Historia architektury i sztuki


HISTORIA ARCHITEKTURY I SZTUKI

  1. Sztuka etruska i starożytnego Rzymu - miasto, świątynia, obiekty użyteczności publicznej.

MIASTO rzymskie

-Składało się z kwartałów zabudowy w regularnym układzie (patrz Grecja)

-Głowna ulica - Cardo (pn.-pd.)

-Głowna ulica - Decumanus maximus (wsch.-zach.)

-Główny plac - FORUM

-Świątynie

-Termy

-Biblioteki

-Targi

ŚWIĄTYNIA TYP PODŁUŻNY

-Oparta na architekturze greckiej (hellenistycznej) oraz etruskiej.

-W odróżnieniu od Grecji dekoracja skupia się raczej wewnątrz budynku

Budynek składa się z:

-Cokołu z paradnymi schodami od frontu

-Naosu i pronaosu

-Portyku kolumnowego połączonego często z kolumnadą

-Świątynie - ołtarze pokoju. Ołtarz Pokoju mieści się na Polu Marsowym w Rzymie. Ukończony i konsekrowany w 91 roku p.n.e. Jego wzniesienie ślubował cesarz August. Ołtarz właściwy otoczony jest marmurowym ogrodzeniem, pokryty płaskorzeźbami ornamentalnymi, mitologicznymi i historycznymi zaprogramowanymi zgodnie z głównymi wytycznymi polityki pierwszego cesarza.

ŚWIĄTYNIA TYP CENTRALNY

-Rzym - świątynia Westy w Tivoli

-Świątynia na Forum Boarium

-Jest to najstarsza okrągła świątynia, poświęcona bogini ogniska domowego zwanej Westa, wznosiła się na Forum Romanum, niedaleko Rzymu. Zbudowano ją w pierwszej ćwierci I wieku p.n.e. Podobna powstała w II wieku p.n.e. na Rynku Wołowym nad Tybrem. Świątynia wzniesiona na wysokim podium dostępna tylko od frontu. Ma bogatą dekorację: fryz girlandowy i głowice kolumn w porządku kompozytowym tak zwanym koryncko-jońskim. Świątynia rzymska to budowla wybitnie fasadowa, o wyraźnej przewadze osi podłużnej nad poprzeczną. Ściany murowano i licowano kamiennymi płytami.

PANTEON

-Panteon zbudowano w latach 20. II wieku n.e. na polecenie cesarza Hadriana. Stanął w miejscu starszej świątyni, którą zniszczyły pożary. Pamiątką tej pierwszej świątyni jest napis widoczny nad portykiem M AGRIPPA L F COS TERTIVM FECIT, co należy czytać M(arcus) Agrippa L(ucii)F(ilius) CO(n)S(ul) TERTIVM FECIT (Zbudowana przez Marka Agryppę syna Lucjusza, konsula po raz trzeci). Agryppa, wielki przyjaciel cesarza Oktawiana Augusta, postawił pierwszy Panteon w latach 27-25 p.n.e. Była to jednak zwykła prostokątna konstrukcja. Dopiero Hadrian przemienił tę świątynię wszystkich bogów (gr. pantheon).

-prawdziwy cud architektury i inżynierii.

ŁUK TRIUMFALNY

Specyficzny dla architektury rzymskiej typ monumentalnej, wolnostojącej bramy- pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne. Składał się on z arkadowej bramy, pod którą przechodził tryumfalny pochód. Brama zbudowana była z jednego lub większej ilości przejść, przy czym środkowe przejście zawsze było większe od pozostałych. Zdobiono ją elementami architektonicznymi (pilastry, kolumny, reliefy) oraz napisami objaśniającymi powody jej wystawienia.
Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie. Przykłady pobudowanych w historii łuków triumfalnych:
Starożytny Rzym
• Łuk Tytusa jednoprzęsłowy na wzgórzu Welia z 81 r.
• Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
• Łuk Konstantyna Wielkiego 312 - 315

AMFITEATR

Amfiteatr jest oryginalnym tworem rzymskiej architektury. Jego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorów. Później służyły one również pantomimie, sztukom akrobatycznym oraz walkom z dzikimi zwierzętami. Wokół dziedzińca wysypanego piaskiem (arena), ustawiano ławy dla widzów (amphitheatrum). Z biegiem czasu arena (dziedziniec) nabrała kształtu elipsy. Wokół owalnej areny na sztucznie usypanym wale wznosiły się drewniane, zamknięte pierścienie miejsc dla widzów. W następnej fazie rozwoju zastąpiono je kamiennymi, a całość otoczono murem. Na jego koronie kamienne pierścienie utrzymywały maszty do rozpięcia opony (velarium). Horyzontalne przejścia (praecinctiones) z reguły dzieliły widownię (cavea) na trzy części. Pomiędzy najniższą a średnią częścią sytuowano krytą galerię obiegającą widownię dookoła. Zewnętrzne schody doprowadzały do najwyższej cavea, na dolną i średnią cavea prowadziły szerokie, sklepione wejścia pod widownią. Jednym z najlepszych przykładów amfiteatru rzymskiego jest Colosseum.

COLOSSEUM

Colosseum, zwane inaczej Amfiteatrem Flawiuszów wzniesiony w latach 70 - 82 przez cesarzy z dynastii Flawiuszów.
Jest to ogromna budowla eliptyczna (dł. osi 188 i 156m, obwód 52m, wys. 49m), z pojemną widownią (około 50 tysięcy miejsc) z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa został zaopatrzona tylko w małe okna, nie posiadała arkad, lecz ślepy mur ozdobiony pilastrami korynckimi. Na murze tym umieszczano maszty drewniane, wystające około 8m ponad gzyms.

TERMY

-Termy(gr. thermos- gorący), czyli łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach. Składały się one z łaźni i przylegających do nich terenów odkrytych. W budynku znajdowały się z reguły następujące pomieszczenia: apodyteron - westybul z szatnią (apodyterium); frigidarium - pomieszczenie zimne, czasami z basenem z zimną wodą do pływania (notatio); caldarium - pomieszczenie ciepłe z gorąca wodą (caldarium); laconicum - łaźnia sucha ; sudationes - łaźnia parowa; oleoterion- sale masażu).

-W czasach cesarstwa niektóre termy osiągnęły olbrzymie rozmiary i zamieniły się w monumentalne zespoły pomieszczeń służących nie tylko higienie osobistej, ale także zajęciom intelektualnym
Termy zaopatrywane były w źródlaną wodę przy pomocy akweduktów. Pomieszczenia z basenami i sala do wypoczynku była ogrzewana gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne, stadiony, eksedry i portyki przeznaczone dla wypoczywających i chcących podyskutować, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia posiadały bogatą dekorację. Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp.

-Do najsłynniejszych należały termy cesarzy Tytusa, Domicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna.

  1. Sztuka renesansowa we Włoszech i Polsce - centra, odmiany, najwybitniejsi twórcy architektury, rzeźby i malarstwa. Renesans lubelski.

RENESANS WŁOSKI -ODMIANY

quattrocento (1420 - do końca XVw)-dominowało budownictwo pałacowy

cinquecento- dojrzały renesans( 1500-1540)- nawiązanie do kanonów starożytnych

okres późny (1540-1580)-występowały 2 kierunki - dekoracyjny i klasyczny

CENTRA RENESANSU:

Florencja, Wenecja, Rzym

RENESANS POLSKI

Początki i wczesny rozwój 1500-1545- rozwijał się pod okiem Zygmunta I, ośrodkiem nowego kierunku był Kraków; trwała odbudowa Wawelu nad która czuwali włoscy architekci(Franciszek Florentczyk , Bartolomeo Berrecci)

Okres dojrzały 1545- 1575- pod mecenatem bogatej szlachty i mieszczaństwa; w tym okresie wykształciły się takie elementy jak:

Attyka polska, duże prostokątne okna z gzymsami nadokiennymi

Loggie arkadowe, dziedziniec krużgankowy

Budownictwo sakralne odsunęło się na dalszy plan ze względu na wpływy reformacji oraz świecki charakter kultury humanistycznej

Okres późnego renesansu 1575-1640

Północ kraju uległa napływowi ze strony Niderlandów, natomiast na obszarze południowym dominowały wpływy włoskie.

Powstało wiele kościołów i kaplic z bogatą dekoracją sklepień.

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY ARCHITEKTURY

Leonardo da Vinci (1452-1519) - filozof, uczony, malarz, rzeźbiarz, architekt,

Michał Anioł, prawdziwe nazwisko Michelangelo Buonarotti (1475-1564) - architekt, rzeźbiarz, malarz

Rafael Santi (1483-1520) - malarz i architekt

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY RZEŹBY

Donatello

Andrea del Verrocchio

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY MALARSTWA

Botticelli

RENESANS LUBELSKI

Architekturę polskiego renesansu można podzielić na trzy etapy:

-1500-1545 początki i wczesny Renesans

-1545-1575 czas upowszechnienia się stylu

-1575-1600 manieryzm i elementy barokowe

ODMIANY RENENSASU W POLSCE:

Florencka

Lubelska

Kaliska

OBIEKTY:

Rynek w Kazimierzu Dolnym

Kościół Salezjanów Lublinie

Klasztor Dominikanów w Lublinie

Lublin - stare miasto

3.Klasycyzm europejski i polski

Klasycyzm (1760-1830) to okres gdzie wynalazki techniki zapoczątkowały rewolucję przemysłową. Wybujałe formy barokowe ustąpiły spokojnym, prostym i przejrzystym kompozycjom.Bezpośredni wpływ na ukształtowanie się klasycyzmu miał wpływ antyku

Klasycyzm francuski- wczesny klasycyzm stanowił styl Ludwika XVI,łaczył on klasyczne elewacje z w których dostrzegało się spokojne rokoko. Dominowały kolory biały,cytrynowy, bladoniebieski i różowy,nastąpiło uproszczenie form. Zaprojektowano plac Ludwika XVI( obecnie plac Zgody) oraz Petit Trianon-pałacyk wybudowany w parku wersalskim przez Jaques Ange Gabriela.Od czasów Moliera (IIpol.XVIIIw)rozwinęło się w Francji budownictwo teatralne( teatr w Lyonie, t.Odeon w Paryżu, t. w Bordeaux.Powstał również kościół św. Genowefy w Paryżu przemianowany potem na Panteon(Jacques Germain Soufflota).

Późniejszy okres to dyrektoriat (1795-1799-uproszczenie form i symetria.W ornamentyce prócz motywów greckich i rzymskich pojawiają się formy egipskie(kwiaty lotosu ,sfinksy).Styl ten znalazł odbicie w melarstwie i dekoracji wnętrz.

XIXw to styl cesarstwa(empire) związany z panowaniem Napoleona. Styl ten charakteryzuje się monumentalizmem i prezencją, podkreśloną symetrią kompozycji i kolumnowymi portykami. Przykłady: Palais de la Bourse(gmach paryskiej giełdy),K. św. Magdaleny w Paryżu, Łuk Triumfalny

Klasycyzm angielski -rozwijał się za czasów panowania Jerzego I, II, III, IV, często nazywany stylem Jerzych. W latach 60tych XVIII w Robert i James Adam stworzyli odmianę angielskiego klasycyzmu. Architekturę w stylu Adamów cechowała lekkość form, klasyczne proporcje, starannie wykonane wnętrza oraz płaski ornament wiernie naśladujący wzory greckie i rzymskie. Przykłady: British Museum, gmach uniwersytetu w Edynburgu, gmach teatru Covet Garden w Londynie. W opozycji wykształcił się styl romantyczny i tzw. Szkoła gotycka -wywarły one wpływ na ukształtowanie się tego kierunku w Europie w różnych dziedzinach(architektura, planowanie ogrodów wzorowanych na naturalnym krajobrazie)

Klasycyzm niemiecki- czerpał inspiracje z architektury starożytnej Grecji, budowle były monumentalne i cechowała je surowość i monumentalność form. Przykłady: Brama Branderburska w Berlinie, gmach Teatru Narodowego i stare Muzeum. Najwybitniejsi przedstawiciele: Karl F.Schinkel, K.G.Langhans.

Klasycyzm włoski- podążał za wzorami sztuki starorzymskiej. Przykłady: Łuk Pokoju(na cześć Napoleona), gmach opery La Scala.

Klasycyzm polski- styl Stanisława Augusta- czerpał on z wielu źródeł jednak głównie ze sztuki francuskiej. Obejmował architekturę, dekorację wnętrz, malarstwo i rzeźbę. Ośrodkiem kultury była Warszawa, głównym architektem króla był Domencio Merlini. Jego realizacje to wnętrze Zamku Królewskiego, Łazienki. Kolejnym przykłady tej sztuki jest Pałac Potockich w Krakowie. W Polsce wykształciły się 3 nurt: palladiański, antykizujący i awangardowy (np. zbór ewangelicko augsburski w Warszawie.) Wznoszono również muzea, obserwatoria, ratusze i inne gmachy użyteczności publ., kamienice czynszowe, budynki pełniące funkcję domów bankowo - handlowych. W latach 1818-22 powstał Belweder zaprojektowany przez Jakuba Kubickiego, Pałac Namiestnikowski (projekt Piotr Aigner).Głównym twórcą architektonicznego ukształtowania Warszawy był Antonio Corazzi, zaprojektował m.in. gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gmach Banku Polskiego i Giełdy, Teatr Wielki.

4.Sztuka XIX wieku - romantyzm, realizm, impresjonizm i rewolucja postimpresjo-nistyczna. Neostyle

Romantyzm- 1820-60

Wszystkie te cechy świadczą o tym, że malarstwo romantyczne było w opozycji do klasycznych kanonów popularnych w XVIII wieku. Nie można mówić o jednej obowiązującej w tej epoce szkole malarskiej, ponieważ za najważniejszą uważano wówczas ekspresję, co doprowadziło do tego, że każdy artysta mógł wypracować swój własny niepowtarzalny styl.

Poza przyrodą dużym zainteresowaniem malarzy romantycznych cieszył się człowiek i jego uczuciowość oraz patriotyczne (dramatyczne) wydarzenia historyczne-malarstwo batalistyczne, temat : m.in. walki narodowo-wyzwoleńcze.

Architektura

W istniejących już budowlach tworzono tzw. gotyckie komnaty. Nadając im średniowieczny wygląd, eksponowano rycerskie zbroje, miecze. Usiłowano upodobnić wnętrza do komnat zamkowych znanych z dawnych legend. Popularność zyskały również galerie portretów przodków zdobiące całe ściany. Jednym słowem modne było wszystko to, co gotyckie i średniowieczne.

Realizm- nurt zapoczątkowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku.

Czołową postacią realizmu był Francuz Gustave Courbet. Po francuskiej rewolucji w 1848 roku, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od romantyzmu i akademizmu, objął nieformalne przywództwo nad grupą tych artystów. On też użył po raz pierwszy terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego.

Najważniejsze postulaty kierunku:

odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią, rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego.

Zamiast tego proponowali:

Przedstawiciele: Jean Franois Millet, Honor Daumier

Nurt realizmu polskiego reprezentują najlepiej Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. Chełmoński jest dużo "łagodniejszym" realistą, i porzuca często ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce. Gierymski natomiast jest przedstawicielem tzw "realizmu krytycznego". Z dużo większym oddaniem ideologicznym portretuje robotników i chłopów polskich oraz miejską biedotę.

Inni przedstawiciele:

Jan Matejko, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Juliusz Kossak, Wojciech Kossak, Jacek Malczewski

Impresjonizm-kierunek w sztuce, przede wszystkim w malarstwie, rozwijający się głównie we Francji w latach 70. i 80. XIX w.

Impresjoniści zerwali z dotychczasowym postrzeganiem sztuki poprzez pryzmat ideałów antycznego piękna (akademizm). Twierdzili, że malowanie pejzaży w pracowniach mija się z celem; wynalezienie farby w tubkach w 1847 roku skłoniło malarzy do wychodzenia w plener. Artyści chcieli uchwycić w swych obrazach ulotne chwile, dlatego też ich dzieła wydają się być niedokończone, malowane szybkimi pociągnięciami pędzla, cenili bowiem chwilowe, szybko przemijające doznania.

Swobodna technika malarska, nowa konstrukcja obrazu (asymetryczna kompozycja, silne skróty, zbliżenia), szkicowość to kolejne z cech malarstwa impresjonistycznego.

Nazwa kierunku została ironicznie nadana przez krytyka sztuki oraz dziennikarza Louisa Leroy i pochodzi od tytułu obrazu Claude'a Moneta Impresja, wschód słońca.

Impresjoniści korzystali jedynie z siedmiu podstawowych barw tęczy (czerwony, pomarańczowy, żółty, zielony, niebieski, indygo i fioletowy) i jako pierwsi mieszali je dopiero na płótnie, a nie jak ich poprzednicy na palecie. Zmieniła się także tematyka obrazów. Odrzucono tematy biblijne, literackie, mitologiczne, historyczne. Zamiast tego pojawiła się wizja codzienności i współczesności. Artyści często malowali ludzi w ruchu, w trakcie zabawy lub wypoczynku, przedstawiali wygląd danego miejsca przy danym oświetleniu, motywem ich dzieł była także natura. Malarstwo to przedstawiało tylko pozytywne strony życia, nie poruszało problemów społecznych, nie zawierało przesłania. Omijało takie problemy jak głód, choroby, śmierć.

Przedstawiciele: C.Monet, przywódca i najbardziej konsekwentny reprezentant impresjonizmu(Nenufary, Katedra w Rouen , Impresja, wschód słońca), A. Sisley, C. Pissarro oraz A. Renoir, E. Degas, B. Morisot ,M. Cassatt, E. Manet.

Postimpresjonizm - 1886-1905 - termin odnoszący się do zjawisk charakterystycznych głownie do malarstwa francuskiego będącego reakcją na impresjonizm . Za datę zapoczątkowania przyjmuje się rok 1886, w którym odbyła się ostatnia wystawa impresjonistów impresjonistów datą końcową jest 1905 kiedy to pojawił się fowizm i kubizm.

Postimpresjonizm charakteryzował się odrzuceniem impresjonistycznych zainteresowań i naturalistycznym ukazaniem światła i koloru, w zamian nacisk kładziono na abstrakcyjne i symboliczne treści. Skoncentrowali się na znaczeniu, odwołującym się do kultur prymitywnych, mistycyzmu bądź nauki. Niektóre dzieła odznaczały się niezwykłą siłą ekspresji, dramatyzmem i wymową symboliki-Vincent Van Gogh, czy podkreśleniem dekoracyjnej wartości linii- P. Cezanne.

Wybitni przedstawiciele tego nurtu to Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne i Henri Toulouse-Lautrec.

Neostyle- Neostylami lub nurtem historyzmu w architekturze określa się odrodzenie dawnych, powszechnie obowiązujących styli architektonicznych. Architekci tworzący budowle neostylowe modyfikują wzorce, mieszają detale charakterystyczne dla epok poprzednich w celu stworzenia nowej, spójnej całości. Do neostyli zalicza się: klasycyzm (neoklasycyzm), neogotyk, neobarok i eklektyzm.

Neoklasycyzm - Styl w architekturze trwający od 2 połowy XVIII w do lat 30-tych XIX wieku.

Powstały pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej.

Twórcy dążyli do harmonii, symetrii i rytmu, poszukując sposobów osiągnięcia wrażenia ładu, spokoju i równowagi.

Styl był związany z wykładnią Oświecenia i fascynacją odkryciami archeologicznymi w Pompejach.

Budowano na planach centralnych, powszechnie stosując klasyczne porządki architektoniczne i detale: portyki kolumnowe, frontony, tympanony.

W okresie klasycyzmu powstały nowe typy budowli: szkoły, teatry, kamienice wielkomiejskie. W urbanistyce projektowano zespoły z wielkimi placami i szerokimi arteriami.

W Polsce budowle sakralne budowano głównie na planie centralnym (zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie, kościół pw. Św. Aleksandra w Warszawie). Powstało też wiele budynków użyteczności publicznej (Teatr Wielki w Warszawie), liczne rezydencje (Łazienki, pałace w Puławach i Białej Podlaskiej)

Neogotyk - Nawrót do cech stylu gotyckiego panujący od połowy XVIII wieku do początku wieku XX. Ukształtował się w Anglii pod wpływem literatury i starożytnictwa, jako jeden z prądów historyzmu.

Nawiązywał formalnie do gotyku ale cechowała go swoboda w posługiwaniu się formami, łączonymi niekiedy z motywami antycznymi i orientalnymi.

Styl rozpowszechnił się w architekturze sakralnej a także w wiejskich rezydencjach typu zamkowego i pawilonach w parkach krajobrazowych i budownictwie użyteczności publicznej.

W Polsce styl był dość popularny, wzorowany głównie na gotyku ceglanym w odmianie architekturze angielskiej. Jednymi z najbardziej znanych przykładów są: Zamek w Kórniku, katedra Św. Jana w Warszawie.

Styl dotyczy przede wszystkim motywów dekoracyjnych.

Neobarok

Nurt w architekturze charakteryzujący się naśladownictwem form baroku, wyrażający się przede wszystkim w architekturze świeckiej - gmachach użyteczności publicznej, pałacach kamienicach. Występował od połowy XIX wieku, powstał w St. Petersburgu, cieszył się uznaniem w Paryżu i Berlinie.

W Polsce jednym z pierwszych budynków wybudowanych w tym stylu był Gmach Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie autorstwa Tadeusza Tołwińskiego.

Neorenesans

Jeden z ważniejszych kierunków historycznych w architekturze XIX wieku, rozwijał się jako wyraz badań nad sztuką renesansu włoskiego, z którego czerpał formy i detale architektoniczne. Ogarnął całą Europę a szczególnie Niemcy, w tym stylu został wybudowany budynek Galerii Drezdeńskiej.

W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem był Henryk Marconi autor projektu Hotelu Europejskiego w Warszawie.

5. Krajobraz kulturowy Lubelszczyzny

Krajobraz kulturowy Lubelszczyzny to niesamowita architektura, obyczaje , zwyczaje oraz piękno przyrody, które zachwyca swą naturalnością. Krajobraz ten to piękne budowle sakralne drewniane oraz murowane. To miejsce na styku kultur wschodu i zachodu, dwóch typów architektury- typ bialski i radzyński. W ludowej kulturze ważne miejsce zajmuje wiejska architektura, stopniowo zanikająca w skutek postępu cywilizacyjnego, przekształceń wsi i nowych metod produkcji rolnej.

Do najbardziej reprezentowanych obiektów wiejskiej architektury należą powszechnie zwane „chałupy” oraz obiekty sakralne kościoły i cerkwie. Różne rodzaje „chałup” można zobaczyć w skansenie lubelskim. Krajobraz kulturowy to również sztuk ludowa, do której zaliczamy: tkactwo, garncarstwo, plecionkarstwo, rzeźbę jak i również umiłowanie do tańca i śpiewu folklorowego.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron