9. ZDROWIE SOMATYCZNE, PSYCHICZNE, SPOŁECZNE. ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ, ZASÓB I ŚRODEK DO OSIĄGANIACELÓW ŻYCIOWYCH (M.IN. ŻYCIA PEŁNEGO I SZCZĘŚLIWEGO).

Zdrowie - (Zych, Leksykon gerontologii) stan żywego organizmu, w którym wszystkie funkcje przebiegają prawidłowo; sprawność i pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby bądź kalectwa, czyli stan organizmu charakteryzujący się pełną sprawnością fiz., psych., i społ., brakiem zmian morfologicznych czy zaburzeń czynnościowych, pozwalający człowiekowi na prawidłowe reagowanie i przystosowywanie się do środowiska społecznego.

Zarazem określa się tak jak najdłuższą możliwość samodzielnego i aktywnego życia bez chorób i niepełnosprawności, a nawet razem z nimi, jeśli nie udało się ich uniknąć.

W socjologii zdrowie odnoszone jest do uczestnictwa jednostki w systemie społecznym, czyli jest to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność pełnienia ról społecznych wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. W promocji zdrowia zaś oznacza pełnię doskonałego samopoczucia fiz., psych. I społ. w aspekcie zdrowej długowieczności.

Do najważniejszych czynników determinujących zdrowie człowieka należą: styl życia, czynniki środowiskowe, czynniki genetyczne oraz dostępność, jakość i organizacja służby zdrowia.

Dalsze opracowanie na podstawie: M.M. Śliwa, Wychowanie zdrowotne. Zarys teorii i metodyki

I. Haszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia.

WHO: „zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego fiz., psych. i społ. samopoczucia”.

Pełniejszy wizerunek zdrowia jako wartości oddaje w swojej definicji J. Aleksandrowicz, który mówi, że „zdrowie to nie tylko subiektywny stan poczucia sprawności fiz., psych. i społ., ale także zdolność sterowania samym sobą, bez zakłóceń analogicznych mechanizmów u innych ludzi, w ramach homeostazy”.

Przez zdrowie w aspekcie fiz., psych. i społ. należy więc rozumieć taki stan biologiczny jednostki, w którym człowiek afirmuje siebie i świat, realizując dobro, a więc społecznie i jednostkowo korzystne i pozytywne cele, które mieszczą się w ramach zakreślonych ambicjami i obiektywnymi możliwościami.

W 1986r. w Ottawie opracowano i przyjęto najnowszą definicję, która mówi, że „zdrowie jest zasobem, potencjałem indywidualnym i społecznym, jednym z bogactw naturalnych kraju, determinujących rozwój społeczny, gospodarczy i indywidualny. Sprzyjają lub szkodzą mu czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, środowiskowe, biologiczne oraz sposób postępowania i styl życia. Kształtowanie tych wszystkich czynników wykracza daleko poza medycynę, zwalniając lekarzy, pielęgniarki i innych pracowników służby zdrowia z wyłącznej odpowiedzialności za zdrowie. Liczy się bowiem czynne i twórcze zaangażowanie jednostek i grup społecznych w sprawy ochrony i doskonalenia zdrowia. Dlatego zdrowie trzeba traktować nie tylko jako normę obiektywną, ale także jako normę- ideał, stymulujący pożądane postawy i zachowania.

Brak definicji zdrowia, która zyskałaby powszechną akceptację.

Kategorie definicji zdrowia (sposoby pojmowania zdrowia):

• zdrowie jako brak objawów choroby i cierpienia;

• zdrowie jako dobrostan biopsychospołeczny;

• zdrowie jako potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia

• zdrowie jako proces przemieszczania się na kontinuum(kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba)

• zdrowie jako wartość - podobnie jak inne wartości może stać się celem aktywności człowieka i środkiem do osiągania jego celów życiowych; zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dąży, a jego przeciwieństwo - choroba - wartością negatywną, której unika; rozumienie zdrowia jako wartości okazują się szczególnie przydatne w promocji zdrowia, ponieważ pozwala wyjaśnić, dlaczego ludzie zdrowi podejmują działania na jego rzecz; jest to przykład ogólnej prawidłowości polegającej na dążeniu do wartości pozytywnych; podejmowanie działań mających na celu jego rozwój i poprawę jest prawdopodobne zwłaszcza wtedy, gdy stanowi ono wartość autoteliczną, tzn. ważną i cenioną sama w sobie, bez względu na inne wartości; dla części osób zdrowie jest jednak tylko wartością instrumentalną - stanowiącą środek do osiągnięcia innych celów, np. celów zawodowych, założenia rodziny, posiadania dzieci

Zdrowie fizyczne

Z fizjologicznego punktu widzenia zdrowie jest to pełna zdolność organizmu do utrzymania równowagi pomiędzy nim a środowiskiem zewnętrznym, do prawidłowego reagowania na zmiany środowiska i adaptacji do tych zmian. Jest uwarunkowane m.in. prawidłowym składem biochemicznym, harmonią i równowagą zarówno w środowisku wewnętrznym organizmu, jak i w otaczającym go przyrodniczym środowisku zewnętrznym - naturalnym środowisku człowieka.

W środowisku wewnętrznym toczą się podstawowe dla zdrowia biochemiczne procesy wzrostu, namnażania oraz kształtowania czynności poszczególnych tkanek i narządów, jak również osobniczej obronności i immunologicznej reaktywności organizmu. Jest ono w dużym stopniu modelowane przez otaczające człowieka środowisko zewnętrzne.

Na organizm człowieka pośrednio lub bezpośrednio wywierają wpływ wszystkie komponenty środowiska zewnętrznego (rośliny, zwierzęta, inne organizmy ludzkie, gleba, powietrze, woda itp.).Działają one na niego korzystnie lub niekorzystnie.

Organizm człowieka posiada wrodzoną predyspozycję do obrony oraz podatności na reagowanie na określone choroby. Jest ona indywidualnie zróżnicowana, uwarunkowana odpowiednimi genami zawartymi w układzie chromosomalnym poszczególnych osób. Ta predyspozycja może być przekazywana przez rodziców na potomstwo z pokolenia na pokolenie. Może też w toku życia być modyfikowana różnymi czynnikami mutacyjnymi.

Organizm człowieka nie tylko został wyposażony w liczne cechy umożliwiające mu przeżycie, rozród i biologiczne doskonalenie, ale też w zdolność przystosowania się do różnorodnych warunków życia.

Zdrowie biologiczne jest dziedziną, w której z obiektywnego punktu widzenia po osiągnięciu dojrzałości rozpoczyna się ubytek zasobów. Niektóre funkcje organizmu są najsprawniejsze w momencie urodzenia, np. gojenie się ran i właściwie już od urodzenia zaczyna się starzenie biologiczne.

Sprawność fizyczna ludzi dorosłych stopniowo maleje, a z drugiej strony wraz z wiekiem wzrasta prawdopodobieństwo wielu chorób somatycznych. Dostępne są jednak możliwości utrzymania organizmu w dobrej formie do późnego wieku. Systematyczne ćwiczenia, uprawianie sportów umożliwiają zachowanie nieuszczuplonej sprawności fizycznej nawet po przekroczeniu wieku emerytalnego. Przestrzeganie zasad dotyczących zdrowego stylu życia i zapobiegania chorobom sprzyja również utrzymaniu zasobów zdrowia biologicznego. Otwiera się tu pole dla promocji zdrowia.

Okres późnej starości życia u większości ludzi wiąże się jednak z załamaniem zdrowia organizmu. Typowe problem w tym wieku to:

• postępujące zmniejszenie zdolności funkcjonalnych (chodzenie, czynności codzienne, widzenie, słyszenie), czemu towarzyszy przeżywanie stresu;

• ogólna słabowitość, wątłość, widoczna kruchość;

• niejasne objawy, różne dolegliwości powodujące cierpienie, których przyczynę trudno jest znaleźć;

• współwystępowanie różnych chorób.

Późna starość nie musi być jednak okresem inwalidztwa, zmniejszonej sprawności i cierpienia.. Na pomyślniejsze oczekiwania pozwalają dane statystyczne dowodzące „kompresji chorobowości”. Zjawisko to polega na tym, że wydłużeniu życia towarzyszy zwiększenie liczby lat przeżytych bez inwalidztwa. Duże znaczenie ma również subiektywna percepcja zdrowia, która zależy w dużym stopniu od uwarunkowań indywidualnych. Osoby starsze łatwiej adaptują się do życia z chorobą niż osoby młode, które traktują zwykle chorobę jako wydarzenie niezasłużone i niesprawiedliwe. Osoby starze maja świadomość tego, że występowanie chorób w późniejszym wieku jest czymś normalnym, co wyraża się lepszymi wskaźnikami przystosowania.

Zdrowie psychiczne

Według Kazimierza Dąbrowskiego: to zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego.

Polega na prawidłowym rozwoju inteligencji, prawidłowych reakcjach emocjonalnych, dojrzałości, zdolnościach adaptacyjnych oraz umiejętnościach przeciwstawiania się stresom. Zależy od otoczenia jednostki oraz od jej stosunku do tego otoczenia.

Ważnym warunkiem zdrowia psychicznego jest zdolność do adaptacji, czyli dostosowania się do otoczenia. Jednostka musi mieć zdolność zmieniania się, jeśli otoczenie tego wymaga. Zdrowy człowiek może wewnętrzną równowagę swych sił psychicznych zmieniać tak samo, jak zewnętrzny świat. Jest zatem zarówno „autoplastyczny”, jak i „alloplastyczny”. Postaci dopasowania się człowieka do otoczenia: postawa czynna - asymilacja z otoczeniem (które zadawala jednostkę) i postawa bierna - akomodacja (zdolność znajdowania upodobania w tym, co otoczenie może ofiarować jednostce).

Osoba zdrowa psychicznie = przystosowana, a więc:

- niedręcząca się niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa;

- podchodzi do swych problemów w sposób realistyczny;

- aktywnie przystosowująca się do otoczenia, usiłująca spełniać wymagania otoczenia bez utraty indywidualności;

- charakteryzująca się spójną, zintegrowaną osobowością;

- postrzegająca siebie i świat adekwatnie do sytuacji i własnych możliwości, czasami niezależnie od własnych potrzeb (brak egoizmu z zachowaniem egocentryzmu);

- zdaje sobie sprawę ze swoich własnych braków i niedociągnięć;

- zdaje sobie sprawę z braków i niedociągnięć osób, z którymi ma do czynienia.

Osoba źle przystosowana - odwrotnie.

Zdrowie psychiczne polega na:

Po 1: realizacji swej osobowości, co jest ważnym bodźcem pobudzającym działalność człowieka;

Po 2: właściwym stosunku do siebie i innych (np. praca z innymi dla wspólnej korzyści, brak chęci władzy, adekwatne postrzeganie siebie);

Po 3: panowaniu nad otoczeniem, oporze przeciw jego naciskowi, dostosowaniu się do warunków zewnętrznych lub uniezależnieniu się od nich, jeśli są niekorzystne;

Po 4: harmonijnym scaleniu przez jednostkę jej podstawowych funkcji - równowadze sił psychicznych;

Po 5: zdolności do 3 podstawowych czynności człowieka: do pracy, zabawy i miłości.

zdrowie psychiczne = szczęście (w pewnym stopniu)

Decyduje o nim tzw. plastyczność psychiczna (zdolność organizmu do zmian zachowania stosownie do istniejących warunków, umożliwiająca osiąganie stanu równowagi z otoczeniem, przejawiająca się w zdolności uczenia się).

Człowiek zdrowy psychicznie jest nastawiony na przyszłość (żyje nią a nie przeszłością czy teraźniejszością).

W przeciwieństwie do zdrowia fizycznego, gdzie występowanie chorób somatycznych jest związane z wiekiem, prawdopodobieństwo wystąpienia choroby psychicznej zależy raczej od przynależności do pewnych grup, np. nadpobudliwość psychoruchowa jest najczęściej problemem wieku dziecięcego, natomiast otępienie występuje w późnym wieku. Trudno mówić o schizofrenii jako chorobie typowej dla pewnej grupy wiekowej, ale szczytowa liczba zachorowań u mężczyzn przypada na 24 rok życia.

Większość najbardziej rozpowszechnionych chorób psychicznych rozpoczyna się w młodym lub średnim wieku, np. ludzie młodzi stanowią najliczniejszą grupę ryzyka depresji, pierwszy rzut schizofrenii rozpoczyna się przed 45. rokiem życia, a psychozy maniakalno-depresyjnej - przed 50. Ryzyko pojawienia się chorób i zaburzeń psychicznych w okresie późnej dojrzałości i starości wydaje się mniejsze, z wyjątkiem pewnych chorób typowych dla starszego wieku.

Zdrowie psychiczne zależy od autonomii, samorealizacji i ogólnej satysfakcji z życia (poczucia szczęścia).

Zdrowie społeczne

Przejawia się w umiejętności pełnienia ról społecznych oraz poziomem prestiżu i zaufania, jakie jednostka posiada w grupie (choroba= nieumiejętność pełnienia ról społecznych).

Zależy od stosunków społecznych, jakie zachodzą między ludźmi w związkach środowiskowych (rodzinnych, sąsiedzkich, zawodowych, towarzyskich itp.). Harmonijne relacje między członkami grupy wpływają korzystnie na stan samopoczucia jednostki, natomiast stosunki pełne sprzeczności i konfliktów wpływają nań negatywnie.

Jego podstawowym elementem jest proces adaptacji człowieka do sytuacji, warunków i wymagań, jakie stawia mu grupa społeczna. Umożliwia ona osiągnięcie równowagi między potrzebami człowieka a warunkami otoczenia społecznego.

Etapy przystosowania:

1. akomodacja - wstępny etap przystosowania, powstaje na podłożu tolerancji i wzajemnych ustępstw członków grupy, polega na uznaniu i przyjęciu podstawowych systemów wartości nowej sytuacji, występuje także jako metoda rozwiązywania konfliktów;

2. asymilacja - przystosowanie zupełne, całkowita rezygnacja z dotychczasowych wzorów i wartości i całkowite przyjęcie nowych.

Na zdrowie społeczne ma także wpływ socjalizacja (uspołecznienie) rozumiana jako wchodzenie w kulturę (akulturacja) i kształtowanie osobowości społecznej człowieka, nabywanie społecznej dojrzałości oraz kompetencji społecznych. Ma ona miejsce wszędzie tam, gdzie człowiek, stając się członkiem nowej grupy społecznej, musi nauczyć się nowej roli, odpowiadającej jego zmieniającej się pozycji. Polega na: internalizacji wzorów postępowania obowiązujących w danej społeczności, akceptacji kryteriów wartości i przyswojenia sobie reguł „grania ról społecznych”, zgodnie z mechanizmami kontroli społecznej. Efekt w postaci przyrostu umiejętności pełnienia ról można określić jako rozwój zasobów zdrowia społecznego.

Miarą zdrowia społecznego jest poziom wywiązywania się z ról społecznych i satysfakcja z ich pełnienia.

W tradycyjnym społeczeństwie ceni się bogate indywidualne doświadczenie i związaną z nim mądrość życiową. Wyrazem tego jest autorytet i wysoka pozycja społeczna starca, którą można traktować jako swoisty zasób zdrowia społecznego. W nowoczesnym społeczeństwie informatycznym następują zmiany pod tym względem. Indywidualne doświadczenie staje się bowiem mało efektywnym źródłem informacji, jeśli nie jest wzbogacone dostępnym w Internecie doświadczeniem zbiorowym. Tymczasem w naszym kraju korzystanie z Internetu, coraz powszechniejsze wśród osób w młodym i średnim wieku, ciągle jeszcze jest rzadkością w starszych grupach wiekowych, zwłaszcza wśród emerytów. Zakłóca to pozytywny obraz rozwoju zdrowia społecznego wraz w wiekiem. Pomyślniejsze perspektywy na przyszłość stwarza rosnący poziom wykształcenia naszego społeczeństwa, z którym koreluje korzystanie z nowoczesnych źródeł informacji.

1

---