POGANKA

12 lat miała,kiedy wybuchło powstanie listopadowe. Była wówczas na pensji pani Wilczyńskiej. Wraz z drugą koleżanką postanowiły uciec z pensji, aby wziąć udział w powstaniu. Dla przekonania się, czy podołają, dziewczynki poddają się próbom: morzą się głodem, sypiają na gołej podłodze, dźwigają wielkie kamienie. Rezultat: choroba. Gdy nasi wielcy poeci stwarzają sobie sztuczną ojczyznę na emigracji, ona pozostała na miejscu. W dobie upadku ducha, ona grzała swym sercem, świeciła myślą. Jednym z ciekawych zjawisk jest rodzaj duchownego matriarchatu, jaki wytworzył się u nas w owych latach 40. przyczyna: klęska roku 1831 i jej następstwa. Wynikają z tego dwa zjawiska: jedno, to liczebna przewaga kobiet-wdów i panien, dla których zbrakło mężów: drugie, że wobec ubytku tego, co było wśród mężczyzn naj;lepsze, musiały się zmienić proporcje moralne. Zjawisko to powoduje wzmożenie samodzielności kobiecej. Ta naturalna, a nawet musowa emancypacja kobiet stworzona tragizmem chwili, spotyka się z prądami idącymi do nas od zachodu, zwłaszcza z Francji. Roi się od reformatorów, utopistów, proroków. We wszystkich systemach wysuwają się na czoło 2 kwestie: robotnicza i kobieca. Kobieta, wprzód zamknięta w ciasnym kręgu domowego ogniska, urasta na obywatelkę, na człowieka, w potrzebie na bohaterkę i męczennicę. Czuć dość siny prąd przeciw małżeństwu, przynajmniej przeciw małżeństwu opartemu na kombinacjach rodzinnych i majątkowych, na konwenansie. Są nieśmiałe zakusy wolnej miłości. Młode kobiety odbiegną od typu niedawnej polki, wychowanej na „pamiątce po dobrej matce” Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. Ówczesna emancypantka zdobywa prawa do nauki, do myśli, zagarnia teren męskich obowiązków, męskich trosk i ideałów. Kobieta urasta, mężczyzna kurczy się. Gdy obywatelski synek poluje, pije i gra w karty, siostra jego czyta, myśli i sądzi. Kobiety zaczynają się pojawiać na rynku literackim. Zakładają własne pismo. Wydają noworocznik „Pierwiosnek”, w którym po raz pierwszy w Polsce występuje aż 22 kobiety. Leonora ziemięcka jest pierwszą w Polsce filozofką. „poganka” Żmichowskiej - która ukaże się w 1846 - przerasta ogółowi wszystko, co w owym czasie powstało w kraju: jest to po dizełach naszych wielkich tułaczów,najwybitniejszy utwór epoki. Praca społeczna, oświata, polepszenie doli ludu działają wszędzie. Po roku 1848 więzienia zapełniają się entuzjastkami. Uboższą ich odmianą bd tzw emancypantki, zakreślające sobie koło ideałów, lub lwice, światowe panie i panny zdobywające sobie prawo swobodniejszego używania życia. Te konbiety bd walczyly nie tylko o swoje prawo do szczęścia, ile o prawo do poświęcenia, się, do cierpienia. Entuzjastki to nie był żaden związek, żadna organizacja-to były pokrewne dusze, związane wspólnością ideału i poniekąd działania: paulina zbyszewska, Zofia mielęcka-węgierska (ostatni zachwyt słowackiego), Wincenta Zabłocka, Emilia gosselin, Julia molicka, Anna skimborowiczowa, Kazimiera ziemięcka, Faustyna Morzycka, Bibianna Oraczewska. Z mężczyzn najbliżsi temu kołu byli Edward Dembowski - założyciel przeglądu naukowego, Jan majorkiewicz, Karol Baliński. Węzły przyjaźni łaćzące ze sobą entuzjastki były bardzo silne. Jedna z takich przyjaźni stanie się pobudką powstania „Poganki”. Posiestrzenie - wedle wyrażenia Żmichowskiej - uważane jest za najdoskonalszy objaw uczuć. Wygląda na rodzaj ula, w którym Gabriela jest królową pszczół. Bo narcyza - młoda nauczycielka, a już opromieniona pierwszą sławą poetka - była dusza tego kółka, zbierającego się w wawie w domu skimborowiczów. Narcyza Żmichowska ur 4.03.1819 w skromnym dworku szlacheckim na Podlasiu, najmłodsza z 9 dzieci. Matka jej wiktoria z kedrzyńskich, zmarła, wydawszy ją na świat. Narcyza spędziła pierwszą młodość u stryjenki w starym dworze wiejskim, gdzie na wieczorach zetknęła si e z ludem, ze światem baśni. Potem pensja p. Wilczyńskiej. Skończywszy pensją, narcyza przechodzi do instytutu guwernantek. Konczy ją mając 16lat. Przez całe życie bd walczyła piorem przeciw powierzchownemu wykształceniu kobiet, otwarciu im dróg do wiedzy. Mając lat 19 znalazła się niespodzianie w Paryżu jako nauczycielka w magnackim domu zamojskich. We Francji zastaje brata swego Erazma. Wspierana jest jego radami, pracuje nad sobą, przesiaduje na wykładach i w bibliotekach. Pobyt we Francji trwa 2 lata. Wraca do kraju z pewnym kapitałem wiedzy.Jedyną drogą wówczas otwartą dla kobiety było nauczycielstwo. Narcyza mysli o zalożeniu pensji w Poznaniu. Na razie zaś przyjmuje obowiązek w ziemiańskim domu w Łomżyńskiem. W 1839 pojawił się w „Pierwiosnku” pierwszy jej wiersz. A glos Gabrielli wita radośnie poeta Karol Baliński. Drugim utworem był wiersz „ Szczęscie poety”. Wstępuje na droge pisaską. Zbliża się do kółka „ Przeglądu naukowego”: to są własnie owi uczestnicy wieczorów przy kominku. Spotkał mlodą poetkę cios: umiera jej brat Jan, odrzuca propozycję małżeńską Jana Baranowskiego, astronoma, mimo uznania jego zalet: nie chce małżeństwa bez prawdziwej miłości. W Poznańskiem wydaje swoje poezje , zebrane pod tytułem” wolne chwile Gabrielli”. W 1846 - „Poganka”, która daje miejsce pośród pierwszych w literaturze. 1847- „Książka pamiątek”. Zmichowska , choć pozniej przeciwna będzie spiskom, bierze w nich udział ,przekradała się przez granicę jako emisariuszka. 1846-1849- zaczyna się w Królestwie nowy okres represji. Narcyza mieszka w Wawie. Układa bez zapału podręczniki pedagogiczne. 1849- policja rosyjska dostaje do rąk korespondencje Narcyzy z Pauliną Byszewską. Obie panny zostaja aresztowane( w Lublinie), gdzie Narcyza spędza półtrzecia roku, do wiosny 1852, mimo że nie dowiedziono jej winy. Wychodzi przedwcześnie postarzała, znękana, mimo ze nieugięta, co gorsze, wyznaczją jej przymusowy pobyt w Lublinie,zdala od ruchu umysłowego, że za dalsze jej prowadzenie się kładąc odpowiedzialnośc na rodzinę, u której ma mieszkać. Aby zyć zostaje znów nauczycielka. Ma to uczucie,że rodacy stronią od niej, bo stosunki z nią,kompromitują w oczach władzy. W calej europie nastaje doba reakcji, w Polsce bardziej niż gdzie indziej. Po 6latach niebytności w 1855 dostaje się do Wawy. Mieszka na przemian, to w miescie, to na wsi u krewnych. Próbuje pisać. W 1857 powstaje gryząca satyra na otaczające ją społeczeństwo-„Adeodat”, w 1858 „Biała roża”. W 1858 wynajmuje skromne mieszkanko w domu Grabowskich,przy ul: Miodowej: będzie to słynne” Miodogórze”, w którym zbierało się co było najlepszego w Wawie. Tutaj Narcyza miewa dla młodych kobiet pogadanki pedagogiczne- rodzaj wolnego uniwerku. W 1861 staraniem znajomych ukaże się zbiorowe wydanie jej pism- 4 tomiki do których przyszłość niewiele dorzuci. W mieszkaniu jej- przyjaciółki Edwarda Jurgensa wciąż toczą się narady. Oboje przeciwni byli,zbrojnemu ruchowi, uważając wew. Przetworzenie się narodu, pracę jego nad sobą za najpilniejszy nakaz chwili. Kiedy wybuchło powstanie, bawi u krewnych na wsi i tam zostanie. Z dala od ruchu umysłowego wierzy w wyczerpanie swego talentu, ostatnia rzecz. Jaka wyszła z pod jej piora” Czy to powieść?” -świadczy,że talent jej był wówczas w pełni dojrzałości. Wahania odbijają się w korespondencji z Wandą Grabowską. Ostatnie lata spędza Narcyza znów w Wawie, gdzie umiera w 1876, opłakiwana przez najbliższych zapomniana przez ogół. „Poganka”-ukazała się w 1846. W „Przeglądzie naukowym”, nie wyszła w książkowym wydaniu,ąż w 15 lat potem znalazla się w 4 tomowych” dziełach grabrielli”. Kiedy pierwszy raz ukazała się „poganka” w książkowym wydaniu,była już przeszłością. Cenzura rosyjska musiała bardzo krępowac pisarkę,wciąż potrącająca najżywotniejsze zagadnienia narodowe i społeczne stąd wiele w jej pismach aluzji,szyfrowanego jezyka,który z czasem musiał być coraz mniej dostępny. Utwory jej zalegały redakcję, ukazywały się z paroletnim nieraz opóźnieniem, pokiereszowane przez wzgląda na tę podwójną cenzurę. Niepodległość sądu, subtelność analizy psychologicznej, wstręt do wszelkiej zdawkowości. Żmichowska nie wypowiedziała się pełno w swoich utworach i czuła to, i gryzło ją, kiedy ona pełna myśli kłębiących się w głowie spoglądała na swoje 4 tomiki wydania z 1861. kiedy zniechęcona zwątpiła, zamilkła, wówczas szukała ujścia w listach do swoich bliskich. Listy, takie zwłaszcza, to też twórczość. Korespondencja Żmichowskiej jest ogromna, wydana ledwie w części i bardzo mało znana: a jest to pierwszorzędny dokument nie tylko do lepszego poznania pisarki, ale do poznania epoki. Listy narcyzy wydano w 2 tomach w roku 1885. najcenniejsze są listy pisane do Bibianny Oraczewskiej i Izabelli Zbigniewskiej. Wizerunek Żmichowskiej. Stara nauczycielka, moralistka, oto w co się przeobraziła gorsząca niegdyś swym zuchwalstwem. Jest to dość osobliwa, a częsta rzecz, to utrwalanie pisarza nie z okresu gdy tworzył swoje dzieło, ale gdy dożywał swoje życie. Narcyza wcześnie przekreśla swoje osobiste życie. Była nieładna. Będąc do tego ubogą nauczycielka,a mając naturę subtelną i wrażliwą nie tyko na przymioty duszy. Miłość do brata, to pierwsze jej namiętne uczucie. Serce jej szukało ujścia w przyjaźni. I ten jej głód kochania był cementem, który spoił entuzjastki. Cały ogrom swego uczucia przeleje w sprawę, w naród, w społeczeństwo. I całą swa twórczość będzie tłumaczyła miłością. Gorycz nieznanej miłości obciąża się jakże boleśnie tym, że Gabriela przypisuje temu braki swojej twórczości. Narcyza miała swój moment, w którym Gustaw zmienił się w Konrada i ona zaczeła od romantycznego sząłu aby pogrzebać własne bóle w służbie narodowej. „poganka” jest jej IV cz Dziadow: mające tę świadomość będziemy widzieli w tym utworze coś więcej, niż przebrzmiałe echo romantyzmu. Paulina zbyszewska była modelem na „Pogankę”. 1906 -ogłoszenie 3 tomu listów Żmichowskiej do moraczewskiej. Młody i piekny Beniamin z „Poganki” jest poetycką transpozycją samej autorki, ale ze bezpośrednią pobudką tego utworu była namiętna przyjaźń między narcyzą i drugą kobietą. Najnamiętniejszy poemat zrodził się z przyjaźni między dwoma kobietami. Paulina byszewska - była to córka bardzo bogatego ziemianina, utalentowana, wykształcona, muzykalna. Jak artystka, komponowała, znała całą Europę. Mówiła płynnie kilkoma językami. Poznały się, przypadły sobie do serca i świetna panna porwała ubogą nauczycielke do siebie na wieś, do Kurowa. Pobyt ten musiał się Gabrieli wydać rajem: atmosfera zbytku, kaprysu, marzenia, inteligencji, sztuki, europy. Wspolnie czytają, myślą, tworzą. O sile tego uczucia możemy wnioskować dopiero z ciosu jakim było zerwanie. Narcyza oskarżyła siebie. Cios był tak bolesny, ze długo o nim mowić ani pisać nie może. To było dla niej cięższe, niż śmierć ukochanego brata. W „Pogance” nie jest to jedyny ślad pauliny. Ten krwią serdeczna poemat pisany narcyzy przedstawia się na kilku planach. Przede wszystkim element osobisty. Liryzm sączy się wszystkimi porami. Jeżeli zestawimy moment powstania tego utworu z datami listow do Oraczewskiej, uderzy nas niewątpliwie równoległość tych dwóch spowiedzi. Jedna bezpośrednio wylana na łono przyjaciółki, druga - artystyczna tych przeżyć transpozycja. Narcyza zamieniła się w Beniamina. Ona, której nieraz musiała dokuczyć jej kobiecośc uczyniła się młodzieńcem: ona, brzydka, obdarzyła się w marzeniu czarujacą urodą i ona sama jak Beniamin, chowała się wśród licznego i kochającego rodzeństwa, z którego była najmłodszym dzieckiem. Obracala się w towarzystwie obiet żyjących pracą i ideałem. Paulina -pierwowzór Aspazji. Jak Aspazja, tak apulina, znajduje dzecię wsi, zbolałe śmiercią brata, łaknące bezwiednie nowego uczucia: porywa ją do swego pałacu, który musiał się wydać narcyzie zaczarowanym dworem. Aż wreszcie przyjdzie moment, ze biedny Beniamin-narcyza, odtrącona równie chlodno jak gorąco ją przygarnięto, przypadnie w ziemi rodzinnej. „poganka” wysoce oryginalna, egzotyczna w Polsce, należy do wielkiej rodziny europejskiego romantyzmu, do typowo romantycznych spowiedzi, które idą od Wertera, do dziadów. I będzie wolała powieśc angielską od francuskiej pozna też i Niemców w oryginale .Aspazja to kobieta zimna i wzgardzona ,kobieta o nieznanej przeszłości,złowroga dla młodego poety. Poganka pisana 1845 jest jednym z ostatnich przebłysków romantyzmu. Żmichowska przybędzie ewolucję od jaskrawych antytez i lirycznych rozlewności do bogato cieniowanego obrazu zycia i psychologicznej prawdy w przyśpieszonym tempie. 3 element w „pogance” odbiły się jako warunki naszego polskiego życia .Ta sprawa polska, ta nuta patriotyczna ,męczeńska , daje wszak naszemu romantyzmowi swoisty jego charakter. Wiemy, co w cenzuralnym jezyku, znaczyło słowo matka i wiemy tez kogo odmalowała zmichowska w owym Henryku,który kochał matkę. Henryk,to Edward Dembowski, młodzieniec świetnego rodu, piękny,utalentowany, po 20paru latach już głosny w literaturze, który wszystkie siły oddał ukochanej matce i który zginął dla niej mlodo i tu jest swoisty polski ton. Beniamin usidlony przez Aspazję,latający po szerokim świecie ,zyskujący sławe,majątek i ordery Europy, był odstępcą od sprawy narodu. Gdy on kochal i szalał,bracia jego ginęli,szli na sybir i to jest nowe oblicze poganki. Mogła wcale nie być kobietą, mogla być życiem,które kusilo ku sobie, Poganka- wzięta w tym sensie,mogła być symbolem owej zmaterializowanej europy, od której odwracali się z taka wzgardą nasi poeci,Beniamin to młodzieniec,który kocha się gra i pojedynkuje i który, straciwszy majątek rodzinny, porzucony wzgardliwie przez piękna kochanke, wraca przedwcześnie postarzały do ojczyzny.Aby zastac żałobę i wyrzuty sumienia. Narcyzie nie grozi los Beniamina,ona kochała matkę.W tej miłości miała siłę do dalszego życia. Niebawem pochłonęła ją praca społeczna i narodowa. Paulina i Narcyza, zetknęly się na gruncie pracy społecznej i narodowej. Każda pojmowała ta prace odmiennie: dla Narcyzy była religią,dla poganki pauliny była raczej jedną z form, wyżycia się ,zabawy. I oto gdy Narcyza rozeszła się z nią już dawno i sama rzuciła się w podziemną robotę, ironia losu zrządziła,że obie panny,dostaja się do więzienia,wskutek ich dawnej korespondencji, I nastąpilo zbliżenie przyjaciółek. Cyprian pchnał Beniamina w objęcia Aspazji. Zrozumiała Narcyza demonizm sztuki ,miłości,wzniosła się do tragicznej koncepcji zycia. Kiedy Poganka,ukazała się w 1846, była rewelacyjnym zjawiskiem ,w powieści polskiej. Zrazu wywołała zgorszenie, o tyle pozniej zaciążyła się nad twórczością Narcyzy. Inne jej powiesci,uwazano za upadek natchnienia, gdy po prostu były one,przejsciem od romantycznego stylu,ponowoczesnej analizy. Poganka była rewelacją nowej polskiej prozy, nie znaczy to,aby ta proza zawsze pełna polotu, była wszędzie doskonała. Do cech stylu Żmichowskiej,należy stały niemal użycie słowa” jak”,zamiast” niż”.Uderza nadużycie inwersji.