ELEKCJA STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO

I ROZBIOR POLSKI

Chaos istniejący w Rzeczypospolitej za rządów Sasów w I połowie XVIII w. wzbudzał coraz większy niepokój światłych umysłów i wywoływał dążenie do reform umożliwiających naprawę państwa.

Ostatnie bezkrólewie wypełnia walka dwóch stronnictw szlacheckich:

Familia - na czele, której stała rodzina Czartoryskich dążyła do przeprowadzenia reform:

- uporządkowania spraw związanych z dochodami skarbu państwa i wydatkami państwowymi

- zwiększenia liczebności wojska

- zniesienia liberum veto

Naprzeciw stało stronnictwo konserwatywne, które reprezentował Jan Ksawery Branicki miało poparcie najbardziej zacofanych mas szlacheckich, dążyło do zachowania „złotej wolności”.

W państwie zrywano sejmy i sejmiki. Kraj był federacją państewek magnackich. Skłócone rody toczyły walkę o wpływy.

Z inicjatywy Familii na sejmie konwokacyjnym (skonfederowany- nie dający się zerwać, ze względu na brak funkcjonowania liberum veto, decyzje zapadały większością głosów) w 1764 r. przeprowadzono wiele reform w duchu oświecenia:

- zakazano posłom przysięgania na instrukcje sejmikowe

- wprowadzono nowy regulamin obrad

- w sprawach skarbowych dopuszczono głosowanie większością głosów

- ograniczono uprawnienia hetmanów

- zniesiono cła prywatne, zastępując jednolitym cłem generalnym

- ograniczenie jurydyk

Jurydyki - tereny w obrębie miast, wydzielone z zasięgu sadownictwa i administracji miejskiej stanowiące własność magnaterii. Jurydyki hamowały rozwój gospodarczy miast (postanowienie zniesienia jurydyk w rzeczywistości nie wykonano. Zostały zniesione dopiero przez Sejm Czteroletni w 1791 r.)

Przeprowadzenie bardziej radykalnych reform uniemożliwiły Rosja i Prusy

W 1764 r. pod osłoną wojsk rosyjskich na króla Polski wybrano Stanisława Poniatowskiego - zwolennik Familii. Była to ostatnia elekcja w dziejach Rzeczypospolitej (1764-1795).

Król był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, pozbawionym jednak szczerego zaplecza politycznego, uzależniony od poparcia Rosji, podjął próbę kontynuacji reform państwa.

Na sejmie koronacyjnym postanowiono utrzymać konfederację by wykluczyć możliwość użycia liberum veto. Powołano do życia tzw. konferencję króla z ministrami, która miała stanowić namiastkę rządu. Powołano komisję menniczą (zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych).

W 1765 r. założono Szkołę Rycerską - szkoła średnia o charakterze wojskowym, przeznaczona dla synów szlachty. Kształciła w duchu polskiego patriotyzmu i ideałów oświecenia.

Decyzje te zaniepokoiły Katarzynę II. Szukając pretekstu do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, zażądała równouprawnienia innowierców (różnowierców, dysydentów), czyli szlachty prawosławnej i protestanckiej, z katolicką.

Król gotów był te warunki spełnić, jednak masy sfanatyzowanej szlachty katolickiej były temu zdecydowanie przeciwne. Podczas sejmu w 1767 r. rosyjski ambasador (Mikołaj Repnin) zażądał równouprawnienia dysydentów, kiedy grupa senatorów zaprotestowała nastąpiły aresztowania. Zastraszony sejm nie zdobył się na protest.

Dysydentom przywrócono prawa polityczne, swobodę kultu potwierdzono jednak status religii katolickiej jako panującej. Sprawę różnowierców wykorzystano w celu osłabienia pozycji króla i zwolenników reform.

Sejm uchwalił także prawa kardynalne, uznane za niezmienne, stanowiące podstawę ustroju Rzeczpospolitej. Zaliczono do nich:

- wolna elekcję

- liberum veto

- prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi

- wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich

- pełnie praw politycznych dla dysydentów

Nienaruszalność praw kardynalnych zabezpieczone były gwarancją Katarzyny II. Możliwość zmian ustrojowych została uzależniona formalnie od zgody Rosji.

KONFEDERACJA BARSKA 91768-1772) - stała się pretekstem dla Rosji, Prus i Austrii do dokonania I rozbioru Polski.

Ingerencja Katarzyny II w sprawy polskie doprowadziła do zawiązania przez szlachtę konfederacji w Barze w 1768 r. Jej celem było usunięcie wpływów rosyjskich z Polski, detronizacja Stanisława Poniatowskiego(ponieważ został obrany królem dzięki poparciu Katarzyny II), zachowanie „złotej wolności”, czyli liberum veto i wolnej elekcji, oraz nadrzędnej pozycji religii katolickiej w państwie. W czasie czteroletnich walk okazało się, że konfederaci są za słabi, aby zrealizować swój program, a Rosja - aby sama kontrolować całą Rzeczypospolitą.

I ROZBIÓR POLSKI

Na początku 1772 r. Rosja i Prusy podpisały porozumienie do którego przyłączyła się Austria. Rozbiór uzasadniono rzekomo panującą w Polsce anarchią i rozkładem państwa.

PRUSY - Warmia, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią (łącznie ok. 56 tys. km² i 580tys. ludności)

AUSTRIA - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie (łącznie ok. 83 tys. km² i 2 mln 650 tys. ludności), terenom tym nadano nazwę Galicji i Lodomerii.

ROSJA - ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (łącznie 92 tys. km² i 1 mln 300 tys. ludności).

SEJM ROZBIOROWY 1773 r.

- ratyfikacja traktatów rozbiorowych

- postanowiono, że władza ustawodawcza zależy od sejmu

- utworzono Radę Nieustającą pod przewodnictwem Króla, składała się z 36 osób, wybieranych przez sejm na dwuletnią kadencję

- Rada Nieustająca składała się z 5 departamentów: spraw zagranicznych, policji, wojska, sprawiedliwości i skarbu.

Rzeczypospolita poniosła dotkliwe straty terytorialne. Szczególnie poważne następstwa przyniósł zabór Pomorza Gdańskiego, regionu odgrywającego bardzo ważną rolę w życiu gospodarczym kraju.

I rozbiór dowodził słabości wewnętrzne Rzeczypospolitej i konieczność podjęcia zdecydowanych reform. Aby to było możliwe, należało zmienić sposób myślenia szlachty o państwie. Celowi temu służyły zmiany oświeceniowe w Polsce, przede wszystkim reformy systemu edukacyjnego przez powołanie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. Dzięki temu w końcu lat osiemdziesiątych zmienił się sposób patrzenia na sprawy państwa i były możliwe reformy podjęte przez Sejm Wielki, w tym przyjęcie w 1791 r. Konstytucji 3 maja.

KULTURA POLSKA W OŚWIECENIU

Oświecenie - prąd społeczno-kulturalny w Europie w XVIII w., oparty na filozofii racjonalizmu, głoszący kult rozumu i wiedzy.

1. Oświecenie w Polsce to okres od połowy XVIII w. do lat dwudziestych XIX w.

2. Otwarcie Polski na wpływy kulturalne Europy Zachodniej (głównie Francji) przyczyniło się do zmian w światopoglądzie i zainicjowało reformy w duchu oświeceniowym.

3. Głównym inicjatorem zmian był Stanisław August Poniatowski i jego otoczenie (m.in. Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Stanisław Konarski, Ignacy Krasicki).

4. Działaniami reformatorskimi objęto szkolnictwo, tworząc Szkołę Rycerską (1765), oraz Komisję Edukacji Narodowej - pierwsze na świecie ministerstwo oświaty (1773) i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

5. Prężnie rozwijały się nauki humanistyczne i ścisłe, powstała pierwsza biblioteka publiczna ufundowana przez braci Załuskich.

6. W epoce oświecenia rozwijała się w Polsce sztuka klasycystyczna (od ok. 1760 r. do 1830 r.)

Tzw. Obiady czwartkowe - władca zapraszał zaufane grono współpracowników.

Spotkania poświęcone były sprawom życia literackiego, naukowego, oświatowego oraz sprawom polityki państwa.

Nieoficjalnym organem biesiad był tygodnik „Zabawy przyjemne i pożyteczne” redagowany przez Adama Naruszewicza.

Od 1765 r. rozwijała się publicystyka „Monitor” - czasopismo skierowane głównie do szlacheckiego czytelnika. „Monitor” miał być wykładnią królewskich reform, miał edukować i wychowywać. Redaktorem został Ignacy Krasicki.

Stanisław August Poniatowski stworzył w Warszawie ośrodek artystyczny. Na dwór ściągali liczni artyści z zagranicy (malarze - Marcello Bacciarelli, Bernardo Bellotto (Canaletto), rzeźbiarz - Andre Le Brun). Mecenat władcy obejmował urbanistykę, architekturę, rzeźbę, malarstwo i kolekcjonerstwo. Władca nie ograniczał się tylko do licznych fundacji ale w trosce o rozwój narodowej kultury otaczał opieką artystów. Przyznając stypendia, zapewniał możliwość podróżowania po Europie i studiowania. W kraju kształceniem artystów zajmowała się akademia Sztuk Pięknych oraz działająca przy Zamku Królewskim pracownia malarska Bacciarallego.

NAJWAŻNIEJSZE OSIĄGNIĘCIA NAUKOWE I KULTURALNE POLSKIEGO OŚWIECENIA

DZIEDZINA	NAJWAZNIEJSI PRZEDSTAWICIELE	OSIĄGNIĘCIA
Literatura i publicystyka - odgrywały rolę propagandową	Stanisław Staszic Stanisław Konarski Hugo Kołłątaj Julian Ursyn Niemcewicz	Przestrogi dla Polski O skutecznym rad sposobie Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka Powrót posła
Teatr publiczny 1765 Teatr Narodowy 1779	Wojciech Bogusławski
Nauki humanistyczne	Hugo Kołłątaj Adam Naruszewicz Józef i Andrzej Załuscy	Powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, Zreformowano Akademie Krakowską Rozpoczął opracowywanie Historii narodu polskiego Ufundowali pierwszą publiczną bibliotekę
Nauki ścisłe	Jan i Jędrzej Śniadeccy	Autorzy wielu prac z zakresu matematyki i astronomii Jan - opracował polską terminologię matematyczną i był autorem podręcznika do algebry Jędrzej - opracował pierwszy podręcznik do chemii
Astronomia	Marcin Poczobutt - Odlanicki	Założył w 1753 r. obserwatorium astronomiczne
Architektura	Jakub Fontana Dominik Merlini	Przebudowa pałacu w łazienkach i komnat Zamku Królewskiego
Nauka przyrodnicza	Krzysztof Kluk	Dokonał klasyfikacji polskiej flory w „Dykcjonarz roślinny”
Kartografia	Karol Perthées	Opracował szczegółową mapę Rzeczypospolitej

1

---