HOMER
Homer, Homeros (VIII w. p.n.e.), grecki epik, uważany za autora Iliady i Odysei. Legenda mówi, że był ślepym śpiewakiem wędrownym (aojdą). Jest uważany za najstarszego znanego z imienia poetę. Na temat okoliczności powstania i autorstwa poematów toczyły się spory od starożytności po współczesność, np. czy były tworem jednego autora czy też wielu i czy powstały w określonym czasie lub stopniowo narastały, niektórzy uważali nawet, że Homer w ogóle nie istniał. Większość badaczy twierdzi, że Iliada i Odyseja narodziły się na wybrzeżu Azji Mniejszej i na pobliskich wyspach (Smyrna - Chios). Pisane heksametrem, mają wspólne cechy epiki rycerskiej, stały się wzorem dla starożytności i przyczyniły się do ustalenia poczucia wspólnoty świata helleńskiego, a później posłużyły jako inspiracja m.in. Wergiliuszowi. Trudno przecenić ich rolę w kulturze europejskiej i światowej, bo na owych tekstach uczyła się zarówno młodzież starożytnej Grecji, jak współczesnych liceów klasycznych. Liczne przekłady na języki europejskie pojawiły się w XVII-XVIII w. Wtedy zaczęto także publikować kolejne polskie przekłady, choć Homera tłumaczył częściowo już J. Kochanowski i nauczano o nim w Akademii Krakowskiej od początku XVI w.
ILIADA
1. Naczelny wódz grecki, Agamemnon, porywa Chryzeidę.
2. Apollo na prośbę Chryzesa (ojca Chryzeidy) zsyła na obóz Greków zarazę.
3. Kłótnia Achillesa z Agamemnonem w tej sprawie. Ostatecznie Agamemnon oddaje Chryzesowi jego córkę, ale w zamian odbiera Achillesowi jego brankę Bryzeidę.
4. Achilles przestaje walczyć, jego matka Tetyda udaje się do Zeusa na Olimp prosząc go, żeby wspomógł Trojańczyków. Zeus, choć boi się gniewu Hery, zgadza się to zrobić.
5. Bitwa, w której Menelaos pojedynkuje się z Parysem. W ostatniej chwili przegrywającego Parysa unosi z pola bitwy Afrodyta.
6. Grecy proszą Achillesa, aby wziął udział w bitwie, ale ten odmawia.
7. Patrokles pożycza od Achillesa zbroję, wpada w wir walki i ginie z ręki Hektora.
8. Achilles wpada w gniew z powodu śmierci przyjaciela. Dostaje od Hefajstosa nową zbroję i zabija Hektora w pojedynku, a potem bezcześci jego ciało.
9. Do Achillesa przybywa Priam, błagając o wydanie ciała syna. Achilles wzrusza się cierpieniem starca i rozkazuje wydać mu ciało. Odbywa się pogrzeb Hektora.
ODYSEJA
1. Opuszczenie Troi; 2. Okradzenie Ismaros - miasta: a) atak, b) powrót na brzeg, c) zemsta Kokonów; 3. Dotarcie do kraju Lotafagów: a) czarodziejskie lotosy, b) bunt towarzyszy Odyseusza; 4. Podróż na ziemię Cyklopów:
a) wędrówka w głąb kraju, b) wejście do pieczary Polifema, c) przedstawienie się imieniem "Nikt", d) zjedzenie kilku osób przez olbrzyma, e) podstęp Odyseusza - upicie olbrzyma, - oślepienie go; f) ucieczka przy pomocy baranów,
g) wejście na statki, h) wyjawienie prawdziwego imienia, i) klątwa rzucona na Odyseusza przez Polifema;
5. Wizyta na wyspie Eolii: a) zjednanie króla wiatrów, Eola, b) niezwykły podarunek - skórzany miech, przyjaźń którym ukryte były wszystkie wiatry. 6. Podróż w stronę Itaki: a) zmęczenie bohatera, b) wścibstwo towarzyszy Odyseusza - otwarcie miecha, c) oddalenie od ojczyzny; 7. Lud Lajstrygonów (Lestrygonów): a) wysłanie dwóch ludzi na zwiady, b) dotarcie do domu okrutnego olbrzyma - władcy kraju, c) pożarcie jednego ze zwiadowców i ucieczka drugiego, d) atak Lajstrygonów na statki, - zniszczenie dobytku Odyseusza,- śmierć jego towarzyszy,
-ocalenie statku Odyseusza; 8. Wizyta u Kirke, córki Słońca: a) zmiana jednego z oddziałów w świnie, - ocalenie jednego z żołnierzy, - powiadomienie Odyseusza; b) odsiecz: - spotkanie z Hermesem i podarunek - zioła zabezpieczające przed czarami, - zwycięstwo nad Kirke c) roczny pobyt u Kirke, d) wróżba czarodziejki; 9. Pobyt w podziemiach: a) zwabienie duszy Tejrezjasza, - przepowiednia starego wróżbity - zapowiedź powrotu do Itaki;
b) spotkanie z matką, Antikleją, - wiadomości o ojczyźnie; c) uczestnicy wojny trojańskiej, d) wyjście z Hadesu,
e) ponowna wizyta u Kirke; 10. Podróż ku Wyspie Syren: a) zatkanie uszu towarzyszy woskiem, b) przywiązanie Odyseusza do masztu; 11. Bohater między Scyllą a Charybdą: a) utrata sześciu towarzyszy; 12. Wyspa boga Słońca:
a) złe przeczucia Odyseusza, b) zabicie byków Heliosa, c) kara, d) ocalenie Odyseusza; 13. Wyrzucenie na brzegi Ogigii: a) opieka Kalipso: - pojenie Odyseusza nektarem i ambrozją b) miłosna niewola, c) nakaz Zeusa,
d) przygotowania do wyjazdu, 14. Wyspa Scheria, zamieszkana przez Feaków: a) litość królewny Nauzykai,
b) wizyta w pałacu króla Alkinoosa, - podarowanie Odyseuszowi statku i majątku, c) wypłynięcie do Itaki;
15. Ojczyzna Odyseusza: a) spotkanie z Ateną i informacje o obecnej sytuacji w Itace, - Odyseusz uznawany za zmarłego, - zalotnicy Penelopy i jej podstęp; b) przemiana w żebraka, c) pomoc syna Telemacha i udział w turnieju o rękę Penelopy, - wygrana, - zabicie zalotników, d) powitanie żony, e) szczęśliwy pobyt w ojczyźnie.
ARYSTOFANES
Arystofanes (ok. 445 - ok. 385 p.n.e.), komediopisarz grecki (ateński), gł. przedstawiciel tzw. komedii starej (satyry politycznej). Występował przeciwko zaborczej polityce Aten i przeciwko wojnie (tworzył w czasie wojny peloponeskiej), atakował działalność pedagogiczną sofistów, ukazując jej demoralizujący wpływ na młodzież. Zajmował się też problematyką literacką. Komedie Arystofanesa odznaczają się bogactwem środków artystycznych (realizm, parodia, fantastyka).
Napisane zostały czystym dialektem attyckim, stając się wzorem dla późniejszych attycystów (attycyzm). Z 45 utworów zachowało się 11: Acharnejczycy, Rycerze, Chmury, Osy, Pokój, Ptaki, Tesmoforie, Lizystrata, Żaby, Sejm niewieści, Plutos. Pierwsze polskie przekłady Arystofanesa powstały w poł. XIX w. Gł. wydania polskie: Wybór komedii (1955), Komedie (1962), Komedie wybrane (1977), Trzy komedie (1979).
CHMURY
Komedię tę wystawił Arystofanes na Dionizjach w 423 r.pne. Jest to jego piąta sztuka, okazała się jednak totalną klapą, gdyż zajął III miejsce. Później przerobił utwór i to właśnie ta druga wersja się zachowała. Autor nie dożył wystawienia przeróbki. W utworze tym autor krytykuje Sokratesa. Świetnie nadawał się do skarykaturowania, gdyż w całych Atenach słynął ze swego dziwactwa. Autor przedstawia go tu jako przedstawiciela sofistów, „nauczycieli mądrości”, których osądzano za wszystko, co złe w Atenach (psuli młodzież). Podobno w pierwszej wersji Sokrates potraktowany był ostrzej, ale jest anegdota, że podczas wystawiania „Chmur” wstał i pokazał się publiczności, żeby mogli porównać jego twarz z maską aktora. W tej sztuce zajmuje się głównie naukami sofistycznymi, jednak zachowuje swoje prawdziwe cechy, jak np. jego metoda pytań, którymi potrafi obnażyć całą ignorancję interlokutora.
OSOBY: Strepsjades, Fejdippides - jego syn, sługa Strepsjadesa, uczeń I Sokratesa, uczeń II Sokratesa, Sokrates, Logos (Mowa) Sprawiedliwy, Logos Niesprawiedliwy, Chmury - chór
OSOBY NIEME: uczniowie Sokratesa, Ksantiasz - Strepsjadesa, Świadek.
Parabaza dygresja w utworze dramatycznym, w której autor sztuki zwraca się (np. w didaskaliach) do czytelnika a. (np. ustami którejś z postaci scenicznych) do widowni. Etym. - gr. parábasis 'w komedii staroattyckiej wypowiedź koryfeusza i chóru nie wiążąca się z akcją sztuki, skierowana do słuchaczy', od parabaínein 'wystąpić naprzód';
BOSKA KOMEDIA - PIEKŁO
1. Zagubiony w lesie poeta spotyka ducha Wergilego, który ofiaruje się być przewodnikiem poety. 2. W nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek poeci rozpoczynają wędrówkę przez Piekło. 3. Poeci przekraczają bramy Piekła. 4. Charon przeprawia bohaterów przez Acheront. 5. Dante zwiedza Przedpiekle (Limbo). 6. Poeci przechodzą przez drugi krąg, którego strzeże Minos. 7. Bohaterowie odwiedzają rejony, gdzie przebywają potępieni za grzech łakomstwa i grzech rozpusty. 8. Dante i Wergiliusz przechodzą przez krąg czwarty (rozrzutnicy i skąpcy) oraz przez krąg piąty i zbliżają się do Styksu. 9. Poeci przechodzą przez rejon, gdzie znajdują się gwałtownicy i leniwi. Flegiasz przewozi ich przez Styks i poeci docierają pod bramy miasta. 10. Wysłannik nieba otwiera wrota miasta Disa i poeci wchodzą do szóstego kręgu, gdzie przebywają heretycy. 11. Poeci przechodzą przez krąg siódmy - miejsce pobytu gwałtowników. 12. Gerion przewodzi poetów do kręgu Malebolge (krąg ósmy). 13. Gigant Anteusz przenosi poetów na dno ostatniego kręgu. 14. Dante i Wergiliusz schodzą na dno Piekła (Giudecca), gdzie króluje Lucyfer.
GIOVANNI BOCCACCIO
Giovanni Boccaccio (1313-1375) - wczesnorenesansowy pisarz włoski, przyjaciel Petrarki. Młodość spędził w Neapolu, gdzie odbywał praktykę handlową, studiował prawo i przebywał na dworze królewskim. Większość swego życia spędził jednak we Florencji. Autor łacińskich prac erudycyjnych, a także poematów epickich, kilku powieści w języku włoskim, wśród których wyróżnia się „Fiammetta” (1343-1344, wydanie polskie 1923 r.), wierszy, „Żywota Dantego” oraz komentarza do „Piekła” tego twórcy i łacińskiego zbioru wiadomości mitologicznych „O pochodzeniu bogów pogańskich”. Najwybitniejszym jego dziełem jest „Dekameron” (1349-1351, w Polsce wydany w latach 1874-1875).
DEKAMERON
W języku greckim deka hemeron oznacza „dziesięć dni”, tytuł „Dekameron” można by więc przetłumaczyć jako Księgę dziesięciu dni. W rzeczywistości obejmuje dni czternaście, gdyż bohaterowie spędzają w podmiejskim domu dwa tygodnie - od środy do środy, ale tylko dziesięć dni przeznaczają na opowiadanie. Całego ich pobytu poza miastem dotyczy opowieść ramowa złożona z obszernego Wprowadzenia do Dnia I oraz Wprowadzeń i Zakończeń do kolejnych Dni. Odautorski Wstęp i Posłowie nie są z nią bezpośrednio powiązane. Wstęp ma charakter dedykacyjny, choć nie jest skierowany do konkretnej osoby, ale do kobiet w ogóle. Książka jest przeznaczona właśnie dla nich, autor wyraża nadzieję, że jego dzieło będzie dla niewiast źródłem radości i rozrywki oraz dobrych rad, czego unikać należy i za czym iść trzeba. „Dekameron” jest to ujęty ramą kompozycyjną zbiór stu nowel opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez siedem kobiet - Pampineę, Fiammettę, Filomenę, Emilię, Laurettę, Neifile i Elizę oraz trzech mężczyzn - Panfila, Filostrata i Dionea, którzy schronili się przed zarazą, jaka panowała we Włoszech w 1348 roku, w willi w okolicach Florencji. Młodzi spotykają się w kościele Santa Maria Novella i za namową Pampinei postanawiają wspólnie opuścić dręczone zarazą miasto. Na każdy dzień opowieści wybierają spośród siebie króla (królową), którego będą słuchać, on zaś ma dbać, by umilać czas współtowarzyszom. Osoba ta wyznacza pod koniec dnia „panowania” swego następcę oraz decyduje o tym, kto będzie narratorem kolejnej historii.
Bohaterowie rozmawiają głównie o miłości - bynajmniej nie platonicznej. Miłość jest w tych nowelach najwyższą wartością i największą siłą władającą człowiekiem, co autor pokazuje bez osłonek i fałszywej pruderii, ale też bez wulgarności, w sposób pozbawiony złego smaku. Nikt przed nim nie wyraził tak wymownie i w duchu nadchodzących nowych czasów podziwu dla piękna kobiecego ciała i miłości zmysłowej. Jak mówi jedna z postaci - lepiej pokutować za to, czego się użyło, aniżeli żałować tego, czego się nie zaznało. Pracując nad „Dekameronem”, autor oparł się w większości przypadków na ustnych przekazach krążących wśród jemu współczesnych (tylko dla kilku historii udało się ustalić konkretne źródło, jak to ma miejsce np. w przypadku opowieści o zaczarowanej gruszy -dzień VII, opowieść 9. Wzorowana jest ona na „Komedii o Lidii”, łacińskim poemacie francuskiego autora, kopię którego odnaleziono w dokumentach Boccaccia). Nadawał im cechy własnej osobowości i poglądów na świat, nie dbając zbytnio o oryginalność tematów. W tych krótkich historiach Boccaccio ukazał życie epoki renesansu w całym jego bogactwie. Często opisywał przygody erotyczne, ale zawsze łączył je z podziwem dla zmysłowości i rozumu, sprawności ludzkiego umysłu.
Teoria sokoła Tzw. „teoria sokoła” sformułowana została w 1871 roku przez niemieckiego poetę i nowelistę P. Heysego na podstawie utworu G. Boccaccia. Odnosi się do klasycznie skomponowanej noweli opartej na motywie dominującym, którym jest rzecz nabierająca symbolicznych znaczeń. Taką rzeczą jest właśnie tytułowy sokół z jednego z opowiadań Boccaccia, podobną rolę pełni także kamizelka z noweli Prusa.
Nowela jest to krótki utwór epicki o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji, charakteryzujący się jednowątkową fabułą o dramatycznym charakterze. Do cech typowych dla gatunku należą: zwięzłość będąca wynikiem ograniczenia lub całkowitej eliminacji luźnych epizodów, bohaterów dalszoplanowych, elementów opisu i charakterystyki, zagęszczenie doniosłych dla bohatera zdarzeń oraz towarzysząca temu intensyfikacja czasu przedstawionego, występowanie motywów spoistych (w tym przypadku tytułowy sokół) i dynamicznych, wyraźne dążenie akcji do punktu kulminacyjnego, decydującego o losie bohatera, po którym następuje rozwiązanie akcji i puenta.
SEN NOCY LETNIEJ
Książę Tezeusz ma rozsądzić spór między Hermią kochającą Lyzandora, a jej ojcem, który przeznaczył jej na męża Demetriusza, a surowe prawo ateńskie każe śmiercią lub osadzeniem w klasztorze córki nie słuchającejojca. Demetriusza kocha nadal jego dawniejsza miłość Helena, on jednak jej nie chce. Hermia i Lyzandor postanawiają opuścić Ateny i umawiają się na spotkanie w gaju za miastem. W domu Pigwy rzemieślnicy ateńscy (Pigwa, Spodek, Spój, Dudka, Rojek i Głodniak) przygotowują się do wystawienia przedstawienia, które ma uświetnić zaślubiny Tezeusza z Hipolitą, królową Amazonek. W gaju pod Atenami, Rusałka rozmawia z Pukiem, kiedy na polanę wchodzi Oberon i Tytania - król i królowa Elfów, pozostający w sporze w związku z wykradzeniem przez Tytanię ulubionego pazia Oberona. Oberon wysyła Puka po kwiat, którego sok wtarty w powieki śpiącej osoby wywołuje natychmiastowe zakochanie się jej w pierwszym osobniku, którego zobaczy, niezależnie od stopnia jego szpetoty. Chce się w ten sposób zemścić na Tytanii, a potem, w zamian za odczynienie rzuconego uroku, zażądać zwrotu pazia. Przy okazji poleca użyć tego środka wobec Demetriusza, aby wrócił do kochającej go Heleny i nie przeszkadzał związkowi Lyzandra z Hermią. Do gaju przychodzą Hermia z Lyzandrem i po chwili znużeni zasypiają. Puk smaruje powieki Lyzandra magiczna maścią, biorąc go za Demetriusza. Po chwili do gaju przychodzi Helena z Demetriuszem poszukującym Hermii, ale ten wkrótce odchodzi zostawiając Helenę samą. Lyzandor po obudzeniu się dostrzega Helenę i natychmiast wyznaje jej miłość. Helena wzgardliwie odrzuca jego zaloty i odchodzi, rusza za nią Lyzandor opuszczając śpiącą Hermię. W lesie zbierają się aktorzy przygotowujący się do odegrania dramatu Priama i Tyzby. Niepokoi ich to, że Priam się zabija, co może zasmucić książęcą parę więc Pigwa proponuje, aby napisać w prologu, że Priam zabija się na niby, a tak naprawdę to nie jest Priam tylko tkacz Spodek, odgrywający tylko tę rolę. Proponuje również, aby aktor odgrywający lwa wyjaśnił w czasie przedstawienia, że tak naprawdę jest człowiekiem i na wszelki wypadek wysadził głowę spod lwiej grzywy. Przepędza ich z leśnej polany Puk, zostawiając tylko tkacza Spodka, któremu nasadza na łeb oślą głowę. Budząca się ze snu Tytania dostrzega Spodka i natychmiast wyznaje mu miłość, wzywając leśne rusałki, aby mu służyły. Kiedy Puk składa Oberonowi sprawozdanie z wykonanego zadania, wchodzi Hermia złorzecząca Demetriuszowi, którego posadza o pozbycie się rywala Lyzandora. Wtedy Oberon dostrzega pomyłkę Puka, każe więc mu sprowadzić Helenę, a sam odwraca uczucia Demetriusza, który budząc się znowu kocha Helenę. Kocha ją jednak w dalszym ciągu wskutek pomyłki Puka również Lyzandor. Helena zdezorientowana uważa to za kpiny. Lyzandor odpędza Hermię, nazywając ją Etyjopką i czarna cyganką oraz namawia Demetriusza, aby do niej wrócił, ten jednak też nie chce jej znać. Po burzliwej kłótni postanawiają walczyć o względy Heleny. Na polecenie Oberona przeszkadza im w tym Puk, zwodząc ich po lesie. W końcu znużony Lyzandor zasypia, nie zauważając śpiącej obok niego Hermii. Wykorzystuje to Puk, aby przywrócić jego uczucia do Hermii. Tymczasem zakochana Tytania rozpieszcza Spodka z oślą głową. Oberon, któremu złagodniała pod wpływem miłości Tytania oddała pazia, zdejmuje z niej urok i poleca Pukowi, aby przywrócił Spodkowi jego normalny wygląd. Pogodzeni królowie elfów podają sobie ręce. Książę z Hipolitą napotykają w lesie dwie śpiące pary, które po chwili budzi głos myśliwskich rogów. Lyzandor wyznaje, że chciał uciec z Hermią, a Demetriusz, że już stopniała jego miłość do Hermii i znowu kocha Helenę „teraz jej pragnę, kocham ją szalenie i mej miłości do śmierci nie zmienię” - mówi. Obudzony Spodek postanawia namówić Pigwę, aby o jego niezwykłych przeżyciach napisał balladę zatytułowaną „Sen Spodka”. Tezeusz doszukuje się w opowieści kochanków tylko złudzeń wyobraźni, Hipolita uważa je jednak za rzeczywiste, chociaż niezwykłe i godne podziwu. Dla uświetnienia zaślubin z Hipolitą książę wybiera spośród różnych propozycji mistrza ceremonii, sztukę odgrywaną przez ateńskich rzemieślników, a zatytułowaną „Nudny i krótki dialog Priama z kochanką Tyzbe, śmieszny i tragiczny”. Lew, aby nie wystraszyć widzów, zapowiedział, że nie jest lwem tylko cieślą w lwiej skórze, Demetriusz dodał, że nie widział bezpieczniejszej bestii, dla Lyzandora wydał się on istnym lisem, a dla Tezeusza gęsią z rozwagi. Potem wszyscy zgodnie orzekli, że lew dzielnie ryczał, Tyzbe dzielnie uciekała, a aktor odgrywający księżyc dzielnie świecił. Śmierć Priama, który z miłości pchnął się mieczem Demetriusz skomentował „żeby tak umierać, wierutnym trzeba być osłem”, a Hipolita dodała, że Tyzbe nie powinna zbyt długich żalów wywodzić za takim Priamem. Hipolita powiedziała o odgrywanej sztuce tak: „Nigdym większego głupstwa nie słyszała”, a Tezeusz, że najgorsze z widowisk stają się dobrymi, jeśli je wyobraźnia podniesie. Geniusz Szekspira pozwolił mu sądzić, że ludzie nie panują nad stanem swych uczuć, a są one rezultatem oddziaływań nieznanych im procesów (i nie ważne, czy jest to efekt magicznej maści, czy substancji chemicznych produkowanych przez mózg ludzki) i dlatego Puk słusznie pokpiwał z nieświadomych tego, absurdalnych zachowań ludzi. Oglądający mieli wielka uciechę z nieporadności sztuki napisanej i odtwarzanej przez ateńskich rzemieślników, ale chyba Szekspir chciał nam w ten sposób powiedzieć to, co powiedział wiele lat później Gogol: „Z kogo się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie”, czyli że miłość pokazywana przez Priama i Tyzbe nie jest bardziej absurdalna od wcześniej przedstawionych perypetii kochanków. Być może ostatni akt komedii, w części dotyczącej odtwarzania wplecionej w nią sztuki jest komentarzem Szekspira do tego co ją poprzedza i dlatego sądzę, że ten wątek jest kluczem do zrozumienia całej komedii Szekspira.
Teatr elżbietański (od nazwy okresu za panowania Elżbiety I).
Sprzeciwiał się klasycznym regułom: łamał zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, dopuszczał umowność inscenizacyjną i nie stosował się do wymagań tzw. "decorum", czyli stosowność, wprowadzając do tragedii (gatunek wysoki) także osoby niskie i styl często graniczący z komicznym lub farsownym. Pomieszane były kategorie estetyczne, np. tragizm z liryzmem. Bohaterów cechowała zmienność, łatwość popadania w skrajne emocjonalne stany. Przedstawienia odbywały się w pałacach wielkich panów , dostępne dla niewielkiego grona publiczności. W pałacach przedstawienia odbywały się w dużej odpowiednio przygotowanej komnacie, natomiast przedstawienia z biletami odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberż, zazwyczaj w porze popołudniowej. Wznoszono specjalne drewniane budynki teatralne, które nie miały dachu i przypominały dziedziniec domu zajezdnego. Scena była platformą wychodzącą na przód pomiędzy widzów. Nie było dekoracji lub były bardzo skromne np. drzewo wyobrażało las. Brakowało w teatrze elżbietańskim efektów świetlnych, toteż aktorzy musieli informować widzów o jakiej porze rozgrywa się dana scena. Role kobiece grali mężczyźni. Teatr elżbietański składał się z:
- sceny tylnej. - sceny górnej, - sceny przedniej, - przybudówki z wnęką zasłoniętą kotarą, - drzwi, którymi wchodzili aktorzy, - ganeczki na górze.
Cechy dramatu szekspirowskiego: Szekspir wprowadził innowacje, odstępujące od zasad tragedii klasycznej. Są to:
- złamanie klasycznej reguły trzech jedności, akcja rozgrywa się w kilku miejscach, jest wielowątkowa, udział istot fantastycznych, - odstąpienie od zasady, wg której na scenie mogło znajdować się najwyżej trzech aktorów, zwiększa ilość osób na scenie, są sceny batalistyczne, - rezygnacja z zasady "decorum", wprowadzenie humoru, - zmienność charakteru postaci.
CALDERON DE LA BARCA PEDRO
Calderon de la Barca Pedro (1600-1681), hiszpański dramatopisarz, wybitny przedstawiciel teatru barokowego. Żołnierz, ksiądz, nadworny kapelan i dramaturg króla Filipa IV, wiódł życie samotne, wypełnione studiami i kontemplacją. Na twórczość Calderona składają się wszystkie gatunki teatru "złotego wieku”: komedie płaszcza i szpady, dramaty religijne, filozoficzne, komedie o tematyce mitycznej i pałacowej, autos sacramentales (wystawiane w Hiszpanii dramaty alegoryczne, towarzyszące liturgii Bożego Ciała), intermedia.Początkowo realistyczne i obyczajowe, inspirowane twórczością Lopego de Vega, utwory Calderona z czasem przekształciły się w symboliczne i intelektualne. Pogłębiony konflikt dramatyczny został w nich przeniesiony w sferę psychiki postaci. Dzieła Calderona wpisywały się w poetykę teatru barokowego poprzez dynamizm, wykorzystanie techniki kontrastu w budowaniu akcji i postaci, użycie figur retorycznych typowych dla konceptualizmu i kultyzmu. Do najważniejszych utworów Calderona zalicza się m.in.: Auto sacramentale Wielki teatr świata, dramaty "hańby i honoru” Lekarz swego honoru i Alkad z Zalamei oraz dramaty: filozoficzny Życie snem (1635) i religijny Książę niezłomny (1629), w którym nieugięty obrońca wiary, dowódca portugalski don Fernando (postać autentyczna), ujęty przez Arabów, odrzuca propozycję odzyskania wolności w zamian za oddanie Ceuty. Torturowany i zagłodzony na śmierć, do końca pozostaje człowiekiem honoru i wzorem obrońcy wiary. Adaptacji dramatu na język polski dokonał J. Słowacki, który posłużył się dziełem do prezentacji filozofii genezyjskiej.
ŻYCIE SNEM
Akcja rozgrywa się na polskim dworze. Król Bazyli, ze względu na przepowiednię, uwięził w specjalnie zbudowanym więzieniu w dzikich ostępach swojego syna Zygmunta. Przepowiednia głosiła, że gdy zdobędzie on
władzę, utopi królestwo w morzu krwi. Zygmunt trzymany jest pod strażą, a jedyny kontakt ma z nim Klotald, stary królewski sługa. Zygmunt nie wie, że jest królewskim synem. Na dwór przyjeżdża Astolf, książę moskiewski, kuzyn króla, który chce po nim przejąć tron. Aby to zrobić, musi poślubić Estrellę, infantkę. Nie jest ona jednak jego miłością - jest nią Rozaura, którą on porzuca w Moskwie, aby móc sięgnąć po tron. W pogoni za zemstą Rozaura przybywa do Polski razem ze swoim sługą, Klarynem (sowizdrzałem, błaznem i tchórzem), przypadkowo trafia do
więzienia Zygmunta, gdzie wysłuchuje jego skarg. Tymczasem na dworze zbiera się dwór, a król ogłasza, że chce się zrzec już tronu, ale zanim odda go Astolfowi, chce spróbować, czy przepowiednia się sprawdzi. Chce sprowadzić Zygmunta i na chwilę oddać mu tron. Jeśli okaże się dobrym władcą, to odda mu tron. Jeśli nie, to z powrotem wsadzi go do więzienia, a królem zostanie Astolf (po ślubie z Estrellą). Aby sprowadzić Zygmunta usypiają go i przenoszą do pałacu. Gdy ten się budzi, oznajmiają mu, że jest królem. Gdy pyta, co to było za życie jego wcześniej w więzieniu, mówią mu, że to był tylko zły sen. Zygmunt zaczyna rządzić, ale nie jest dobrym królem. Obraża Astolfa, za nic ma innych, wyrzuca jednego ze sług przez okno. Chce zabić Klotalda, który jest mu teraz doradcą, ale w ostatniej chwili ratuje go Astolf. Okazuje się jednocześnie, że Rozaura jest córką Klotalda i prosi go, by pomógł
jej wywrzeć pomstę na Astolfie. Klotald jest w rozterce, bo chce uczynić zadość ojcowskiemu obowiązkowi zmazania plamy na honorze córki, a jednocześnie ma dług u Astolfa za uroatowane życie. W między czasie Zygmunt rozpoznaje Rozaurę jako tą, z którą rozmawiał w więzieniu. Zakochuje się w niej, ale ta odrzuca jego awanse. Zygmunt się wścieka i chce ją posiąść siłą, co mu się jednak nie udaje. Widząc, że Zygmunt jest bardziej potworem, niż władcą, Bazyli rozkazuje uśpić go ponownie i przenieść do więzienia. Zygmunt budzi się w sytuacji pierwotnej i
prosi Klotalda o wyjaśnienie. Ten mówi mu, że to , iż był królem, było tylko snem. Jednak część wojsk wpada do więzienia w celu uwolnienia Zygmunta. Ten znów nie wie, czy śni, czy też nie, ale pragnie swój sen przeżyć jak najprawdziwiej. Rusza z wojskiem na stolicę. Szykuje się wielka bitwa między Zygmuntem a Bazylim. Rozaura dołącza do Zygmunta (pod warunkiem, że ten się w niej nie zakocha), by pomóc mu w walce i by ten pomógł jej zemścić się na Astolfie. Bitwę wygrywa Zygmunt. Bazyli nie zamierza uciekać, lecz poddaje się woli syna.
Zygmunt okazuje łaskę wszystkim walczącym, jako tym, którzy stali po stronie prawa. Karze za to ukarać wojska, które pomogły mu przejąć władzę. Nastepuje rozwiązanie, wszyscy dowiadują się, że Rozaura jest córką Klotalda. Zygmunt decyduje, że ma ona wyjść za Astolfa, a on ożeni się z Estrellą.
PIERRE CORNEILLE
Corneille Pierre (1606-1684), francuski dramaturg, ojciec klasycystycznej tragedii. Prawnik z wykształcenia, przez 20 lat pełnił urząd rzecznika królewskiego; krótki czas należał do grupy “Pięciu Autorów”, których obowiązkiem było pisanie sztuk teatralnych na wyznaczony przez ministra (kardynała Richelieu) temat. W ostatnich latach życia usunięty w cień przez J. Racine'a (sztuka Corneille'a Tytus i Berenika przegrała w pojedynku z wystawianą w tym samym czasie tragedią Racine'a Berenika) i Moličre'a. Corneille przyczynił się w dużym stopniu do odrodzenia teatru we Francji; nawiązał do rygorów starożytnej sztuki dramatycznej: jedności czasu, miejsca i akcji oraz konstrukcji opartej na wzajemnych powiązaniach poszczególnych scen. Odwołując się do koncepcji Arystotelesa, wyeliminował kategorię fatum, kładąc nacisk na umysł i wolną wolę człowieka w wytyczaniu własnej drogi.
Zadebiutował komediami obyczajowymi: Melita (1630) i Łgarz (1642). Popularność zyskał dzięki tragediom: Cynna (1643), Polieuktos (1643), Andromeda (1650), Nikomed (1652). Napisał też komedię heroikomiczną Don Sanszo z Aragonii (1650). Największe uznanie przyniosła pisarzowi tragikomedia Cyd, w której autor odstąpił od zasady trzech jedności i która wywołała słynną wojnę na pamflety między zwolennikami a przeciwnikami utworu (spór rozstrzygnęła Akademia kardynała Richelieu). Corneille nawiązał tu do postaci historycznego bohatera hiszpańskiego don Roderyka Diaza de Bivar, który w XI w., walcząc z Maurami, okrył się chwałą i zyskał przydomek “Cyd” (Pan). Do literatury postać tę wprowadził hiszpański dramaturg G. de Castro, na którego utworze Młode lata Cyda oparł się Corneille konstruując swoje dzieło.
CYD ALBO RODERYK
Chimena kocha Roderyka, któremu jest przychylny jej ojciec Gomes. Kocha się w niej również Sankty. Chimena i Rodryk pochodzą z arystokracji. Ich ojcowie rywalizują o stanowisko marszałka. Otrzymuje je ojciec Roderyka - Diego. Gomes z zazdrości policzkuje Diega. Ponieważ Diego jest już za stary aby bronić swój znieważony honor robi to za niego jego syn Roderyk, który musi wybrać między honorem a miłością. Chimena jest zrozpaczona sytuacją - boi się że kłótnia między Gomesem a Diegiem zniszczy jej miłość z Roderykiem, z drugiej strony boi się że jeśli Roderyk nie pomści swego ojca to straci on honor i będzie wyśmiewany przez innych. Hrabia Gomes ginie w pojedynku z Roderykiem. Dochodzi do spotkania pomiędzy Chimeną a Roderykiem. Roderyk tłumaczy się przed nią że musiał bronić ojcowskiego honoru. Z kolei Chimena twierdzi że musi żądać zemsty na Roderyku. Zakochani rozstają się. Roderyk rusza do walki z Maurami nad którymi odnosi zwycięstwo. W zamian za zasługi dla kraju król nadaje mu imię Cyd czyli Pan. Król chce również skłonić Chimenę do przebaczenia Rodrykowi. W tym celu obmyśla podstęp. Karze schować się Cydowi, gdy przychodzi Chimena mówi jej że Roderyk zginął, dziewczyna mdleje co utwierdza króla ze kocha ona Roderyka. Gdy budzi się król mówi jej że Roderyk żyje. Na tą wieść Chimena prosi króla o sprawiedliwość i żąda pojedynku który rozstrzygnie konflikt. Chimenę reprezentuje Sankty, który walczy z Roderykiem. Zwycięzca pojedynku ochajtnie się z Chimeną. Z bitwy wraca Sankty, lecz Chimena nie dając mu dojść do słowa mówi iż go nie poślubi gdyż jeśli zginął jej ukochany Roderyk ona też woli zginąć. Wyznaje królowi ze bardzo mocno kochała Roderyka, a zemsty żądała tylko dlatego by sprostać obowiązkom córki. Prosi też króla by mogła wstąpić do klasztoru. Okazuje się jednak że Cyd żyje, to Cyd zwyciężył w pojedynku Sanktego - wytrącił mu szpadę z dłoni i przerwał pojedynek gdyż nie chciał zabijać Sanktego i wysłał go w swoim imieniu do Chimeny. Król każe Chimenie poślubić Cyda, Chimena prosi o zwłokę, ze względu na żałobę po ojcu. Król wyznacza termin ślubu za rok. W tym czasie Cyd odniósł kolejne zwycięstwo nad Maurami. W utworze występuje też Królewna która kocha się w Roderyku. Nie może ona jednak spełnić swojej miłości, gdyż Roderyk nie pochodzi z jej stanu - nie jest księciem. Poświęca swoją miłość broniąc honoru. Jest ona często podporą dla Chimeny, którą często pociesza i zapewnia o miłości Roderyga.
MIZANTROP
Bohaterzy: Alcest(Mizantrop), Filint - jego przyjaciel, zakochany w Eliancie, Celimena - młoda wdowa, o której względy starał się Alcest, Elianta - stateczna, dobra kobieta zakochana z Alceście, Klitander - zalotnik Telimeny, szlachcic, rywal Alcesta, Akast - kolejny rywal Mizantropa, Oront - zalotnik, skrytykowany przez Alcesta za wiersze, Arsena - wdowa, zazdrosna o powodzenie Telimeny u mężczyzn.
GUSTAVE FLAUBERT
Gustave Flaubert urodził się 12 grudnia 1821 roku w miejscowości położonej na Północy Francji, w Rouen. Przyszedł na świat jako czwarte dziecko naczelnego lekarza szpitala miejskiego. Jako dziecko wyróżniał się ponadprzeciętną wrażliwością, bardzo dużo czytał. Ponieważ jego rodzina zamieszkiwała w budynku przynależącym do szpitala od najmłodszych lat miał rozwijał naukowe zainteresowania. Ukończył szkołę średnią w rodzinnym Rouen, a w 1841 roku, wbrew swej woli, został posłany do Paryża, by tam studiować prawo. W stolicy Francji zaprzyjaźnił się z przedstawicielami środowiska literackiego. Dzięki temu doświadczeniu odkrył w sobie talent do pisania. Na szczególną uwagę w biografii artysty zasługują dwa wątki miłosne. Pierwszy z nich dotyczy stosunku pisarza do Elizy Schlessinger, mężatki, starszej kobiety, którą poznał w wieku zaledwie piętnastu lat. Kobieta przez bardzo długi czas był obiektem platonicznej miłości Flauberta. Drugi wątek dotyczy Luizy Colet, poetki, która w latach 1846-1854 była kochanką artysty. Para widywała się rzadko, a związek przetrwał tak długo głównie za sprawą listów miłosnych. Flaubert uważał, że obraz Luizy, który sobie wyidealizował jest znacznie bardziej atrakcyjny, niż ta sama kobieta w rzeczywistości, dlatego też namiętnie do niej pisał unikając jednocześnie spotkań w cztery oczy. Artysta ponad wszystko cenił sobie samotność, którą gwarantowało mu mieszkanie w Le Croisset. Dorobek literacki Flauberta stanowią: Pani Bovary (Madame Bovary) z 1857 roku, powieść historyczna poświęcona konfliktowi Rzymian z Kartagińczykami - Salammbo z 1862 roku, kolejnej powieści poruszającej problematykę klasy mieszczańskiej - Szkoła uczuć (L'Education sentimentale) z 1869 roku oraz Kuszenie św. Antoniego (La Tentation de Saint Antoine) z 1874 roku. To ostatnie dzieło, a nie Panią Bovary, Flaubert uważał za swoje największe osiągnięcie. Kuszenie św. Antoniego powstawało niemal przez całe życie pisarza. To opasłe dzieło, które swoją formą przypomina dramat sceniczny, stanowi próbę przedstawienia jednego dnia z życia świętego, kuszonego ze wszystkich stron przez Szatana. Ostatnia, niedokończona powieść, Bouvard and Pechuhet, ukazała się w 1881 roku, już po śmierci artysty. Flaubert zmarł 8 maja 1880 roku. Zapisał się w historii jako jeden z najważniejszych europejskich pisarzy XIX wieku, w którym powieść francuska osiągnęła najwyższy poziom rozwoju. Żadne z późniejszych dzieł nie uzyskało tak wielkiej popularności jak jego pierwsza powieść Pani Bovary. Flaubert w swojej twórczości zestawiał ideały ery romantyzmu z naukowymi prawami realizmu.
PANI BOVARY
1. Lata młodzieńcze, życie studenckie i pierwsze małżeństwo Karola Bovary'ego. 2. Karol poznaje pana Rouault i jego córkę Emmę. 3. Śmierć pierwszej żony Karola. 4. Oświadczyny Karola. 5. Wielki ślub i huczne wesele. 6. Wspólne życie nowożeńców w Tostes 7. Marzenia Emmy o życiu jak z romansu. 8. Nuda w życiu pani Bovary. 9. Zaproszenie na bal przez markiza d'Andervilliers. 10. Fascynacja Emmy światem wyższych sfer. 11. Pani Bovary odczuwa przygnębienie otoczeniem. 12. Bohaterka dowiaduje się, że jest w ciąży. 13. Przeprowadzka małżeństwa Bovary do Yonville. 14. Emma poznaje Leona Dupuisa. 15. Przyjście na świat córki państwa Bovary - Berty.16. Rozwój uczucia pomiędzy Emmą a Leonem. 17. Pani Bovary zadłuża się u Lheureux. 18. Leon wyjeżdża do Paryża. 19. Romans pani Bovary z Boulanger'em. 20. Nieudana operacja, jakiej dokonał Karol na szpotawej stopie Hipolita. 21. Zerwanie przez Rudolfa trzyletniego romansu z Emmą. 22. Ciężka depresja pani Bovary. 23. Wyjazd państwa Bovary do opery w Rouen. 24. Spotkanie Emmy z Leonem. 25. Potajemne spotkania pani Bovary z Dupuis'em w Rouen pod pretekstem pobierania przez kobietę lekcji gry na fortepianie. 26. Dług u Lheureux osiąga niewyobrażalnych rozmiarów. 27. Emma błaga o pomoc obecnego i poprzedniego kochanka w obawie o reakcję męża, gdy ten dowie się o zadłużeniu. 28. Kochankowie odwracają się od Emmy. 29. Samobójstwo Pani Bovary. 30. Pogrzeb bohaterki. 31. Nagła śmierć Karola, gdy odnalazł listy świadczące o niewierności zmarłej małżonki.
HENRYK IBSEN
Henryk Johan Ibsen był najwybitniejszym norweskim dramaturgiem i poetą. Urodził się w Skien 20 marca 1828 roku. Był najmłodszym z czterech synów państwa Ibsen, lecz był starszy niż ich jedyna córka. Od najmłodszych lat uważany był za bardzo obiecujące dziecko. Ponieważ interes jego ojca upadł, dzieciństwo Henryka upłynęło w biedzie. Gdy miał lat dwadzieścia trzy wstąpił do grupy teatralnej i zaczął pisać zawodowo sztuki, niektóre z nich nawet reżyserował. Projektował również kostiumy dla aktorów. Po sześciu latach spędzonych w Grimstad zaoszczędził wystarczająco dużo pieniędzy by przeprowadzić się do stolicy Norwegii - Kristianii (czyli do dzisiejszego Oslo). W 1850 roku na deskach teatru Christiania Theater wystawiono Kjæmpehøien (Grób Hunów) - sceniczny debiut Ibsena. Po powrocie do ojczyzny uchodził za jednego z najznamienitszych mieszkańców Kristianii. W rocznicę jego siedemdziesiątych urodzin norweski Teatr Narodowy został nazwany jego imieniem. W 1901 roku doznał paraliżującego wylewu, w wyniku którego zmarł 23 maja 1906 roku, w wieku siedemdziesięciu ośmiu lat. Pierwszy okres twórczości Ibsena można nazwać narodowym romantyzmem (od Grobu Hunów po Branda i Peer Gynta), drugi - społeczno-obyczajowym, skierowanym na ukazywanie zakłamania świata mieszczańskiego (od Podpór społeczeństwa do Wroga ludu), trzeci zaś - symbolicznym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na portrety psychologiczne bohaterów. To właśnie człowiek był zawsze dla Ibsena najważniejszym, wokół niego zbudowane są wszystkie dzieła Norwega.
DZIKA KACZKA
Hialmar Ekdal - jest on protagonistą dramatu, chociaż posiada wiele wad. Jest leniwym, bezczynnym marzycielem, którego w pracy fotografa wyręczają żona i niedowidząca córka. Naiwnie sądził, że dzięki swojemu tajemniczemu wynalazkowi uda mu się przywrócić dobre imię rodziny.
Grzegorz Werle - bogaty młodzieniec, wyznający filozofię pożądania ideału. Obrzydzony swoim ojcem, który był realistą, opuścił dom na blisko siedemnaście lat, by pilnować interesów rodziny w górskiej fabryce.
Jadwiga - czternastoletnia córka Hialmara i Giny, cierpiąca na genetyczną chorobę grożącą całkowitą utratą wzroku. Podobnie jak matka, uwielbia Hialmara i jest gotowa zrobić dla niego wszystko. Gdy ojciec dowiaduje się, że może ona być córką starego Werle'go, Jadwiga wpada w rozpacz, ponieważ nie wie, jak może udowodnić mu swoją wielką miłość.
Hagen Werle - bogaty przemysłowiec i kupiec, ojciec Grzegorza. Człowiek ten reprezentuje odwrotne podejście do życia niż jego syn, ponieważ jest realistą. Głównie z tego wynikają wszelkie konflikty pomiędzy nimi. Stary Werle, pomimo swego bogactwa nie może wyleczyć się choroby, przez którą traci wzrok.
Stary Ekdal - niegdyś partner w interesach Hagena Werle i powszechnie szanowany oficer. Po aferze dotyczącej nielegalnego handlu drewnem trafił do więzienia na dwa lata, przez co utracił na zawsze dobrą reputację. Prawdopodobnie Werle był zamieszany w to wszystko w równym stopniu, co porucznik, lecz nie postawiono mu nawet zarzutów. Można się domyślać, że w zamian za pomoc synowi, Hialmarowi, stary Ekdal zgodził się wziąć całą winę na siebie.
Gina Ekdal - żona Hialmara, matka Jadwigi i była kochanka Hagena Werle. Kobieta ta nie tylko sprząta, gotuje i pierze w mieszkaniu, ale również wyręcza męża w pracy fotografa. Aby jak najbardziej go uszczęśliwić podtrzymuje jego iluzje i gorąco namawia go do dalszej pracy nad wielkim wynalazkiem. Jako jedyny członek rodziny Ekdalów, Gina nie zagląda na strych i nie interesuje się dziką kaczką.
Pani Sörby - zarządczyni domu Hagena Werle. Kobieta ta miała niemoralną przeszłość, podobnie jak Gina. Po wyznaniu swoich grzechów swojemu kochankowi i pracodawcy, ten zaakceptował ją taką, jaką jest i zaproponował jej małżeństwo. Ich związek można nazwać idealnym, ponieważ był oparty na prawdzie i zaufaniu, co prowadziło do prawdziwego szczęścia.
Relling - cyniczny doktor, który swoim pacjentom zalecał złudzenia życiowe, aby lepiej radzili sobie z życiem. Znał on Grzegorza i wiedział, że jego działania doprowadzą rodzinę Ekdalów do ruiny, a nie szczęścia. Gorączkę sprawiedliwości i idealne pożądania uważał za prawdziwe choroby, na które cierpiał młody Werle. Nie udało mu się jednak ich „wyleczyć”, co pośrednio doprowadziło do samobójstwa Jadwigi. Doktor w swoim realistycznym poglądzie na świat przypominał Hagena.
ALBERT CAMUS
Albert Camus 1913 - 1960 - Człowiek teatru, dziennikarz. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1957 r. W swoim krótkim życiu stworzył miedzy innymi dwa cykle utworów. Pisanie trzeciego przerwała śmierć. Camus zginął w wypadku samochodowym. Albert Camus wychował się w biednej, niepiśmiennej rodzinie żyjącej na przedmieściach Algieru. Był synem pół-Hiszpanki i alzackiego robotnika, który wyemigrował do Algierii w poszukiwaniu zarobku. Zdobył wykształcenie dzięki wychowawcy, który po długich staraniach uzyskał dla niego stypendium naukowe. Duże znaczenie miała znajomość z profesorem Louisem Germainem, który zachęcał młodego Alberta do nauki i podsuwał mu klasyczne dzieła literatury (pod wpływem jednej z nich, Żywotów Cezarów Swetoniusza napisze później Kaligulę). W 1930 uzyskuje maturę i wstępuje na uniwersytet w Algierze, gdzie studiować będzie filozofię i historię kultury antycznej. Kilka lat później zaczynają się jego pierwsze związki z polityką i dziennikarstwem, na krótko wstępuje do Partii Komunistycznej, z której zostaje jednak wydalony z powodu zbyt dużej różnicy zdań. Od 1937 do 1940 pracuje jako dziennikarz w antykolonialnym dzienniku Alger Républicain. Mniej więcej w tym samym okresie rozpoczyna się jego przygoda z teatrem, w 1936 wraz z przyjaciółmi zakłada bowiem Théâtre de Travail (Teatr Pracy), którego pierwsze przedstawienie (grano Czas Pogardy André Malraux, później Ajschylosa, Gorkiego i innych) okazuje się wielkim sukcesem. Po jego rozwiązaniu zakłada kolejny, o nazwie L'Equipe. Po krytykowanym artykule wyjeźdża w 1940 do Paryża, po zdobyciu miasta przez Niemców jedzie do Lyonu, stamtąd do Oranu.W 1942 wyjeźdża na stałe do Paryża, gdzie wspólnie z Pascalem Pio redaguje podziemne czasopismo Combat. W tym okresie zaprzyjaźnia się z J. P. Sartrem; przyjaźń urywa się po cyklu artykułów Camusa, które poróźniły go z obozem sławnego filozofa, wpływ jej był jednak na tyle silny, że zaczęto przypisywać Camusowi egzystencjalizm, przed czym on sam się bronił. W 1947 ostatecznie odcina się od dziennikarstwa i polityki, by móc w pełni oddać się teatrowi i pisarstwu. Ginie 4 stycznia 1960 roku w wypadku samochodowym, co przyjaciele pisarza określają - nader słusznie - mianem skandalu.
Dygresja (łacińskie digressio - odstąpienie), odejście od głównego tematu narracji i rozwijanie w jej obrębie innych tematów luźno lub nawet nie związanych z utworem; chwyt stylistyczny stosowany w powieści sternowskiej i w romantycznym poemacie dygresyjnym.
Retardacja (z łac. retardatio, opóźnienie) - jedna z figur retorycznych; jej celem jest zwiększenie napięcia u czytelnika poprzez opóźnienie bądź zatrzymanie akcji utworu, zwykle literackiego.W Iliadzie Homera, przykładem retardacji jest przeniesienie się akcji do kuźni Hefajstosa, tuż przed istotnym pojedynkiem Hektora z Achillesem.
epitet stały, tzn. określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska. Ten rodzaj epitetu występował przede wszystkim w poezji antycznej (np. "szybkonogi Achilles").
Postawa pełna gotowości do oddania życia dla dobra ojczyzny to postawa tyrtejska. Jest to postawa honorowa, zasługująca na najwyższe uznanie.
Hamartia (gr.), wina tragiczna - w tragedii starożytnej błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera. Bohater, nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia przez to czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i ostatecznie do katastrofy. Kategorię hamartii określił Arystoteles w Poetyce.
Mimesis (gr. μίμησις - imitacja, podobieństwo) - zasada twórczego naśladownictwa natury, bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała w antyku, po raz pierwszy opisał ją Platon w swoich dialogach Ion i Państwo, Arystoteles natomiast poświęcił jej dzieło Poetyka. Później przejął ją renesans, gdzie wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.
Melika, greckie określenie poezji, dziś nie stosowane. Poezja meliczna była wykonywana z towarzyszącą jej muzyką, śpiewana lub recytowana przy akompaniamencie fletu.
Summa - śrdw. całościowa konstrukcja scholastyczna; śrdw. kompendium, podręcznik mający obejmować jakąś całą dziedzinę wiedzy albo całokształt myśli teologicznej; epoką wielkich summ był wiek XIII; śrdw.-łac. z łac. "suma; kapitał; treść".
teizm [gr. theós `bóg'], wiara w Boga jedynego, osobowego, transcendentnego, będącego stwórcą świata i ludzi oraz sprawującego opiekę nad światem; również stanowisko filoz. przyjmujące istnienie takiego Boga
Autotematyzm (greckie autós - sam), sam sobie; sam na swój temat; autotematyzm sztuki - sztuka w sztuce; sztuka o sobie samej. W romantyzmie i na przełomie XIX i XX w. zaistniały tendencje do skupiania się artysty na samym sobie, nad ideą twórczości, procesem oraz powołaniem twórczym.
Monizm przyrodniczy - przekonanie o względnej jednorodności empirycznego świata wraz z założeniami, iż świat natury i ludzi stanowi jedność - podlega tym samym prawom. Konsekwencją monizmu przyrodniczego było stosowanie do badań sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji.
Fin de siècle - francuskie określenie "końca wieku" lub "końca pewnej ery" Tendencje dekadenckie w okresie schyłkowym XIX wieku. Nurt dotyczący poszczególnych kwestii tj.: moda, kabaret, operetki. Określenie to pojawia się w kulturze europejskiej, także polskiej jako samotne określenie. Nazwa ta jednak w mniejszym stopniu odnosi się do zjawisk światopoglądowych lub literackich, a w większym do stylu, kultury i obyczaju, a nawet stylu kultury popularnej (operetka, moda, kabaret).Oznacza pesymistyczną wizję końca wieku.
parnasizm, kierunek w poezji fr. 2. poł. XIX w.; wywodził się z teorii „sztuki dla sztuki”, postulował poezję bezosobową, erudycyjną opisowość, precyzyjną formę.
Dandyzm - wyszukana, często przesadna, elegancja w sposobie bycia i zachowaniu. Charakteryzuje się szczegółową dbałością o strój i nienaganne maniery, nonszalancją i ekstrawagancją.Dandyzm był w środowiskach artystycznych XIX wieku wyrazem buntu wobec mieszczańskiej rzeczywistości. Żywot dandysa prowadzili m.in. Zygmunt Krasiński, Alfred de Musset, George Gordon Byron, Juliusz Słowacki czy Oscar Wilde.
splin nastrój zniechęcenia, przygnębienia, melancholii, depresji, apatii, nudy; por. chandra. Etym. - ang. spleen 'śledziona; złość; jw.' z gr. splēn 'śledziona', której schorzenia uważano za przyczynę hipochondrii śledzienników.
Dadaizm (dada) - międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony. Dadaiści posługiwali się absurdem, zabawą, dowcipem. Rzadko wykorzystywali tradycyjne gatunki, takie jak malarstwo, rzeźba i grafika w ich czystej postaci, od których ważniejsza była inwencja. Charakterystyczne było łączenie różnych technik i tworzenie nowych.
Futuryzm (łac. futurus - przyszły) - awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji.
W poetyce surrealizmu dużą rolę odgrywały marzenia senne, ekstaza, halucynacja, urojenie, a także groteska, purnonsens, czarny humor, parodia, absurd - tworzące poczucie dziwności i niezwykłości świata. Służyła temu również koncepcja tzw. écriture automatique (pisania automatycznego) - nie kontrolowanego strumienia skojarzeń, sugerującego istnienie tajemnicy bytu.
Imaginizm - kierunek w poezji angielskiego obszaru językowego, który zasadniczym elementem poezji czynił obraz ukształtowany w języku oszczędnym, mający charakter momentalny, łączący się z refleksją o istocie życia.
1