Mitosek Zofia: Mimesis - między udawaniem a referencją, w: Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze

Autorka podaje przykład tablicy zamieszczonej na krakowskim przedmieściu, która głosi, iż tutaj żył Stanisław Wokulski. Wahanie gramatyczne to wahanie mimetyczne. Czy postać to człowiek?

Tekst meta fikcyjny, w którym rzeczywistość literacka miesza się z refleksją o niej.

Kategoria mimesis funkcjonuje w obrębie rodziny pojęć takich jak: prawdopodobieństwo, fikcja, realizm, przedstawienie, reprezentacja, uobecnienie

Tytułowa opozycja:

Mimesis w kontekście referencji - dzieło sztyki naśladuje, odtwarza, reprodukuje coś, co jest od niego inne, co posiada niezależny status egzystencjalny, coś co estetyka nazywa modelem. Udawanie przeciwstawia się naśladowaniu. Podmiot symuluje jakieś działanie, gra, wytwarzając w tej grze coś czego wcześniej nie było - pozór, byt, któremu nie odpowiada nic realnego

Dwie sprzeczne postawy:

- globalizacja

- ograniczenie użycia antycznej kategorii

Ujęcie globalizujące stosuje termin mimesis do określenia wszelkich relacji między literaturą a światem od niej niezależnym.

Próby ograniczenia zakresu kategorii odwołują się do takich cech jak podobieństwo, odpowiedniość czy analogia świata przedstawionego i przedstawiającego, wykluczając arbitralność, abstrakcję czy fantastykę.

Mimesis to czynność lub zabieg w wyniku którego jakiś przedmiot czy zachowanie zawiera w swojej materii pewne aspekty formy innego przedmiotu lub zachowania, istniejącego wcześniej w innej materii. Jednakże definicja ta nie odpowiada ruchowi mimesis jako relacji dwóch przedmiotów. Podobieństwo wymaga podmiotu, który je stwierdza. Uwzględnienie czynnika osobowego w Konstancji mimesis przemieszcza obiekt badań ze struktury przedmiotu naśladującego na konteksty pozaartystyczne, takie jak sam, sytuacja, wiedza odbiorcy.

Mimetycznie to znaczy w relacji do rzeczywistości.

Mimetyzm formalny - naśladowanie środkami danej formy innych form wypowiedzi, form literackich, paraliterackich, pozaliterackich oraz tych lub owych postaci potocznego kontaktu językowego

Mimetyzm komunikacyjny - naśladowanie w tekstach „niepragmatycznych” strategii komunikacyjnych ukierunkowanych pragmatycznie

Mimetyzm metodologiczny lub epistemologiczny

O ile koncepcja mimetyzmu formalnego zakładała, że utwory literackie imitują pewne istniejące w praktyce mowy style, a zatem, że w ich strukturze można odnaleźć ślady potocznych form wypowiedzi, a same te formy stanowią ich referencję, to analitycy pisząc o idawaniu aktów mowy nie zajmują się modelem, jakim byłby określony styl: przedmiotem ich badań nie jest budowa tekstu, ale interakcja towarzysząca wypowiedzi. Interesuje ich proces i sytuacja fingowana w wymiarze społecznym,

Według Ohmanna mimesis to nie tyle naśladowanie gotowych form wypowiedzi, co współdziałanie tekstu i odbiorcy, operacja w trakcie któ®ej czytelnik zaopatrzony w znajomość konwencji, percypuje tekst literacki jako mowę „podwojoną” i dopiero potem buduje obraz świata implikowanego przez akty illokucyjne pisarza.

Hernstein-Smith - wiersz naśladuje nie tylko wypowiedziane słowa ale i przede wszystkim całkowity akt wypowiedzi. Komunikacja literacka interpretowana jako wyzwanie i reakcja odbiorcy. Przedmiotem dociekań staje się działanie tekstu. Odbiór można interpretować jako przedłużenie procesu udawania czy też jako jego zaprzeczenie a odbiorcę jako osobnika, który wierzy czy tylko udaje, że wierzy w to, co zostało w literackiej wypowiedzi za obopólną zgodą udane.

Kendall Walton - mimesis to gra w udawanie. Modelem takiej gry nie jest komunikacja językowa, ale zabawa dziecięca, w której rekwizytami stają się przypadkowe przedmioty, a główny efekt polega na utożsamieniu się z przyjętymi lub nadanymi rolami i jednoczesnym dystansie wypływającym ze świadomości bawienia się. Ambiwalencja utożsamienia i dystansu określa efekt mimetyczny (pragnienie bycia porwanym przez opowieść. Odbiorca jest skłonny uwierzyć w to, co umowa zabrania mu wierzyć). Reguły gry: dobrowolność, wyodrębnienie, element niepewności, fikcyjność, umowność. Fikcyjność jest rezultatem intencji autora, ale jej rozpoznanie zależy od stopia opanowania ko0nwencji przez czytelnika.

Fenomenologia i filozofia analityczna a poniekąd i Walton, przyznają nieznajomość umowy czytelnikowi, który literacką kreowaną quasi-rzeczywistość bierze za świat realny. Zdarza się jednak, że naruszenie umowy bywa celową manipulacją ze strony autora.

Literatura jako spektakl mowy jest dla czytelnika spektaklem świata, który owa mowa reprezentuje czy tylko udaje że reprezentuje.

W nowszych badaniach kategoria mimesis bywa zastępowana przez pojęcie przedstawienia. Odpowiednikiem mimesis stała się representation a nie imitation. Genette utożsamia mimesis z fikcją.

W języku francuskim wyraz representation jest homonimiczny: oznacza zarówno unaocznienie jakiegos obiektu, jak i jego substancję.

Funkcją przedstawienia jest przywołanie tego co nieobecne. Problemem jest status tego co nieobecne, czy istnieje ono faktycznie czy tylko w sferze możliwości. Według Arystotelesa świat przedstawiony jest reprezentacją prawdopodobną: bohaterowie i zachowania reprezentują rzesze innych, których losy i przeżycia mogły się zdarzyć.

Symboliczny i przedmiotowy aspekt przedstawienia trzeba uzupełnić o jego aspekt podmiotowy, refleksyjny. Obiekt reprezentowany jest przez kogoś i dla kogoś; przedstawienie stanowi strukturę intencjonalną, efekt nakierowanej na przedmiot świadomości. Ten podmiotowy aspekt sprawia, że nie będąc ani mimetycznym podwojeniem przedmiotu, ani absolutną prawdą, przedstawienie stanowi mediację między świadomością a światem. W ten sposób staje się strukturą rozumienia.

Kategoria przedstawienia wprowadza do problematyki mimesis literackie trzy nowe kwestie:

- jakość literackiej reprezentacji, modelowania, symbolizowania

- związej przedstawienia z psychiką, usytuowanie tego, co nazywamy obrazami czy modelami w świadomości podmiotów

- problem odniesienia do rzeczywistości

Filozofia analityczna skupia uwagę na literackim udawaniu aktów wypowiadania

Strategie mimetyczne polegają na selekcji obiektów przedstawienia, na ich prezentacji za pomocą stereotypów, klisz i komunałów bliskich mowie odbiorcy, na organizacji intrygi zgodnej z potocznymi schematami fabularnymi, a opisów z utartym obrazowaniem.

Mathesis - wiedza o świecie

Semiosis - proces znaczeniotwórczy, oddalający tekst od rzeczywistości

Jeżeli mimesis jest relacją przedmiotowo-podmiotową to w efekcie tym znikają i podmiot i przedstawienie, pozostaje iluzja „nagiegi” przedmiotu, odczytanie tekstu jako przekazu przezroczystego, bez postrzegania pokładów sztuczności, które rządzą tyleż wypowiedzią, co w światem w niej przedstawionym.

Barthes - radykalna wersja. Twierdzi, że mechanizm efektu realności nie ogranicza się do literatury; podlegają mu także teksty ukierunkowane na głoszenie prawdy, jako że o każdym typie referencji decydują językowe i ponadjęzykowe kody znaczeniowe, kamuflujące świat rzeczywisty.

Możliwość przekładu wyrażeń świadczy o istnieniu uniwersalnych, związanych z pracą mózgu operacji konceptualnych, których efektem są tak zwane obrazy mentalne. Słowa nie odwzorowują rzeczy fotograficznie lecz raczej portretują je mentalnie. Przedstawienie mentalne stanowi całość treści poznawczych, konstruowaną na podstawie informacji pochodzących z rzeczywistości (percepcja) i wiedzy aktywizowanej w trakcie obróbki tego przedstawienia (przypominanie i wnioskowanie).

Teoria zanurzenia mimetycznego

W ujęciu literatury jako gry odróżnia się fikcje aktywne, związane z wyobrażeniem, twórczością i zabawą, od odbioru fikcji artystycznych, w którym przedstawienia twórcze wchodzą w interakcję z sytuacją lektury. Mimemy - bodźce produkowane przez tekst spotykają się z reprezentacjammi mentalnymi pochodzącymi z doświadczenia czytelnika. To właśnie jest generowana relacja podobieństwa: łączy ona percepcję z wiedzą, wyobrażenie artystyczne z osobniczą encyklopedią. Jej źródło jest podmiotowe a nie przedmiotowe. Przedstawienia te wywołują postawę identyfikacji emocjonalnej, która może dotyczyć w równej mierzy bohaterów, ich losów, jak i artystycznych punktów widzenia. Rzeczywistość nie jest układem obiektywnych faktów i przedmiotów, ale ich doświadczeniem przez podmiot.

Wady teorii:

- nie jest w stanie wyjaśnić tych lektur, które polegają na asymetrii przedstawienia literackiego i systemu przedstawień mentalnych danego czytelnika

- nie jest w stanie określić lektury jako doświadczenia fabuły i wyborów fabularnych

- nie zajmuje się prawdą pojmowaną jako odniesienie do świata rzeczywistego

Teoria światów możliwych (uniwersa mityczne, oniryczne, religijne, wyobrażenia patologiczne wytwarzane przez chorobę)

Niektórzy ze zwolenników tej teorii w ogóle rezygnują z posługiwania się kategorią mimesis (Ludomir Dolezel). Światy możliwe jako motywacja światów fikcyjnych są w stanie dostarczyć narzędzi do badania każdej literatury, także literatury fantastycznej. Zerwanie z rozumieniem mimesis jako odtwarzania realnego świata na rzecz semantyki konstrukcjonistycznej nie oznacza więc odrzucenia zagadnień referencji.

Dla problematyki mimesis istotne jest założenie o istnieniu analogii między organizacją schematów mentalnych a strukturą rzeczywistości.

Paul Ricoeur wierzy, że literatura oznacza rzeczywistość, a narracja stanowi sposób jej rozumienia, przypisuje moc organizacji doświadczenia nie tyle strukturom umysłu, co aktywności mimetycznej.

Kryzys mimetyczny

Referencja, akty illokucyjne, kognitywizm

---