRR
• wybór Gomułki na stanowisko 1 sekretarza KC PZPR i usunięcie z władz państwowych i PZPR
przedstawicieli frakcji stalinowskiej (Berman, Rokossowski, Minc)
- tworzenie w zakładach pracy samorządu robotniczego (np. Lechosław Goździk w FSO)
- uwolnienie kilkudziesięciu tysięcy (ok. 35 tys.) więźniów politycznych ( w tym prymasa Stefana
Wyszyńskiego - 28 X)
- wiec na Placu Defilad 24 X (przemówienie Gomułki - obiecał reformy, liberalizację życia
społecznego i politycznego, opowiedział się za „prawem każdego narodu do suwerenności i
niepodległości kraju”, były to jednak w dużym stopniu obietnice nie zrealizowane później)
B. Skutki i znaczenie Października 1956 r. w Polsce
- wpływ Października 1956 r. w Polsce na sytuację na Węgrzech (wybuch powstania 23 X)
- zakończenie okresu stalinowskiego w Polsce (Polska przestała być państwem totalitarnym)
ograniczona liberalizacja życia politycznego (Polska nie stała się jednak państwem
demokratycznym, PZPR utrzymała w państwie pełnię władzy)
znaczne ograniczenie terroru wobec przeciwników politycznych (terror przestał być zjawiskiem
masowym)
uzyskanie przez Polskę większego stopnia odrębności od ZSRR (utrzymana została jednak w
szerokim zakresie zależność od ZSRR, m.in. poprzez stacjonowanie wojsk radzieckich w Polsce)
unarodowienie korpusu oficerskiego LWP (odejście z armii wyższych oficerów radzieckich, na s
stanowisku ministra obrony narodowej K. Rokossowskiego zastąpił Marian Spychalski
- destalinizacja kultury (odejście od socrealizmu w kulturze polskiej)
- złagodzenie cenzury (na kilka lat)
zaprzestanie kolektywizacji rolnictwa (utrzymanie PGR - ów, ale likwidacja na wsi większości
spółdzielni produkcyjnych, przyjęcie przez władze założenia, że rodzinne gospodarstwa chłopskie
- na równi z PGRami - stanowią podstawę ustroju rolnego państwa)
poprawa stosunków państwo - Kościół (zaprzestanie zwalczania Kościoła terrorem, zgoda władz
na tworzenie Klubów Inteligencji Katolickiej (KIK), zgoda władz na powstanie opozycyjnego
stowarzyszenia „Znak” oraz utworzenie w sejmie opozycyjnego koła poselskiego „Znak” (1957),
przedstawiciel środowiska „Znaku” Jerzy Zawieyski został członkiem Rady Państwa (1957),
przywrócenie „Tygodnika Powszechnego” prawowitej redakcji, powrót nauczania religii do szkół
(do 1961 r.), władza nadal traktowała jednak Kościół za przeciwnika politycznego i
ideologicznego, którego zwalczała po Październiku 1956 metodami politycznymi, zwł.
propagandą ateistyczną i antykościelną)
z przejmującym władzę w Polsce w październiku 1956 r. W. Gomułką społeczeństwo wiązało
ogromne nadzieje (wiec na Placu Defilad) na autentyczną demokratyzację życia politycznego i
znaczącą poprawę warunków życia (Gomułka był jednak przeciwnikiem daleko idącej
liberalizacji życia politycznego i społecznego, co spowoduje w następnych latach narastanie
opozycji - zob. genezę i przebieg wydarzeń w marcu 1968 r.)
1