Babka lancetowata (Plantago lanceolaota L.)
Systematyka: rodzina babkowatych Plantaginaceae
Opis i występowanie: Występuje prawie w całej Europie oraz północnej i środkowej Azji. Przez człowieka rozpowszechniona niemal na całej kuli ziemskiej. W Polsce bardzo pospolita na łąkach i pastwiskach, przydrożach, trawnikach oraz polach jako chwast roślin uprawnych, szczególnie koniczyny i lucerny. Babka lancetowata wytwarza krótkie kłącze i liczne korzenie wiązkowe. Liście wydłużone, lancetowate lub równowąskolancetowate, o równoległym unerwieniu, zebrane w przyziemną rozetę. Kwiaty niepozorne, drobne zebrane w kłoski. Kwitnie od maja do września, Owocem jest jajowata torebka zawierająca 1-2 nasiona, ale w okresie wegetacji roślina tworzy do 1000 nasion.
Surowiec: liść (folium plantaginis lanceoatae). Zbiera się je w okresie kwitnienia, najlepiej bez ogonka, który trudno wysycha. Suszy się w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 400C, ponieważ w suszarni naturalnej często ciemnieją i tracą wartość.
Skład chemiczny: zawiera glikozydy irydoidowe zwłaszcza aukubinę do 1,69% (o działaniu bakteriostatychnym i ochraniającym miąsz wątroby) oraz kaptol, nieco garbników, liczne fenolokwasy (jak kwas cholagrenowy, neocholagrenowy, kawowy i p-kumarowy), glikozyd werbaskozyd (ok. 2%), flawonoidy (np. 7-glkozyd apigeniny0, sterole, związki śluzowe, pektyny, kwasy organiczne (np. askorbinowy) i sole mineralne, a w nich rozpuszczalną krzemionkę i związki cynku.
Działanie: wykrztuśne, rozluźniające skupienia zgęstniałego śluzu oskrzelowego oraz działanie przeciwzapalne i łagodzące podrażnienia górnych dróg oddechowych. Ponadto zmniejszają przekrwienie błon śluzowych oraz nadmierną przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych jamy ustnej, gardła oraz przewodu pokarmowego. Poza tym odwary z liści działają nieco ściągająco, a także łagodnie moczopędnie. Sok ze świeżych liści babki lub odwar z liści wysuszonych przyspieszają gojenie się ran i regenerację naskórka. Istnieje przypuszczenie, że doustnie podawane wysiągi wodne z liści babki lancetowatej pobudzają wydzielanie interferonu oraz antygenów wirusowych, chroniących organizm przed inwazją wirusów. Związkami czynnymi są m.in. specyficzne wielocukry roślinne - glukany lub aminoglukany o masie cząsteczkowej od 10 do 10 tysięcy.
Działania niepożądane: W dawkach leczniczych nie zaobserwowano działań ubocznych.
Zastosowanie Liść babki jest stosowane głównie do mieszanek ziołowych. Jako lek samoistny jest stosowany bardzo rzadko w schorzeniach przewodu pokarmowego. Odwar podaje się w bezkwaśności, nieżytach żołądka i jelit, uszkodzeniach ich błony śluzowej przez toksyny bakteryjne oraz biegunce. Można stosować wspomagająco we wrzodach żołądka i dwunastnicy. Sporadycznie w nieżytach górnych dróg oddechowych. Dużo większe znaczenie ma ten surowiec przy stosowaniu zewnętrznym jak okłady na wrzody i uszkodzenia skóry, szczególnie z jednoczesnym zakażeniem bakteryjnym, zapaleniach i świądzie sromu. Używa się go także do przemywania oczu przy stanach zapalnych spojówek i powiek. Wchodzi w skład mieszanek służących do płukania jamy ustnej. Poprzęcki poleca babkę w astmie i kokluszu. W przypadku stosowania zewnętrznego dużo skuteczniejszy jest surowiec świeży, czy to pod postacią soku, czy roztartych liści. W lecznictwie ludowym, poleca to także część zielarzy, podaje się preparaty z korzenia. Gotowany, czy żuty usuwa ból zębów. Napar poleca się zaś przy biegunkach, osłabieniu pęcherza, krwawieniu z płuc, kaszlu, niedomodze wątroby, żółtaczce i zgadze.
Preparaty : napar z liści babki: zalać łyżkę liści babki 1szklanką wrzątku i naparzać 15 minut, po czym przecedzić. Pić po szklance ciepłego naparu kilkakrotnie w ciągu dnia w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz w kaszlu i chrypce. W obu ostatnich przypadkach dobrze jest dodać łyżkę miodu i przyjmować po łyżce stołowej, co godzinę. Można liść babki łączyć z liściem podbiału co poprawia skuteczność terapii. W przypadku połączenia z rumiankiem napar stosować do okładów na podrażnienia i przy zaczerwienieniu oczu.
Mieszanki
W.Poprzęcki
Zgaga, niestrawność: liść babki lancetowatej, liść bobrka, korzeń goryczki, skórkę pomarańczową miesza się w równych ilościach, zemleć i stosować nieco mniej niż pół łyżeczki przed jedzeniem. Stosować także przy odbijaniu się i nieprzyjemnym zapachu z ust.
Wrzód żołądka: liść babki, liść pokrzywy, siemię lniane zmieszać. Korzenia arcydzięgla 1 łyżeczkę zalać 4 szklankami wody i zagotować. Po chwili wsypać 1 łyżeczkę mieszanki i odstawić do naciągnięcia. Pić małymi porcjami w trakcie dnia.
A. Ożarowski- W. Jaroniewski
Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać 15g liści babki, kwiatów rumianku, kory dębowej, owoców borówki czarnej, ziela rdestu ptasiego oraz 10 g kłącza pięciornika i porostu islandzkiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką ciepłej wody i ogrzewać do wrzenia, po czym łagodnie gotować pod przykryciem przez 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie przed jedzeniem 1 szklankę jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, osłaniający i przeciwbiegunkowy.
Okłady na oczy: zmieszać po 20 g babki lancetowatej (lub zwyczajnej), kwiatów malwy czarnej oraz 10 g kwiatów jasnoty białej i kwiatów rumianku. Zalać ½ łyżeczki mieszanki 2/3 szklanki wrzącej wody i naparzać 15-20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do okładów jako środek przeciwzapalny, osłaniający i bakteriobójczy.
Syrop wykrztuśny: 100 g świeżych liści babki lancetowatej pociąć na małe kawałki, dodać 100 ml przegotowanej o studzonej wody i zmiksować. Wycisnąć i dodać 100 g cukru, po czym ogrzewać do wrzenia. Rozlać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować ½ do 1 łyżeczki kilka razy dziennie.
Żylaki odbytu: zmieszać po 25 g liści babki lancetowatej i liści maliny oraz 100 g mieszanki ziołowej Vagosan. Do 2 l wody dodać 5-6 łyżek mieszanki, ogrzewać powoli do wrzenia, odstawić na 10 min, przecedzić do miski i użyć do nasiadówki przez 10-15 min w temp 37-38 0C. Następnie odbyt osuszyć i posmarować maścią Tormentiol lub Dermosan ewentualnie maścią nagietkową. Częstość stosowania zależy od zaawansowania choroby.
Bylica piołun (Atemisia absinthum)
Systematyka: rodzina Żłożonych (Compositae)
Opis i występowanie: jest typową rośliną ruderalną, rosnącą na glebach bogatych w azot. Spotkać go można przy drogach jak i na słonecznych pagórkach. Jego ojczyzną jest Eurazja i tu występuje dość pospolicie. Zazwyczaj rośnie w jasnoszarych darniowatych kępach wyrastających do 80 cm. Pierzastosieczne liście i łodygi rośliny pokrywa kutnerowate owłosienie. Ziele rośliny ma charakterystyczny korzenny zapach i gorzki smak. Kwitnie od lipca do sierpnia
Surowiec:
Skład chemiczny:
Działanie:
Działania niepożądane:
Zastosowanie:
Preparaty:
Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L).
Systematyka: rodzina konopiowatych (Cannabaceae), są źródła zaliczające go do rodziny morwowatych (Moraceae Link.)
Opis i występowanie: jest byliną dwupienną rosnącą dziko w strefie umiarkowanej w wilgotnych lasach i nad brzegami rzek. Jest uprawiany w prawie wszystkich krajach strefy umiarkowanej. Korzeń palowy z długimi poziomymi pędami podziemnymi. Łodyga roczna, wijąca się czterokanciasta, z krótkimi wstecz hakowato zgiętymi włoskami. Liście ogonkowe, pozornie naprzeciwległe, dłoniasto klapowate o 3-5 klapach, przeważnie zaostrzonych.. Z wierzchu nagie, pod spodem owłosione. Roślina wiatropylna, kwiaty męskie drobne o 5-działkowym okwiecie i 5 pręcikach, zebrane w luźne wierzchotki. Kwiaty żeńskie, ciasno osadzone na kolankowatej osi, po 4 na każdym kolanku, tworzą szyszkopodobny kwiatostan. W kącie każdej podsadki znajdują się 2 kwiaty żeńskie bez okwiatuz z 1 słupkiem o dwóch znamionach. Owocem jest orzeszek. Znaczenie praktyczne mają jedynie egzemplarze żeńskie, wytwarzające podobne do szyszek owocostany.
Surowiec: owocostany chmielu zbiera się w dni pogodne w sierpniu i na początku dojrzewania, kiedy nabierają zielonożółtego odcienia. Suszy je się je cienkimi warstwami w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się owocostany zwane szyszkami chmielu - Strobili Lupuli. Na powierzchni szyszek występują włoski gruczołowe, wypełnione żółtą substancją, które po wysuszeniu owocostanów okruszają się częściowo. Stanowią one osobny surowiec leczniczy, mający postać zielonkawożółtego, a potem pomarańczowego proszku zwanego lupuliną - Lupulinum lub gruczołami chmielowymi - Glandulae Lupuli.
Skład chemiczny: szyszki chmielowe zawierają do 1,6% olejku eterycznego, w którym odkryto co najmniej 26 składników m.in. humulen, mircen, farnezen, β-kariofilen. Ponadto zawierają około 10% związków żywicowych - goryczy o charakterze fenoloketonów, jak humulon, lupulon oraz 0,1%2-metylo-3-butenonu jako głównego składnika uspokajającego. Zawiera również flawonoidy (m.in. pochodne kemferolu, kwerecetyny, i apigeniny), związki purynowe (np. adenina), trójterpeny (np. hydroksyhopanon), do 5% garbników, cholina, trójmetyloamina i woski. Lupulina, gruczoły wydzielnicze chmielu, zawiera do 35% olejku eterycznego o zmiennym składzie zależnym od surowca. W olejku są m.in. mircen, farnezen, humulen, β-kariofilen, izomaślan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu, metylononyloketon, 2-tridekanon, estry metylowe kwasu decenowego i dekadienowego oraz inne terpeny z grupami tlenowymi, a także związki siarkowe. Obok olejku występują żywice (do 30%), stanowiące główne związki czynne lupuliny, wśród nich humulon i lupulon oraz 2-metylo-3-butenol, a także flawonoidy ksantohopanon, hopanon, substancje woskowe i inne.
Działanie: Szyszki chmielowe i lupulina utrudniają przenoszenie bodźców do ośrodkowego układu nerwowego, hamują nieco czynność kory mózgowej i wywierają działanie uspokajające, zwłaszcza na sferę płciową. Działają rozkurczowo i zmniejszają napięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych, jelit i dróg moczowych. Obniżają nieznacznie ciśnienie krwi i zwiększają nieco wydalanie moczu. Gorycze pobudzają wydzielanie śliny i soku trawiennego oraz śluzu bogatego w mukopolisacharydy czym ułatwiają trawienie i przyswajanie pokarmów i zwiększają apetyt. Działają też przeciwbakterynie na drobnoustroje jelitowe, także te odporne na działanie antybiotyków. Wykazując przy tym pewne działanie przeciwnowotworowe. Lupulina powoduje bardziej obwite miesiączki, niejednokrotnie przyspiesza menstruację;
Działania niepożądane: zaobserwowano reakcje alergiczne w odniesieniu do wymienionych surowców .
Zastosowanie: Wyciągi z chmielu i lupulinę stosuje się jako środek uspokajający w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej pobudliwości także seksualnej, trudnościach w zasypianiu i zaburzeniach związanych z przekwitaniem. Stosuje się je w zaburzeniach trawiennych zwłaszcza niedokwaśności, wzdęciach, odbijaniach, nadmiernej fermentacji jelitowej. Wskazane jest stosowanie preparatów chmielu, pomocniczo w terapii przeciwnowotworowej oraz po usunięciu operacyjnym tkanki rakowej. Zewnętrznie wyciągi z surowców stosuje się przy wypadaniu włosów i w postaci okładów w zapaleniu korzonków nerwowych, bólach reumatycznych, stanach zapalnych skórych, czyrakach i wrzodach, a także trudno gojących się ranach.
Preparaty: napar chmielowy: 1 łyżkę zalać 1 szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na parze na15min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po ¼ - 1/3 szklanki na 30-60 min przed jedzeniem jako środek poprawiający trawienie, rozkurczowy, wzmacniający oraz łagodnie uspakajający.,,
Napój w nadpobudliwości seksualnej: do butelki piwa jasnego wsypać po 1 łyżeczce szyszek chmielowych, liści melisy i liści mięty, pozostawić na 12 godzin i przecedzić.
Zioła w bezsenności: zmieszać po 30 g szyszek chmielowych, ziela dziurawca i korzeni kozłka oraz po 20 g liści mięty pieprzowej i ziela serdecznika lub liści melisy. Zalać 2 łyżki ziół 2 ½ szklanki wrzącej wody i pozostawić na parze 30 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu przy bezsenności wywołanej przez nerwice narządowe oraz w ogólnym uczuciu niepokoju i pobudzenia nerwowego.
Zioła do obmywania głowy: zmieszać po 30 g szyszek chmielu, rozdrobnionych korzeni łopianu i ziela skrzypu po 80 g rozdrobnionych korzeni mydlnicy i 20 g kwiatów rumianku. Wsypać 1-2 łyżki stołowe mieszanki do 2 szklanek zimnej wody i gotować powoli pod przykryciem 15-30 min. Odstawić na 15 mini przecedzić. Pozostałe po przecedzeniu zioła zalać ponownie 2 szklankami wody i zagotować, a po lekkim przestudzeniu przecedzić o dodać 2 szklanki ciepłej wody. Pierwszym płynem zmoczyć włosy i palcami wmasować w skórę głowy, poczekać 5 min i umyć wodą otrzymaną z powtórnego odwaru. Jest to zabieg wzmacniający przy wypadaniu włosów, łojotoku, łupież, a nawet grzybicy. Korzystne jest dla tej kuracji aby nie osuszać włosów lecz wilgotne okręcić na 30 min w ręcznik.
Jemioła pospolita (Viscum album L.)
Systematyka: rodzina gązewnikowatych (Loranthaceae)
Opis i występowanie: jest to półpasożytnicza roślina rosnąca na różnych drzewach na terenie całej Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W naszym kraju najczęściej spotyka się ją na topolach, lipach, brzozach i sosnach. Zbudowana jest ona z widlasto rozgałęzionych łodyg o barwie zielonej lub oliwkowzielonej na których znajdują się ułożone naprzemianlegle grube, skórzaste, bezogonkowe liście o całych brzegach i kształcie lancetowatym lub eliptycznym. Niepozorne rozdzielnopłciowe kwiaty pojawiają się w lutym lub marcu. Owocem jest niewielka, podobna do jagody (wielkości grochu) biała lepka kulka zawierająca 1-3 nasion.
Surowiec: są nim szczyty pędów zbierane od grudnia od marca o nie zdrewniałych łodygach. Suszy się je w suszarniach w temp ok. 25 0C. Otrzymujemy w ten sposób ziele jemioły Herba Visci.
Skład chemiczny: skład ilościowy surowca jest bardzo zmienny. Zawiera on flawonoidy(pochodne kwercetyny), aminy (cholina, acetylocholina, histamina), fenolokwasy (m.in. kawowy), trójterpeny (β-amaryna), kwas oleanolowy, glikoproteidy typu lektyny, alkohole cukrowe (inozyt), wiskotoksynę, kwas γ-aminomasłowy.
Działanie: przede wszystkim surowiec hamuje czynność serca i zmniejsza napięcie naczyń krwionośnych co skutkuje obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi. Część substancji czynnych gikoproteidy i wiskotoksyna nie rozpuszcza się w wodzie i nie ulega wchłanianiu w przewodzie pokarmowym. Mają one silne działanie cytotoksyczne, które wyzyskuje się wstrzykując je bezpośrednio do guza nowotworowego. Jemioła ma słabe działanie moczopędne i przeciwartretyczne (obniża poziom kwasu moczowego). Surowiec działa synergicznie z preparatami głogu i konwalii. Poprzęcki przypisuje jej ponadto działanie przeciwkrwawnicowe, przeciwpadaczkowe, wzmagające działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego i poprawiające przemianę materii
Działania niepożądane: przedawkowania może spowodować wymioty, kolki, często majaczenia i drgawki. Jej preparaty należy stosować po konsultacji z lekarzem.
Zastosowanie: Wyciągi z ziela od dawna zaleca się jako lek pomocniczy przy leczeniu nadciśnienia lub wahań ciśnienia na tle emocjonalnym i w okresie przekwitania. Czasami stosuje się je przy niewielkich krwawieniach płucnych i powtarzających się krwawieniach z nosa oraz nadmiernych krwawieniach miesiączkowych. Poprzęcki ponadto poleca macerat jako lek rozkurczowy, przeciwpadaczkowy, normalizujący przemianę materii i odwapniający.,
Preparaty: wchodzi w skład mieszanki przeciwmiażdżycowej Sklerosan, nasercowej Cardiosan, kropli nasercowych Neocardina oraz mieszanek ziołowych.
Kozieradka pospolita (Trigonella foenum graecum L)
Systematyka: rodzina motylkowatych (Papilionaceae)
Opis i występowanie:jest to roślina pochodząca z Azji Mniejszej i rejonu Morza Śródziemnego. W Polsce uprawiana na niewielką skalę. Kozieradka ma łodygę o wysokości 20-60 cm, w górnej części owłosioną. Liście trójlistkowe z przylistkami. Żółtawe kwiaty wyrastają pojedynczo, a niekiedy parami z kątów liści, są grzbieciste, motylkowate, krótkoogonkowe. Owocem jest długi strąk zwierający czterościenne, pryzmatyczne lub romboidalne, matowe i długie na 5 mm, nasiona. Mają one kolor szarożółty do brunatnego z wyraźną ukośną bruzdą boczną.
Surowiec: nasienie Semen Foenugraeci (Semen Trigonelae)
Skład chemiczny: głównym składnikiem nasienia kozieradki są substancje śluzowe stanowiące 20-30% masy. Są nimi głównie galaktomanny. Ponadto występują w nim sterolowe saponinny (do 0,3%) jak pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny, flawonoidy jak: witeksyna, izowiteksyna, wicenina i in. Ponadto zawierają one witaminy (witamina PP-amid kwasu izonikotynowego), tłuszcze (do 10%), białka (do 30%), cholina, lecytyna, alkaloid trygonelina, gorycze, ślady olejku eterycznego i sole mineralne.
Działanie: odwar z nasion kozieradki znany był starożytnym Rzymianom, którzy stosowali go jako lek przeciw gruźlicy. Jest on jak w sam raz niezbyt skutecznym w tym schorzeniu, lecz może być stosowany jako środek pomocniczy czy wspomagający leczenie. Głównie kozieradka stosowana jest jako lek wzmacniający i jest to spowodowane jej pobudzającym wpływem na czynności wydzielnicze żołądka i trzustki. Surowiec ten powoduje także zwiększenia wydzielania śliny, co łącznie skutkuje usprawnieniem procesów trawienia i przyswajania pokarmów i w konsekwencji daje uchwytne zwiększenia się masy ciała. Ponadto surowiec pobudza szpik kostny do wytwarzania czerwonych ciałek krwi i przy tym powoduje podniesienie ilości białych ciałek krwi. Zwiększa tym samym odporność organizmu. Ważną jego cechą, jest także działanie przeciwzapalne i powlekające oraz słabe działanie przeciwcukrzycowe. Wszystko to powoduje, iż jest to bardzo cenny środek leczniczy i wspomagający. Na przeszkodzie jego większego stosowaniu stoi nieprzyjemny kozi zapach i fakt iż zapach ten częstokroć ma także pot pacjenta.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie powoduje niekorzystnych objawów .
Zastosowanie: nasiona kozieradki wchodzą w skład granulatu ziołowego Gastrogran, mieszanek ziołowej Rektosan i preparatu Fitolizyna. Nasiona kozieradki bardzo rzadko stosowane są samodzielnie, przeważnie wchodzą w skład mieszanek ziołowych.
Preparaty: Odwar z kozieradki: 1 łyżkę sproszkowanych nasion kozieradki zmieszać z 1szklanką letniej wody i dokładnie wymieszać. Łagodnie ogrzewać do wrzenia pod przykryciem 3 min. Odstawić na kilka minut i stosować ciepłe okłady na czyraki, wrzody i stany zapalne skóry.
Mieszanki
W.Poprzęcki
Niestrawność nerwowa: Zmieszać w równych ilościach nasienie kozieradki, korę dębowa, kłącze pięciornika, ziele tymianku i sproszkować. Zażywać 2-3 razy dziennie po pół łyżeczki popijając obficie.
Niedokrwistość: zmieszać w równych ilościach siemie lniane, korzeń żywokostu, liść pokrzywy i sproszkować. Łyżkę proszku zmieszać z 2 łyżkami miodu i zażywać 5-6 razy dziennie.
Krzywica: zmieszać nasienie kozieradki, ziele rzepiku, ziele bylicy, ziele bukwicy, ziele bratka polnego w równych ilościach i podawać zmieszane pół na pół z miodem 2-3 łyżeczki po jedzeniu.
Wychudzenie: nasienie kozieradki zmieszać z korzeniem żywokosutu i siemieniem lnianym po 2 cz., zielem bylicy bożydrzew i zielem pokrzywy po 1 cz.. Zemleć z cukrem i zjadać 3-4 razy dziennie po łyżeczce.
Ożarowski-Jaroniewski
Okład z kozieradki: sproszkować 50 do 100 g nasion kozieradki i rozrobić z wodą na pastę. Dodać ½ łyżeczki 10% kwasu octowego, ponownie rozmieszać, nieco ogrzać i rozsmarować na płótnie u przyłożyć na chore miejsce. Okład zmieniać 2-3 razy dziennie przy wrzodach, czyrakach i stanach zapalnych skóry.
Kompres na ropnie: rozdrobnić 20 g kozieradki, 10 g świeżego ziela ogórecznika i ziela nostrzyka lub liści babki lancetowatej. Zmieszać dodać wody i zrobić papkę. Ogrzać w naczyniu, przenieść na gazę i ciepły okład przyłożyć na zmienione chorobowo miejsce. Zmieniać okład 2-3 razy dziennie, trzymając go pod ceratką, aby jak najdłużej utrzymywał ciepło.
Klimuszko
Nerczyca: owoc róży (Fructus rosae), owoc jarzębiny, nasienie kozieradki,
Lawenda wąskolistna (Lavandula vera DC, syn Lavandula angustifolia Mill)
Systematyka: rodzina Labiatae (Lamiaceae)
Opis i występowanie: rośnie w basenie Morza Śródziemnego i Wyspach Kararyjskich. Spotykana jest również w Alpach na wysokości do 1700 m n.p.m. Jest uprawiana w wielu krajach także w Polsce. Ponieważ od czasów starożytnych była używana jako dodatek do kąpieli, od określenia Lavo, lavare (łac. Myć się, kąpać) wywodzi się niewątpliwie jej nazwa. Jest niewysoka, osiągającą 60 cm krzewinką, o orzeźwiającym intensywnym zapachu. Ma wiele prostych wznoszących się do góry pędów, które dołem są zdrewniałe, górą zaś zielone. Naprzemianległe, równowąskie liście, barwy szarozielonej pokryte są kutnerem. Kwiaty o długości do 1cm i różnorodnej barwy od białej poprzez niebieskoróżowe do purpurowych są grzbieciste i dwuwargowe. Na ich kielichach w bruzdach międzyżeberkowych są zlokalizowane gruczoły olejowe. Po kilka kwiatów (3 do 5) tworzy nibyokółki wyrastające w kątach podsadek i grupują się w kwiatostan typu nibykłosa oddzielonego od reszty pędu. Lawenda kwitnie w lipcu i sierpniu. Owocem są spłaszczone podługowate orzeszki-nasiona, o błyszczącej od ciemnobrunatnej do czarnej powierzchni. Nasiona te od razu nie kiełkują. Czynią to dopiero o 3-4 miesiącach.
Surowiec: są nim niecałkowicie rozwinięte kwiaty Flos Lvandulae, które suszy się w temperaturze 350C.
Skład chemiczny: zawiera olejek, kwas kumarynowy, ursolowy, kumarynę oraz garbniki. Głównymi składnikami olejku jest alkohol linalol występujący w postaci estrów kwasów m.in. octowego, masłowego, walerianowego. Ponadto wykryto w nim terpeny pinen, borneol i geraniol. Sam skład olejku jest zmienny i zależny od odmiany.
Działanie: ma działanie uspokajające i przeciwskurczowe.
Działania niepożądane:
Zastosowanie: w lecznictwie stosowana jest jako środek uspokajający i przeciwskurczowy. Stosowana jest w zaburzeniach trawiennych: bóle brzucha, nadmierna fermentacja w jelitach, zaburzenia łaknienia, a także w zaburzeniach układu wegetatywnego.
Preparaty: wyciąg jest składnikiem kropli Nerwosol.
Napar lawendowy: 1 łyżkę lawendy zalać 1 ½ szklanki wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min. Pić ½ szklanki między posiłkami jako środek wiatropędny lub ½ szklanki po jedzeniu rano i wieczorem, jako środek rozkurczowy i uspokajający.
Wino lawendowe: 10 g kwiatów lawendy, 5 g owoców kolendry, 2g owoców anyżu macerować przez 2 tygodnie w ½ l czerwonego wina, często wstrząsając. Następnie przecedzić i pić po małym kieliszku 30 min przed jedzeniem w przypadku złego trawienia i braku łaknienia. Przy kolkach jelitowych przyjmować po jedzeniu.
Herbatka uspokajająca: 1-2 łyżeczki kwiatów lawendy zaparzyć w 150 ml wrzącej wody. Przykryć i po 10 min odcedzić. Można stosować kilka razy w ciągu dnia, a szczególnie przed snem.
Zioła uspokajające do kąpieli: zmieszać po 50 g kwiatów lawendy, kwiatów lipy i ziela macierzanki. Całość zalać 2 l wrzącej wody i przykryć. Po 15 min przecedzić przez płótno do wanny wypełnionej wodą w temp 370C. Zioła pozostałe po odcedzeniu włożyć do płóciennego woreczka i umieścić w wannie. Czas kąpieli 20 min po czym zalecany jest odpoczynek w łóżku.
Tojowiec kondurango.) (Mardstenia condurango Rchb)
Systematyka: rodzina tojściowatych (Aclepiadaceae)
Opis i występowanie: pochodzi i występuje w Ameryce Północnej. Jest to liana o jajowatosercowatych zaostrzonych liściach i pędach pokrytych szarawym kutnerem. Ma białe zrosłopłatkowe kwiaty, pięciokrotne kwiaty wyrastające w baldachogronach z kątów liści. Owoc to mięsisty mieszek.
Surowiec: kora
Skład chemiczny: zawiera dwa podstawowe glikozydy, jednym z nich jest kondurangin o charakterze saponinowym.
Działanie: dawniej przypisywano mu działanie antynowotworowe, co nie zostało potwierdzone klinicznie. Obecnie stosowany jest jako środek przeciwzapalny i poprawiający trawienie.
Działania niepożądane: brak danych
Zastosowanie: w schorzeniach żołądka i jelit m.in. w chorobie wrzodowej. Ponadto w braku łaknienia oraz jako usprawniający trawienie.
Preparaty:
Lukrecja gładka (
Systematyka:
Opis i występowanie:
Surowiec:
Skład chemiczny:
Działanie: korzeń i sok lukrecji uznawane były w starożytnej Grecji i Rzymie za jeden z najskuteczniejszych leków. W innych krajach Europy zaczęto ją stosować w XIII i XIV wieku. Najbardziej znanym działaniem lukrecji jest działanie przeciwwrzodowe. Wg badań przeprowadzonych przez Chojnackiego podawanie jej wyciągów przez 2 tygodnie powoduje wygojenie się wrzodów u 67% chorych. Niektórzy autorzy podkreślają jej korzystny wpływ na błonę śluzową żołądka. Działanie przeciwwrzodowe przypisuje się działaniu likwirytygeniny i likurazydu, przy czym obie te substancje wykazują ponadto działanie przeciwzapalne. Ponieważ długotrwałe przyjmowanie preparatów lukrecji powoduje m.in. zatrzymywanie wody w ustroju, stosuje się preparaty pozbawione kwasu glicyretynowego. Za działanie przeciwzapalne jak podają w większości badacze, odpowiedzialne są kwasy glicyryzynowy i glicyretynowy. Ten ostatni i jego pochodne działają pobudzająco na korę nadnerczy i wykazują działanie lecznicze przy jej niedoczynności. Część naukowców podaje, że wpływa on na hamowanie syntezy prostaglandyn.
Działania niepożądane:
Zastosowanie:
Preparaty:
Topola osika (Populus tremula L.)
Systematyka: rodzina wierzbowatych (Salicaceae)
Opis i występowanie: jest to drzewo dorastające do wysokości ok. 30 m, występujące niemal w całej Europie., północnej Afryce, Azji Mniejszej oraz Syberii. W Ameryce Północnej rośnie gatunek bardzo blisko spokrewniony topola amerykańska Populus tremuloides Michx. W naszym kraju drzewo to rośnie aż po góry gdzie występuje do regla górnego. Lubi gleby żyzne, leczy występuje także na piaskach. Topola jest drzewem o luźnych koronach z dużymi prześwitami. Tworzy daleko sięgające korzenie boczne z licznymi odrostami korzeniowymi. Liście koliste lub jajowate, tępo i nierównie ząbkowane, mające silnie spłaszczone ogonki liściowe. Na pędach szczytowych i odrostach liście mają nieco inny kształt i są jajowatorombowe lub jajowatosercowate dość drobno piłkowane i zazwyczaj na trwale owłosione. Osika kwitnie w marcu i kwietniu, a kwiat ma charakterystyczne purpurowe znamię słupka. Rośnie szybko i ok. 30 roku kończy wzrost. Żyje do ok. 100 lat. Drewno ma białe i lekkie, trwałe na działanie wody lecz nie odporne na działanie warunków atmosferycznych. Stosowane w stolarstwie do wyrobu klepek do beczek i drobnych przedmiotów użytku codziennego - wałki, deski do mięsa, stolnice. Jej drewno jest cenionym surowcem dla przemysłu zapałczanego oraz do produkcji celulozy. Jako surowiec leczniczy topola osika znana jest już od starożytności. Pisał o niej rzymski lekarz (z pochodzenia Grek) Galen.
Surowiec: dla celów leczniczych zbiera się w czerwcu i lipcu zdrowe liści które suszy się w cieniu i przewie. Surowcem jest liść topoli osiki Folium Populi Tremulae. Ponadto wczesną wiosną zbiera się z odciętych gałązek korę i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymujemy w ten sposób korę topoli osiki Cortex Populi Tremulae.
Skład chemiczny: Kora osiki zawiera głównie garbniki. Liść garbniki, flawonoidy, salirepozyd, a także glikozydy fenolowe m.in. salicylinę i jej benzoilową pochodną - populinę.
Działanie: salicylany zawarte w produktach osiki działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo oraz lekko napotnie i przeciwgorączkowo.
Działania niepożądane: brak danych.
Zastosowanie: surowce z topoli osiki stosowane są w preparatach do leczenia stanów zapalnych i podrażnieniu pęcherza moczowego i bolesnym oddawaniu moczu. Ponadto stosuje się je w leczeniu reumatyzmu i artretyzmu oraz chorobach gorączkowych w tym przy grypie. Surowce z topoli polecane są w chorobach układu moczowego i przeroście gruczołu krokowego zwłaszcza u pacjentów zaawansowanych wiekowo.
Preparaty:
Ożarowski
Stan zapalny gruczołu krokowego: 50 g liści topoli, po 25 g liści rumianku i ziela nawłoci. Czubatą łyżkę ziół zalać 1 ½ szklanki ciepłej wody i pozostawić na kilka minut do napęcznienia. Następnie powoli ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić po termosu. Pić ciepły o ½ szklanki 3 razy dzienni po jedzeniu. Wskazane jest zjadanie dziennie po 1-2 łyżki wyłuskanych nasion dyni i ograniczyć spożycie musztardy u majonezu.
Przerost gruczołu krokowego: zmieszać 50 g liści topoli i korzeni lub liści pokrzywy oraz po 25 g liści wiązówki, kwiatów rumianku i kwiatów kasztanowca oraz ziela nawłoci i połonicznika. Sposób sporządzenia odwaru i stosowanie jak w poprzednim przepisie.
Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus L.)
Systematyka: glon morski z rodziny morszczynowatych (Fucaceae)
Opis i występowanie: jest glonem morskim z kasy Phaeophyta-brunatnice., występującym na podmorskich skałach na głębokości do 15 m w chłodniejszych strefach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego oraz na Morzu Północnym i Bałtyku. W Polsce spotyka się plechy morszczynu na plażach nadmorskich, wyrzucone przez fale zwłaszcza po silnych burzach. Glon ten tworzy plechę, za życia oliwkowobrunatną, ciemniejącą po wysuszeniu. Ma do 1 m długości i ok. 2cm szerokości. Na łodyżkach widlasto rozgałęzionej plechy znajdują się pęcherzyki powietrza. Zakończona jest tarczowatym chwytnikiem, którym glon trzyma się dna..
Surowiec: dla celów leczniczych zbiera się na wybrzeżu morza świeże plechy wyrzucone przez fale, płucze się i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest plecha morszczynu Fucus.
Skład chemiczny: glon ten zawiera organiczne związki jodu bałtycki 0,04%, atlantycki 3,5%. Ponadto zawiera polisacharydy jak kwas alginowy (do 19%), fukoidyna (do 7%), laminaryna (ok. 2%). Występuje w niej także mannitol (5-12%), brunatny barwnik fukoidyna, ślady witamin z grupy B, floroglucyna i jej homologi, nieco związków bromu i sole mineralne.
Działanie: związki jodu poprzez symulację tarczycy do produkcji hormonów tyroksyny i trójjodotyroniny normalizują przemianę materii. Polisacharydy korzystnie wpływają na czynności przewodu pokarmowego, a pęczniejąca plecha pęczniejąca w przewodzie pokarmowym pobudza ruchy prerystaltyczne i ułatwia w ten sposób wypróżnanie.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie wywołuje szkodliwych skutków.
Zastosowanie: przy zaburzeniach trawienia i wydalania oraz niedoczynności tarczycy. Ponadto stosowany jest w miażdżycy i chorobach, w których współistnieje zaburzenie przemiany materii.
Preparaty: jest składnikiem granulat Normogran i mieszanek Degrosan i Sklerosan. Morszczyn przyjmuje się w formie sproszkowanej 1-2 łyżki proszku 2 razy dziennie.
Mieszanki
W.Poprzęcki
Nadczynność tarczycy: morszczyn, ziele nostrzyka, ziele przetacznika po 20,0, siemię lniane 60,0 - odwar.
Otyłość: ziele morszczynu 10,0, ziele skrzypu, korzeń wilżyny i korzeń lubczyka po 10,0, kora kruszyny 40,0, kwiat kocanki 100,0 -odwar.
Mydłoka właściwa (Gullinaja saponaria Molina)
Systematyka: rodzina różowatych Rosaceae.
Opis i występowanie: drzewo to znane jest też, pod innymi nazwami mydłodrzew właściwy i kwilaja właściwa. Rośnie dziko w Ameryce Południowej : Boliwii, Chile i Peru. Niewielkie uprawy istnieją w na południu Kalifornii i w południowej Europie. Jest drzewem wiecznie zielonym dorastającym do 10-18 m wysokości, o trwałych skórzastych, całobrzegich o kształcie jajowatym liściach /czasami bywają ząbkowane/. Kwiaty duże białe o pięciodzielnym kielichu, 5 płatkowej koronie, 10 pręcikach i 5 słupkach. Owocem są mieszki zawierające nasiona wyposażone w skrzydełka ułatwiające rozsiewanie.
Surowiec: kora zwana od miejsca, w którym odbywał się niegdyś jej wywóz „korą panamską”.
Skład chemiczny: kora dla celów farmaceutycznych jest przerabiana na wiórki. Proces ten odbywa się w szczególnych warunkach /kora jest zwilżana silnie wodą/ ponieważ surowiec zawiera do 10% saponin i jej pył wywiera drażniące działanie na błony śluzowe nosa i gardła powodując kaszel i kichanie. Ponadto występuje w niej w dużych ilościach kwas szczawiowy oraz gorycze, sole kwasu winowego, sacharoza, a także małe ilości skrobi. Kora ta ma barwę jasną ponieważ nie ma w niej garbników nadających takim surowcom barwę brunatną.
Działanie: ma działanie expecctorans
Działania niepożądane: sproszkowana ma silne właściwości drażniące drogi oddechowe.
Zastosowanie: Cortex Guillae stosowany jest w schorzeniach płuc oraz nieżytach oskrzeli i górnych dróg oddechowych. Nalewka mydłokowa Tinctura Guillaiae jest używana jako środek ułatwiający sporządzanie zawiesin. Dawniej kora tego drzewa była stosowana do wyrabiania płatków panamskich /wiórków panamskich/ które swym działaniem przypominały płatki mydlane. Obecne stosuje się ją do produkcji preparatów do pielęgnacji włosów oraz proszków i pas do zębów. W Chile drzewo kwilaji służy do wyrobu drewnianego obuwia i strzemion.
Preparaty:
Połonicznik nagi (Herniarnia glabra L.)
Systematyka: rodzina goździkowatych Caryophyllaceae
Opis i występowanie: Występuje w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce rośnie na słonecznych, piaszczystych terenach, najczęściej w regionie północno-wschodnim. Tworzy palowy korzeń od którego rozchodzą się rozesłane po ziemi łodygi długie do 30 cm, o grubości ok. 2 mm, widlasto rozgałęzione, zdrewniałe u nasady. Liście eliptyczne lub
Surowiec: do celów leczniczych zbiera się od czerwca do pażdziernika rozkwitające rośliny o jednolitej zielonej barwie, ścinając je pod pierwszym rozgałęzieniem bez zdrewniałej części łodygi. Suszy się w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele połonicznika Herba Herniariae.
Skład chemiczny: ziele połonicznika zawiera ok. 10% saponin trójterpenowych - głabrozytów m.in. kwaśną saponinę pochodną kwasu kwilajowego i pochodne kwasu medykagenowego. Występują w nim flawonoidy do 2,5% (m.in. hiperozyd, kwercetyna i jej pochodne, narcyzyna), pochodne hydroksykmaryny (m.in. herniaryna, umbeliferon, skopoletyna, łącznie ok. 0,2%), kwasy organiczne (glikolowy, glicerolowy), ślady olejku eterycznego, garbniki i sole mineralne.
Działanie: flawonoidy zawarte w zielu mają niewielkie działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie, zwłaszcza dróg moczowych. Obniżają napięcie moczowodów i pęcherz ułatwiając tym przepływ moczu. Surowiec wykazuje słabe działanie moczopędne, obserwuje się podwyższone wydalanie jonów sodowych i chlorkowych. Uznaje się, że połonicznik powoduje rozpadanie się kamieni moczanowych w krystaliczny piasek,, wydalany następnie z moczem. Ponadto ziele ma działanie przeciwbakteryjne na drobnoustroje znajdujące się w drogach moczowych, w tym na te odporne na antybiotyki i chemioterapeutyki.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie wywołują działania szkodliwego, w zwiększonych mogą powodować nudności.
Zastosowanie: Wciągi z rośliny stosuje się w schorzeniach dróg moczowych, w zapaleniu cewki moczowej i pęcherza oraz w kamicy moczowodowej i pęcherzowej. Poprzęcki podaje, iż stosuje się je także w puchlinie wodnej, zapaleniu płuc i opłucnej, zapaleniu oskrzeli, żółtaczce, białych upławach oraz pomocniczo w gruźlicy.
Preparaty: Wchodzi w skład pasty Fitolizyna.
Pszczelnik mołdawski (Dracocephalum moldavica)
Systematyka: należy do rodzaj Dracocephalum
Opis i występowanie: nazwa tego rodzaju pochodzi od kwiatów jego przedstawicieli przypominających głowę smoka /dragon-smok, cephale-głowa/. Nazwa pszczelnika pochodzi od faktu, iż jest to roślina miododajna, uprawiana przez pszczelarzy. Jest on jedynym przedstawicielem swego rodzaju mającym przyjemny zapach. Roślina ta pochodzi z południowej Syberii. Występuje także w Himalajach. W Polsce znana jest jako roślina ozdobna, miododajna i lecznicza od XVI wieku. Po raz pierwszy wspomina o niej w 1561 r Gesner, który określa ją jako Melissa lub Cedronella. W stanie zdziczałym spotyka się ją na polach i ogrodach w okolicach Gdańska, Wrocławia i w poznańskim. Ma płytki lecz silnie rozbudowany system korzeniowy. Liście szeroko ząbkowane, wydłużone o barwie ciemnozielonej z również ciemnozielonymi i wydłużonymi przylistkami. Kwiat o długim na 7- 9 cm, delikatnie owłosionym, kielichu. Płatki korony białe, czasami niebieskie. Owocem jest ciemny, podługowaty orzeszek. Na powierzchni liści występuje 6 rodzajów włosków wydzielniczych stanowiących swoiste zbiorniki olejku eterycznego. Jego największa zawartość występuje na początku kwitnienia i potem sukcesywnie spada. Maksymalnie wynosi ona 0,5%.
Surowiec: ziele
Skład chemiczny: olejek zawiera geraniol, cytral, ziele ponadto cytronelol, tymol, limonen.
Działanie: przeciwbólowe.
Działania niepożądane: brak danych
Zastosowanie: w medycynie ludowej stosowany przy leczeniu niedomagań nerek oraz przy bólach głowy. Jest składnikiem mieszanek stosowanych przy przeziębieniach i bólach zębów. Ziele pszczelnika dodawane jest do potraw, nie tylko dla poprawy ich smaku lecz także dla tego, iż poprawia apetyt i trawienie. W przemyśle spożywczym stosowany jest do aromatyzowania win i wyrobu wermutów mołdawskich.
Preparaty:
O.
Kamica moczowa:
Zmieszać równe ilości ziela połonicznika i liści brzozy. Zalać 1 - 1 ½ łyżki mieszanki 1 ½ szklanki wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić całość w 2-3 porcjach między posiłkami jako lek łagodnie moczopędny, zapobiegający powstawaniu kamieni moczowych i odkażający drogi moczowe.
Zioła moczopędne i czyszczące krew:
Zmieszać po 50 g ziela połonicznika i liści brzozy, po 25 g korzenia mniszka, owoców róży i ziela fiołka trójbarwnego. Zalać 2 łyżki mieszanki 2 szklankami ciepłej wody i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i odcedzić do termosu. Pić ½ do 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny i „czyszczący krew”, a ponadto przeciwwysiękowy na naczynia włosowate.
Zakażenie dróg moczowych:
Zmieszać równie ilości ziela połonicznika, owoców jarzębiny, liści maliny, kwiatów mniszka, ziela macierzanki, lub tymianku i ziela nawłoci. Zalać 2 ½ łyżki ziół w termosie 3 szklankami wrzącej wody. Odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami jako środek bakteriobójczy, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny, wzmacniający naczynia krwionośne włosowate imoczopędny, Stosować w ostrym i podostrym zakażeniu bakteryjnym dróg moczowych i żołądka. W stanie przewlekłym zmniejszyć ilość ziół do 1 ½. na 3 szklanki wody.
Kamica szczawianowa i fosforanowa:
Zmieszać po 50 g ziela połonicznika, ziela skrzypu, ziela nawłoci oraz 25 g kłącza perzu, kwiatów bławatka i znamion kukurydzy. Zalać 3 ½ łyżki ziół 4 ½ szklanki wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na parze 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić Pić 2/3 - 1 szklankę naparu 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (nie fosforanowej) przyjmować na koniec noża węgla lub tlenku magnezu. W kamicy szczawianowej korzystnie jest regulować poziom PH w granicach 6,0-6,2, a przy fosforanowej 5,2-5,6. Zakwaszać można mocz witaminą C 2-3 drażetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie działają kąpiele ziołowe i dieta uboga w sole wapnia.
Rec. M. kamica nerkowa:
Ziela połonicznika 100,0, korzeń lubczyka 40,0, korzeń szparaga 60,0, pić 2-3 szklanki naparu dziennie.
Porzeczka czarna (Ribes nigrum L.)
Systematyka: rodzina skalnicowatych (Saxifragaceae)
Opis i występowanie: Występuje w Europie i Azji, uprawiany w krajach klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie dziko niezbyt często w wilgotnych lasach i zaroślach na całym niżu. Jest pod częściową ochroną. Jest uprawiana. Jest krzewem o wysokości 1-2 m. Młode pędy są nieco żółtawe. Liści długoogonkowe, skrętoległe, 3-5 klapowe z większą klapą środkową z wierzch nagie od spodu lekko owłosione, z żółtymi gruczolakami, brzegiem piłkowane lub ząbkowane. Kwiaty promieniste o płatkach czerwonych. Grona kwiatowe mają po 5-12 (i więcej) kwiatach, osadzone na krótkopędach. Oś kwiatostanu jest owłosiona. Pręcików 5. Zalążnia jednokomorowa, wielozalążkowa. Owocem jest duża (do 2 cm) jagoda, pachnąca i soczysta. Dojrzałe łatwo oddzielają się od szypułki i opadają.
Surowiec: dla celów leczniczych zbiera się wiosną dobrze rozwinięte, zdrowe, zielone liście i suszy w warunkach naturalnych i w przewiewie. Otrzymuje się liść porzeczki Folium Ribis nigri. Czasem zbiera się i suszy dojrzałe owoce w cieniu i przewiewie lub w suszarnii ogrzewanej w temperaturze nie przekraczającej 35 0C. Otrzymuje się owoc porzeczki Fructus Ribes nigri.
Skład chemiczny: w liściach porzeczki występują garbniki, pochodne flawonowe (m.in. rutyna), kwasy organiczne, olejek eteryczny (zawiera α-pinen, mircen, geraniol, limonen, linalol), ponadto sole (m.in. magnezu i boru). W owocach występują cukry (do 16%), ok. 4% kwasów organicznych, witaminy: C (do 4%), P,A, z grupy B, potas (365 mg%), żelazo (0,9 mg%), bor, pektyny, garbniki, barwniki antocyjanowe. Zawartością witaminy C porzeczka czarna przewyższa prawie wszystkie rośliny sadownicze.
Działanie: Pierwsze informacje o porzeczce czarnej w zielnikach europejskich pojawiają się w XV i XVI wieku, a pierwsze informacje o uprawie z 1671 r. Najbardziej uprawa ta rozwinęła się w końcu XIX i początku XIX wieku. Wyciągi z liści zwiększają przesączanie w kłębkach nerkowych i jednocześnie hamują wchłanianie zwrotne w cewkach. Słabo zwiększają ilość wydalanego moczu i produktów przemiany materii, w tym kwasu moczowego. Działają też przeciwzapalnie i napotnie, wywierają nieznaczny wpływ na poprawę krążenia i czynności serca oraz stopniowy zanik obrzęków. Garbniki znajdujące się w surowcu działają słabo przeciwzapalnie i ściągająco na błony śluzowe przewodu pokarmowego, a także hamują rozwój drobnoustrojów w nim znajdujących się. Odwar z liści zewnętrznie podany w postaci okładów czy płukań ma działanie ściągające i przeciwbakteryjne. Wiele osób twierdzi, iż owoce porzeczki czarnej pomagają w leczeniu nadciśnienia i chorób wątroby, poprawiają przemianę materii i likwidują biegunki. W medycynie ludowej okładami z odwaru leczy się rany żylakowe i owrzodzenia. Kąpiele z dodatkiem odwaru z liści likwidują zaczerwienienia i liczne choroby skóry, a także działają korzystnie w reumatyzmie szczególnie w połączeniu z liśćmi brzozy, pokrzywy i igliwiem sosny.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie wywierają działań szkodliwych. Niektóre osoby nie znoszą specyficznego zapachu i smaku. Sok ze świeżych jagód oprócz znaczenia dietetycznego ma też działanie przeciwwirusowe i z tej przyczyny zalecany jest w grypie.
Zastosowanie: odwary z liści porzeczki, zazwyczaj w połączeniu z innymi surowcami stosuje się jako słaby środek moczopędny i przeciwzapalny zwłaszcza w chorobach pęcherza moczowego. Poleca się go tez w nieżycie żołądka i jelit. Zewnętrznie stosowany do płukania jamy ustnej i gardła.
Preparaty:
A.Ożarowski-W.Jaroniewski
Napar nieżytowy: zmieszać równe ilości liści porzeczki czarnej, liści szałwi. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycie żołądka i jelit. Ten sam napar można stosować do płukania jamy ustnej i gardła. Korzystnie jest wtedy dodać 10-15 kropli Azulanu lub 4-5 kropli Propolanu.
Zioła moczopędne z porzeczką: zmieszać po 50 g liścia porzeczki i kwiatów chabru oraz po 25g liści mniszka, kwiatu robini akacjowatej i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami gorącej wody. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i odcedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami przy kamicy moczanowej i dolegliwościach skórnych. Stosuje się pomocniczo w gośćcu i dnie.
Zioła na owrzodzenie jelit: zmieszać 50 g liści porzeczki czarnej, liści podbiału, liści babki lancetowatej i liści pokrzywy oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, ziela dziurawca i ziela rdestu ptasiego. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 2 ½ szklankami wrzącej wody. Zamknąć i odstawić na 1 godzinę. Pić po 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny., zwłaszcza na tle wrzodziejącego zapalenia jelita grubego z codziennym stosowaniem wlewów doodbytniczych z naparu. Stosować po tabletce witaminy B1 i C.
Kompres ziołowy na odbyt: zmieszać równe ilości
Przetacznik leśny (Veronica officinalis L.)
Systematyka: rodzina trędnikowatych
Opis i występowanie:
Surowiec:
Skład chemiczny:
Działanie:
Działania niepożądane:
Zastosowanie:
Preparaty:
Przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L.)
Systematyka: rodzina różowatych (Rosaceae)
Opis i występowanie: jest to roślina wieloletnia występująca w Europie. W Polsce pospolita na łąkach, pastwiskach, brzegach lasów oraz na halach górskich. Zaznaczyć należy, iż systematyka rodzaju przywrotnik jest bardzo skomplikowana i zagmatwana. Różne podręczniki farmakognozji wskazują na inne gatunki jako rośliny lecznicze jak przywrotnik leśniy Alchemilla silvestris Schm., przywrotnik pasterski A. Pastoralis Bus., przywrotnik żółtawozielony A.xanthochlora Rothm., przywrotnik pospolity A. Vulgaris L. Za Mowszowiczem przyjęto, iż rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L.). Przywrotnik pospolity. Wytwarza on kłącza zakończone różyczką z liści. Ma łodygi wysokie do 30 cm o kolorze żywozielonym z sinawymi nabiegnięciami w górnej swej części odstająco owłosione. Liście okrągławe, 8,9 klapowe, klapy wcięte do ok. 1/3, półokrągławe lub półeliptyczne, do samej nasad ząbkowane, zazwyczaj owłosione. Kwiaty nagie, zielone lub żółtozielone, zebrany w szczytowe wiechy. Kielich i kieliszek 4-działkowy, ma 4 pręciki. Kwitnie od czerwca do października.
Surowiec: do celów leczniczych zbiera się młode zdrowe liście oraz zakwitające pędy odrzucając żółte liście i zbyt grube łodygi. Suszy się rozłożone cienką warstwą w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych lub w suszarniach ogrzewanych gdzie temperatura nie powinna przekraczać 400C. Otrzymuje się surowiec ziele przywrotnika Herba Alchemillae.
Skład chemiczny: zawiera ok. 8% garbników, kwasy organiczne jak elagowy, węglowodór n-dotriakontan, związki cukrowe, gorycze i sole mineralne.
Działanie: odwary z ziela zmniejszają nasilenie biegunki, regulują wypróżnienia i hamują rozwój drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym. Powstrzymują krwawienia w przewodzie pokarmowym z naczyń włosowatych, zmniejszają w nim także stany zapalne. Substancje gorzkie zawarte w przywrotniku usprawniają proces trawienia i przyswajania pokarmów. Działają przeciwzapalnie i ściągająco na błony śluzowe jamy ustnej i pochwy. Przyspieszają procesy regeneracji skóry i tkanki łącznej oraz częściową regenerację naczyń włosowatych. Obserwuje się po działaniu surowca zmniejszanie a nawet zanik plam i znamion na skórze i co najważniejsze przywrócenie prawidłowej elastyczności i odporności naskórka. Niektórzy twierdzą, iż to z istnienia takiej cechy rośliny wywodzi się jej nazwa przywrotnik.
Działania niepożądane: duża ilość garbników w surowcu może w przypadku długotrwałego stosowania zaburzyć przyswajanie i wchłanianie żelaza i innych mikroelementów.
Zastosowanie: stosuje się go w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, biegunkach, odbijaniach, bólach brzucha, nadmiernej fermentacji, zaburzeniach łaknienia oraz złym trawieniu i przyswajaniu składników pokarmowych. Poprzęcki poleca go także w puchlinie wodnej, niedomodze wątroby, złej pracy nerek, artretyzmie, cukrzycy, nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, białych upławach i ogólnym wyczerpaniu po chorobowym. Zewnętrznie świeży sok i liście przykłada się na rany, wrzody i ropnie, napar stosuje się do irygacji w świądzie sromu, jeżeli jego przyczyną jest rzęsistek. Ponadto surowiec jest stosowany do płukania jamy ustnej.
Preparaty: Odwar z przywrotnika: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody gorącej i gotować pod przykryciem nie dopuszczając do wrzenia 5 min. Odstawić na kwadrans i przecedzić. Pić po ¼-1/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżytach przewodu pokarmowego i przy braku łaknienia. Odwar ten pić 2-3 razy dziennie po ½ między posiłkami w łagodnych biegunkach. Zewnętrznie ten sam odwar służy do obmywań, okładów na skórę i do płukania jamy ustnej. Można dodać 10-15 kropli Azulanu i kilka kropel Propolanu.
Ożarowski-Jaroniewski
Zioła przeciw nieżytowi jelit: zmieszać równe ilości ziela przywrotnika, ziela pięciornika gęsiego, ziela rdestu ptasiego, liści poziomki i liści mięty pieprzowej. Wsypać 2 łyżki mieszanki do termosu i zalać 2 szklankami wrzątku. Przykryć i odstawić na 1 godzinę. Pić po ½ szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w stanach nieżytowych jelit i przy biegunce.
Kąpiel regenerująca skórę: zmieszać 100 g ziela przywrotnika i po 25 g kwiatu rumianku (lub kwiatów krwawnika) i kwiatów lipy (lub kwiatów kasztanowca). Całość zalać 2-3 l wody i powoli gotować 5 min pod przykryciem. Odstawić na kilka minut i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temperaturze 370C. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym i zanurzyć w wodzie. Czas kąpieli 15-20 min.
Stosuje się do przywrócenia skórze elastyczności i odporności, usunięcia lub zmniejszenia widocznych zmarszczek, blizn, plamek, i znamion skóry. Odwar ten można stosować do przemywania twarzy i do okładów na twarz czy inne części ciała.
Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.)
Systematyka: rodzina różowatych (Rosaceae)
Opis i występowanie: jest to bylina występująca w Europie, północnej Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie dość pospolicie w zaroślach, na suchych łąkach, przydrożach i zboczach na całym niżu i w niższych partiach gór. Rzepik m proste łodygi o wysokości 30-100cm, słabo rozgałęzione i ulistnione. Liście przerywanopierzaste, listki jajowate lub podłużnoeliptyczne, wcinanoząbkowane. Kwiaty promieniste, barwy ciemnożółtej, zebrane w luźne grona na wierzchołkach łodyg. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
Surowiec: do celów leczniczych zbiera się górne części pędów o długości ok. 25 cm oraz liście odziomkowe, odrzucając grubsze łodygi. Suszy się w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych do temp. 400C. Otrzymuje się ziele rzepiku Herba Agrimoniae.
Skład chemiczny: ziele zawiera około 5% garbników , flawonoidy m.in. kwerecetynę, zwiazki goryczowe, ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne (cytrynowy i askorbinowy), witaminy B, K, PP, trójterpeny, leukoantocyjany, fitosterole, cholinę, sole mineralne bogate w krzemionkę.
Działanie: : Lecznicze działanie przywrotnika znane jest od starożytności. Piszą o nim w swych dziełach i to czasami z zachwytem Dioskorides, Pliniusz, Galen, Serapion i Aviecenna. Pierwszym znanym pacjentem, który stosował to zioło był Mitrydates Eupator, król Pontu. Stąd w łacińskiej nazwie rośliny określenie „eupatoria”. Wyciągi przywrotnikowe z tytułu dużej zawartości garbników działają ściągająco oraz przeciwbiegunkowo. Działa przy tym przeciwzapalnie z zmniejsza nadmierny rozwój flory bakteryjnej, pobudzając nieznacznie wydzielanie soków trawiennych. Pobudza przy tym także wydzielanie żółci wywierając działanie ochronne na wątrobę i nie dopuszcza do jej nadmiernego stłuszczenia. Powoduje to usprawnienie procesu trawienia i przyswajania składników pokarmowych. Preparaty z rzepika działają także lekko uspokajająco. Zewnętrznie także działają antybakteryjnie, przeciwzapalnie i ściągająco oraz dodatkowo przeciwalergicznie.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie ma działania szkodliwego.
Zastosowanie: preparaty z rzepika podaje się w niedomaganiach przewodu pokarmowego, szczególnie w bólach i wzdęciach brzucha, braku apetytu, bezkwaśności, stanach nieżytowych żołądka i jelit oraz zapaleniu jelita grubego. Stosuje się je także w osłabieniu czynności wątroby, zastoju żółci, zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Zewnętrznie wyciągi z rzepika służą do okładów na drobne uszkodzenia naskórka, wypryski, egzemę i owrzodzenia żylakowe. Ponadto do płukania jamy ustnej , gardła i nosa, zapaleniu spojówek i irygacjach w stanach zapalnych pochwy. Poprzecki poleca ponadto rzepik w kolce, kamicy nerkowej, puchlinie wodnej, zatrzymaniu moczu, białych upławach, zaburzeniach miesiączkowania, robaczycy, trądziku, półpaścu, łuszczycy i pęcherzycy. Zewnętrznie do okładów przy hemoroidach. W jego ocenie skuteczniejszym lekiem od wyciągów jest świeży sok z przywrotnika, a na okłady może to w pewnym stopniu zastąpić sproszkowane ziele.
Preparaty: wchodzi w skład mieszanek granulowanych Cholestan i Gastrogran i wyciągu Artecholin. Napar z ziela rzepiku: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min, odstawić na 15 min i odcedzić, Pić 1/3 do ½ szklanki 2-3 razy dziennie na pół godziny przed posiłkiem jako środek poprawiający trawienie.
Mieszanki
W.Poprzęcki
Zapalenie migdałów: zmieszać w równych ilościach ziele rzepiku, ziele dziurawca, ziele krwawnika. Trzy łyżki strączyn fasoli zalać litrem wody i gotować 15 min, potem zasypać łyżką mieszanki i odstawić do naciągnięcia. Uzyskany napar wypić w 3 porcjach w ciągu dnia przed jedzeniem.
Wypadanie włosów: ziele rzepiku, ziele dziurawca, ziele krwawnika, owoc róży i kwiat lipy - napar.
A.Ożarowski - W. Jaroniewski
Zioła regenerujące wątrobę: zmieszać po 50 g ziela rzepiku, ziela krwawnika, korzenia mniszka oraz 25 g ziela dziurawca, kwiatu kasztanowca, i ziela glistnika. Zalać 2łyżki ziół 2 szklankami wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po ½ szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby przez 3-4 miesiąca. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych i po zabiegu chirurgicznym na drogach żółciowych.
Zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego: zmieszać po 50 g ziela rzepiku pospolitego, ziela szanty zwyczjaniej, po 30 g mięty pieprzowej i korzenia wilżyny ciernistej oraz po 15 g ziela glistnika, korzenia mniszka i korzenia omanu. Do termosu wsypać 1 ½ - 2 łyżki mieszanki i zalać 2-2 ½ szklankami wrzącej wody. Zamknąć i pozostawić na 2 godziny. Pić przecedzony napar pomiędzy posiłkami 2-3 razy dziennie o 2/3 - 1 szklanki. Napar działa również w nieżycie jelit i owrzodzeniu jelita grubego.
Świetlik łąkowy (Euphrasia rostcoviana Hayne)
Systematyka: rodzina trędnikowatych (Scrophulariaceae)
Opis i występowanie: jest to roślina jednoroczna występująca w niemal całej Europie. W Polsce występuje na polach, pastwiskach, łąkach i brzegach lasów. Jest niewysoką (5-30 cm)rośliną półpasożytniczą, ponieważ jej korzenie wrastają w korzenie innych roślin, najczęściej traw, za ich pośrednictwem czerpiąc z gleby wodę i sole mineralne. Łodygę ma sztywną silnie rozgałęzioną, równomiernie pokryte drobnymi jajowatymi, na brzegu ząbkowanymi, liśćmi. Kwiaty znajdujące się na wierzchu rozgałęzień, są drobne i grzbieciste. Górne płatki mają bladoliliowe, dolne białe z fioletowymi prążkami i charakterystyczną żółtą plamką.
Surowiec: zbiera się w dni słoneczne, po obeschnięciu rosy, całe nadziemne części rośliny, odrzucając łodygi z brunatnymi liściami lub bezlistne. Suszy się rozłożone cienką warstwą w miejscach silnie przewiewnych i zacienionych. Można też suszyć w suszarniach w temperaturze nie wyższej jak 30 0C. Otrzymujemy w ten sposób ziele świetlika Herba Euphrasiae. Taki sam surowiec otrzymujemy z innych gatunków świetlika wyprężonego E. stricta Host. I zwartolistnego E. curta (Fr.)Wettst.
Skład chemiczny: ziele świetlika zawiera glikozyd irydoidowy aukubinę, garbniki, fenolokwasy jak kawowy i chlorogenowy, około 0,2 % olejku eterycznego, związki żywicowe, kumarynę oraz sole mineralne bogate w magnez i miedź.
Działanie: wodne wyciągi na wskutek zawartości aukubiny hamującej uwalnianie histaminy dziłają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Garbniki i fenolokwasy odpowiedzialne są za własności przeciwbakteryjne i uszczelniające naczynia krwionośne, szczególnie w siatkówce oka. Garbniki zawarte w surowcu wiążą i unieczynniają toksyny bakteryjne w stanach zapalnych oczu i przewodu pokarmowego. Poprzęcki przypisuje świetlikowi działanie pobudzające na serce i nerwy.
Działania niepożądane: w dawkach leczniczych nie zaobserwowano działania szkodliwego.
Zastosowanie: napary i odwary z rośliny głównie stosowane są w schorzeniach oczu jak jego stany zapalnie i stany zapalne spojówek. Niektórzy z zielarzy zalecają go w krótkowzroczności, osłabieniu wzroku i zbyt dużym ciśnieniu w gałce ocznej. Do wewnątrz preparaty stosowane są w nieżytach żołądka i dwunastnicy, żółtaczce i niedomodze wątroby. Poprzęcki w swej książce podaje, iż działanie okulistyczne świetlika ustaje po roku od zebrania surowca, bez względu na sposób przechowywania. Stosowany jest w mieszankach ziołowych, także przy leczeniu paradontozy.
Preparaty: odwar z ziela: 1 łyżkę zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować lagodnie pod przykryciem przez 3 min. Odstawić na 15 mini przecedzić. Stosować do przemywania oczu i do okładów w przewlekłych stanach zapalnych powiek.
Mieszanki
W.Poprzęcki
Zapalenie miedniczek nerkowych: ziele świetlika, ziele dziurawca, kwiat krwawnika, liść pokrzywy i liść podbiału zmieszać w równych ilościach - napar 4-5 razy dziennie pół szklanki
Pobudzenie wydzielania soków trawiennych: zmieszać w równych ilościach ziele świetlika, ziele piołunu, korzeń arcydzięgla, kwiat bzu czarnego, liść szałwi, korzeń goryczki - odwar
Miażdżyca: zmieszać ziela świetlika 20,0, ziela jemioły 30,0, ziela dziurawca i liścia czarnej jagody po 80,0, liścia poziomki 50,0. Dwie łyżki ziół zalać dwiema szklankami ciepłej /nie gorącej/ wody i pozostawić na 10-12 godzin i wypijać po połowie rano i wieczorem.
A.Ożarowski - W. Jaroniewski
Zapalenie powiek: ½ łyżki świetlika i ½ łyżki rumianku zalać 1 ½ szklanki gorącej wody i łagodnie gotować pod przykryciem na 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do przemywania oczu.
Okłady na oczy: zmieszać 10 g ziela świetlika, ziela przywrotnika, kwiatów rumianku, kwiatów nagietka i kwiatów chabru. Zalać ½ łyżki ziół zalać 2/3 szklanki wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do ciekłych okładów w stanach zapalnych powiek i spojówek. Przykładać 3-5 razy dziennie, na 10-20 min, można robić kompresy na noc.
A.Ożarowski, W.Jaroniewski Rośliny Lecznicze praktyczne zastosowanie Instytut WZZ Wwa 1987 s. 128
P.Czikow, J.Łaptiew Rośliny lecznicze i bogate w witaminy PWRL W-wa s. 94
W.Poprzęcki Ziołolecznictwo s. 98
A.Ożarowski, W.Jaroniewski Rośliny Lecznicze praktyczne zastosowanie Instytut WZZ Wwa 1987 s. 183
W.Poprzęcki Ziołolecznictwo s. 119
A. Czapska Lawenda wąskolistna- roślina lecznicza i przemysłowa Wiadomości Zielarskie119/92 s.3
A.Procyk Mniej znane rośliny lecznicze z rodziny tojeściowatych. Wiadomości Zielarskie 10/95 s. 6
A.Ożarowski, W.Jaroniewski Rośliny Lecznicze praktyczne zastosowanie Instytut WZZ Wwa 1987 s.264
W. Poprzęcki Ziołolecznictwo s.160
Jaroniewski Rośliny Lecznicze praktyczne zastosowanie Instytut WZZ Wwa 1987 s. 305
Z.T.Nowak Porzeczka czarna - to zdrowie. Wiadomości Zielarskie1/89 s.15
A.Ożarowski, W.Jaroniewski Rośliny Lecznicze praktyczne zastosowanie Instytut WZZ Wwa 1987 s.370.
W.Poprzęcki Ziołolecznictwo s. 177