Prof. K. Ciałowicz

Egipt archaiczny-powstanie monarchii centralistycznej

- Rozwój Egiptu od pocz. IV tys BC w kierunku powstania państwa centralistycznego (ideologia władzy, sztuka i architektura elit)

- „wczesne cywilizacje” - ludy na podobnym poziomie rozwoju: Egipt, Mezopotamia od k. Uruk, Majowie, Aztekowie, Inkowie itp

- Nagada - expansja terytorialna na N (na S w Nubii większy opór)

- koniec okresu amrańskiego - większy opór

- w Delcie człowiek ze E (Palestyna, Synaj - związki w kulturze materialnej, lecz brak ceramiki i krzemieni z Palestyny (?). Wykluczenie przybyszy z Pustyni W lub Afryki N. Handel z Bliskim E i Nagada. Nie wiemy, czy były różnice językowe pomiędzy Deltą i Nagadą

- pokojowe i stopniowe osiedlanie się Nagadyjczyków w Delcie

- elity kultury gerzeńskiej były najważniejsze. Otwarcie się na N i osiedlanie na terenach wcześniej nie odwiedzanych

NAGADA III - stabilizacja

Nagada III a 3300/3350-3200 BC - kontynuacja fazy gerzeńskiej (okres późnogerzeński). Olbrzymi postęp, ale zmiany społeczne i polityczne trudno uchwytne archeologicznie. Zmiany w architekturze i sztuce. Na pewno wymiany kulturowej pomiędzy Egiptem a Mezopotamią na dużą skalę nie było. Nowe rozwiązania technologiczne.

- W końcu tej fazy w Hierakonpolis i Abydos duże założenia grobowe - władcy znacznej części GE, bezpośredni poprzednicy dynastii O (ale niekoniecznie ta sama rodzina)

- Nagada III a2 grób UJ - najstarsze pismo

- pojawienie się pierwszych cmentarzysk

Nagada III b 3200-3100 BC protodynastyczna

- na niektórych naczyniach pojawiają się serechy (schemat budowy pałacu + imię królewskie). Najwcześniejsze serechy mają na górze 2 sokoły - symbol panowania nad 2 krajami (GE i DE)? Czy też w rękach 1 dynastii 2 ośrodki - Hierakonpolis i Abydos?

=> ryty naskalne z Gebel Tauti - scena zwycięstwa. Abydos zwycięża Nagadę?

- pieczęć z Tell el-Farkha z wczesnej f.III - okropny gliniany gniot :D - miejscowy urzędnik pieczętował towary wysyłane dla władców? 2 odrębne imiona Horusowe (anonimowe): 2 serechy z sokołami zwrócone w różne strony. W dolne części imię nebti (kiedyś datowane od III dyn, łączone z imieniem Aha). Wniosek: tytulatura egipska już w Nagada III B (imię horusowe i nebti)

Nagada III c - k. dyn O + dyn. I do przedostatniego władcy I dyn

- dużo informacji na temat I dyn (znamy wszystkie imiona królewskie)

- od poł. I dyn Egipt opuszcza Synaj i Palestynę. Zainteresowanie Libanem i ... (import wina, oliwy i cedru)

Nagada III d - od przedostatniego władcy I dyn do k. II dyn

- dynastia II jest wciąż zagadkowa (niezachowane fragmenty kamienia z Palermo, kiepsko poznane groby spod okolicy piramid Dżosera /zniszczone/)

- w okresie archaicznym pierwszy wielki rozwój Egiptu, elementy t tego rozwoju zmonumentalizowane w SP

- historyczny Egipt w granicach między M.Śródziemnym a I kataraktą (na W granica płynna /oazy/)

- na N od Fajum dużo większa rola w tym okresie. Możliwości kolonizacyjne terytoriów włączonych do państwa, głód ziemi, względne zaniechanie pasterstwa na korzyść uprawy rolnej. W Nagada III przesunięcie osadnictwa z pustyń do rzek (np. Hierakonpolis zbliża się do Nilu).

- przenoszenie w rejon memficki (Kairu) pierwsze instytucje centralistyczne, pojawienie się w Nagada III a pierwszych cmentarzysk. Elita przesuwa się na N. Memfis odgrywa kluczową rolę jeszcze przed zjednoczeniem się Egiptu - łatwo było z niego kontrolować Deltę, a poprzez wąwozy można było łatwo trafić do Synaju pomijając przejścia przez Deltę (kontrola szlaków handlowych)

- zmiany w sieci osadniczej (widoczne dobrze w Abydos i Hierakonpolis). Zastąpienie rozrzuconych, małych osad ufortyfikowanymi miastami stołecznymi (zachowane na Elefantynie) - schronienie się ludności w czasie zagrożenia oraz lepsza kontrola ludności przez państwo.

- wzrost roli handlu dalekosiężnego. Etap I - zwykłe targowanie się na placach, Etap II - organizacje i nadzór handlu, III etap - zamykanie się w ufortyfikowanych osiedlach. Relacje handlowe między DE a Palestyną w okresie k. dolnoegipskiej były partnerskie, później zostały poddane kontroli i biurokracji.

- ważny wpływ Uruku i Suzy. Rozwinięty handel z tymi ośrodkami (karawany z osiołkami, bo wielbłąd dopiero od II tys BC :). Kolonia Uruk - Habuba Kebira

- ostatni etap - 1 ośrodek-1 osoba

- w GE ważne Hierakonpolis, Abydos i Elefantyna. Nagada, Diospolis Parva, Gebelein stają się prowincjonalne.

- diametralna zmiana sytuacji w Delcie

- Nieznany status Farchy w kontekście innych ośrodków

- Cmentarzysko w Abu Omar

- Tell el Iswid (?)

- Tell Ibrahim Awad

- rejon Memfis: Tarhan, Tura, Heluan

- Buto badane od lat '80, trudne do kopania (kilkanaście tys kw pow, miążość 30-40 m)

- zmiany w Nagada III w kulturze materialnej - w okresie gerzeńskim palety kosmetyczne były tarczowate, w Nagada III kształty geometryczne z ramką 2x lub 3x, a palety tarczowate przejmują funkcję propagandową, są rzeźbione (np. Paleta Narmera). Głowice maczug przestają być bronią, stają się symbolem władzy (berło), np. maczuga króla Skorpiona (obrzędy i wydarzenia z życia władców).

CERAMIKA

- zmiany: ceramika jest niedekorowana (masowość produkcji), malowanie występuje sporadycznie tylko w początkowych fazach (linie, sieć, brak ludzi i zwierząt)

- glina marglowa z pustyni (używana szczególnie do lepszych naczyń). Posiada zaledwie do 10% marglu, jednak używa się tego terminu. Twardy i trwały surowiec

- duże naczynia zasobowe (dzbany na wino) - transport wina z Palestyny. Wysokość do 1 m, czasem plastyczne listwy (1-3 w zależności od okresu)

- naczynia cylindryczne - niewielkie (do 50 cm h), dekoracja sznurowa, występowała powszechnie w grobach. Charakterystyczna dla datowania zmienność form.

- naczynia misowate, dzbanki i kubki z czerwonym slipem nakładanym pędzlem (dawało to efekt smug). Eleganckie formy naczyń

- naczynia z syltu - gorszej jakości, używane jako dzbany na piwo - lokalna, porowata ceramika. Znajdywane licznie w grobach i na osadach.

KRZEMIEŃ, NARZĘDZIA

- mniejsza ilość narzędzi krzemiennych i spadek jakości produkcji krzemieniarskiej (upowszechnienie się miedzi)

- mimo popularności miedzi, rzadko się ją znajduje. Była wielokrotnie używana (przetapianie, naprawy), a groby z miedzi rabowano

- krzemienne drapacze, wkładki sierpowe i noże. Wyodrębnienie się rękojeści w nożach (krótkiej), czasem okładziny z kości, drewna, owijanie złotą blachą

- zwiększenie produkcji naczyń kamiennych. Przede wszystkim alabaster egipski (kalcyt), mniej z innych kamieni (dioryt, bazalt)

=> imitacja imadeł palestyńskich na naczyniu kamiennym z Farchy

BIŻUTERIA

- kamienie półszlachetne, złoto, dużo fajansu (imituje droższy surowiec)

- mniej kości słoniowej i kłów hipopotama (stają się atrybutami najbogatszych np. Sakkara I dynastia - szpile, pionki do gier)

- biżuteria spotykana nawet w grobach średniozamożnych

PIECZĘCIE

- Wynalazek Bliskowschodni. Pojawiają się wzory typowo egipskie, imiona za pomocą hieroglifów

- Cylindry i odciski gliniane. Występują powszechnie

ŚWIĄTYNIE

- Teoria I - świątynie w stylu przedformalnym: małe, związane z lokalnymi bóstwami, nie cieszyły się specjalną opieką państwa. Teoria II trudna do utrzymania: świątynia jako wielkie centra religijne

- świątynia od początku związana z bóstwem czy raczej głównie kult władcy? Raczej władca postacią pierwszoplanową. Posiadamy zbyt mało informacji (zwłaszcza, jeśli chodzi o Deltę) aby rozwiązać ten problem

Tell el-Farkha - odkrycie 2 części jednego zespołu w sezonach 2001 i 2006. Centrum o charakterze administracyjno-kultowym.

- Znalezione odciski pieczęci, ceramika, narzędzia. Figurki ludzi w różnych konfiguracjach, np. kobieta z dzieckiem na kolanach w lektyce, mężczyzna w płaszczu (obchody św. sed)

- Warsztat produkujący palety kosmetyczne

- „Kaplice” - 2 małe pomieszczenia z depozytami figurek, głowic maczug, miniaturowych, przedmiotów związanych z kultem. Brak śladów użytkowania poza składaniem przedmiotów wotywnych w I pomieszczeniu.

Elefantyna - św. Satet

- odkryta pod świątynią z czasów ŚrP i NP, na 3 głazach. Niewielka konstrukcja z suszonej cegły

- depozyt przedmiotów wotywnych, wtórnie zdeponowanych (nie wcześniej niż w k.SP), nie da się ich precyzyjnie datować

- I faza budowlana fortecy na Elefantynie z pocz. I dynastii pozostawia św. Satet poza murami i utrudnia dostęp, zostaje ona włączona w mury dopiero w czasach królów 2 połowy I dyn => władcy chcieli początkowo ograniczyć lokalne kulty.

- liczne figurki z fajansu, jednak dużo gorsze od tych z Farchy of kors, a jakżeby inaczej ;)

- mali chłopcy z palcem w ustach (siedzą, kucają) - popularny motyw - kult płodności?

- pawiany w różnych pozycjach - związek z Totem?

=> na bazie pod kamiennym pawianem (pow.30 cm h) z Berlina wyryte imię Narmera

- żaby - związek z boginią Hekat?

- jeże

Hierakonpolis - rozkwit k.amrańskiego/pocz. Gerzeńskiego

- początkowo osady na pustyni z dala od Nilu, w Nagada II b degradacja środowiska (wycięcie drzew do wypału ceramiki) i zmiana koryta Nilu => przeniesienie ludzi bliżej Nilu i budowa świątyni

- początki św. w Hierakonpolis co najmniej od poł. I dynastii. Jest to owalna platforma zbudowana pod późniejszą św. Horusa, w sposób schodkowy, środek wysypany piaskiem. Pierwsze miejsce dla odbywania się obrzędów (pagórek mityczny?). Na pagórku lekkie konstrukcje drewniane, odbywały się tam ceremonie związane z władcą.

- pod założeniami ze SP, obok owalnej platformy, główny depozyt. W kilku skrytkach ponad 700 przedmiotów, min. głowice maczug Narmera i Skorpiona, Niosących dary. Kościane zabytki uległy zespoleniu (bo zostały razem wrzucone), trwają prace nad ich rozdzieleniem. Jest to np. fragment rękojeści noża podobnego do noża z Gebel Arak. Przy wejściu (?) stały 2 posągi z wapienia (mężczyzna w tunice oraz klęczący jeniec)

- obok głównego depozytu znaleziono paletę Narmera

- świątynia ta nawiązuje do kręgu 29 a (kontynuacja). Mury otaczające założenie o charakterze pałacowym (okres wczesnodynastyczny)

Koptos

- 3 kolosalne posągi Mina, z kamienia, prawie 4 m h. Nadzy, brodaci i łysi mężczyźni. Czasy 0-I dyn.

- kamienne rzeźby 3 lwów po 1,5 m

- brak śladów architektury

Abydos

- pod późniejszą św. Ozyrysa (SP i ŚrP) depozyt kościanych figurek: ludzie i zwierzęta

- palety byka i pola bitwy też stamtąd? Hipoteza, że były stamtąd wyrabowane

Tell Ibrahim Awad (delta)

- Faza I: dyn I, Faza II: dyn. I

- pod św ze SP resztki murów (stały już wtedy w wodzie). Niewielkie, długie pomieszczenia

- 9 depozytów wotywnych, w sumie ok. 700 sztuk. Postacie jeńców, kobiet, dzieci i mężczyzn. Głównie fajans, także kość. Rzecz jasna gorszej jakości niż te z Farchy :P

FORTYFIKACJE

Elefantyna

- początkowo dość skromne, mury 1-1,5 m szerokości, potem poszerzone; dodane bastiony. Otaczały ówczesną Elefantynę.

- powstały z odgórnego nakazu, rozbudowane konstrukcje z czasów I dyn. Budowniczowie sprowadzeni celowo z zewnątrz

- zabezpieczenie przed emigracją ludności lub obrona

Tell en Sakkan (Palestyna) - niedokończone wykopaliska

- największy jak dotąd mur obronny z kręgu kultury egipskiej

- cegła suszona + kamień

- Egipcjanie na terenie S Palestyny fortyfikowali się już wcześniej. Izolacja od społeczności lokalnej.

Buto

- bardzo wąskie mury budynków (40 cm cegły). Budynek, obok którego znaleziono duże naczynie z rytem byka => oczywiście okrzyknięto miejscem kultowym :P

Społeczność wczesnodynastyczna była dość mocno zorganizowana, musiała być sterowana. Najlepsze wiadomości o elicie rządzącej uzyskujemy z cmentarzysk.

CMENTARZYSKA

Hierakonpolis - st. Hierakonpolis VI. najważniejsze groby to 1-5, 11, 23.

• Grób nr 2 - nigdy nie wykończony. Pierwszy znany grób skalny, wkuty w skałę na 3,5 m w głąb, 6,5 m długi, ponad 2 m szeroki

• Grób nr 1

- komora w miękkim żwirze, wyłożona cegłą, słupy podtrzymujące zadaszenie

- na zewnątrz wyraźne ogrodzenie - rodzaj wyizolowanego świętego miejsca. Sprawowano tam obrzędy związane z kultem zmarłych?

- okrąg otaczający grób i sam grób są dużo większe niż w Abydos (znaczna ranga osoób). Hipoteza o charakterze prekursorskim dla okręgu piramidy Dżosera (elementy kaplicy św. Sed, N i S św)

- jeden z najpóźniejszych grobów z tej nekropoli, już w czasach 0 dyn (f. III B pred.). Hipoteza, że powstał dla króla Skorpiona (ale brak na to dowodów)

• Grób nr 23 - wcześniejszy niż grób nr 1, pocz. Gerzeńskiego, najstarszy możliwy grób protokróla

- bardzo stary, z początku okresu gerzeńskiego (II a, II b)

- prostokąt 5,5 x 37 m, głębokość 1,2 m (normalne wymiary)

- otoczony palisadą na słupach (lub 2 rzędy palisady) z wyraźnym wejściem, kaplicą (?) - tam na jej miejscu ślady składania ofiar (resztki żarcia, narzędzi i ceramiki). W kaplicy:

- pojawienie się przepalonych skorup strusich jaj (licznie) - ważny surowiec

- Kilkaset fragmentów kamiennej (wapiennej) rzeźby mężczyzny naturalnej wielkości - posąg zmarłego po raz pierwszy tych rozmiarów, prekursor serdabu! Nie wiadomo, czy siedział, czy stał. Na miejscu spalenizny kości zwierząt oraz figurki barana i gazeli

- główka barana z kamienia

-krzemienny ibex

- Na terenie okręgu grobu nr 23 - grób nr 25 (wyrabowany w naszych czasach) - był tam pochowany mężczyzna, bez wyposażenia - grób towarzyszący? Znalezione maski gliniane (1 cała i fragmenty innej) o znaczeniu obrzędowym oraz nóż typu fish tile, kamienne naczynie, głowa barana, pałeczki z kości słoniowej

=> na wykładzie z 17 X o tym samym grobie: szczątki 3 osób jako świta towarzysząca, poćwiartowani, głowa odcięta od korpusu, skalpowanie, protomumia => zwłoki owinięte w tkaninę nasyconą żywicą (nowość). => nie wiem zatem, czy nie mam czegoś tu spieprzonego w notatkach :P

- naczynia rytualne z okręgu grobu 23. Ceramika z okresu amr/gerz (dobre naczynia)

- czarnowierzchołkowe - symbol żyznej czarnej ziemi? ;)

- czerwonopolerowane - symbol ziemi spalonej słońcem? ;)

- ostrakon po rozbiciu naczynia i ryt podobny do rytu z palety z Gerzeh, może nawiązywać do bogini Bat (totemiczne wyobrażenie krowiego bóstwa)

Wnioski: Geneza okręgów grobowych I dynastii jest starsza niż przypuszczano (a co za tym idzie - także geneza piramid)

• Grób nr 24 (niedaleko 23) - pochówek słonia z pełnym wyposażeniem => towarzyszący grobowi 23. Ceramika czarnowierzchołkowa; z grupy C; z kręgu kultury dolnoegipskiej (gorszy poziom wykonania), bransoletka z kości słoniowej, naczynie kamienne. Nie do końca jasna rola symbolu słonia

Abydos - okres Nagada III /zjednoczenie państwa w II części Nagada III b/

- groby wyrabowane lub przebadane w XIX/XX (Amelino, Petrie - dużo błędów). '70 do dziś - kopią Niemcy - ponowne prace na przebadanym wcześniej terenie - dobre rezultaty, nowe zabytki z hałd

Groby jednokomorowe - pocz. Nagada III

- 3x1,5 m do 5x3 m, wyłożone cegłą

- wyrabowane. Znalezione fragmenty przedmiotów z kości słoniowej, paciorków

• Grób U-m

Groby wielokomorowe - Nagada III a 2

- komora główna + kilka magazynów (najczęściej 3). 5-5,60x3-3,20m. Później pojawiają się konkretne elementy

- między magazynami nie ma przejść, tylko pozostawione są wąziutkie kilkucentymetrowe szpary (takie jak w Sakkara za I dyn) - przejście dla duszy zmarłego

- komora wyłożona drewnem (podłoga + rodzaj wewnętrznej drewnianej komory - także później za I dyn)

• Grób U-o - korodowane paciorki miedziane

• Grób U-a

- 3 pomieszczenia, komora główna 3x3 m

- na ścianach mułowo-wapienna zaprawa pomalowana na biało

- prawie 80 naczyń (50 egipskich i 30 palestyńskich), paciorki z kamieni półszlachetnych, fragmenty z kości słoniowej

• Grób U-i

- ślady belkowania, mułowo-wapienna pomalowana zaprawa. Ściany na szerokość 1 cegły, a mu oddzielający komorę od magazynów na 1,5 cegły

- fragmenty kości słoniowej, gier, groty strzał z karneolu, fragmenty złotych blaszek, paciorki

• Grób U-j - odkryty w 1898, najważniejszy z tych grobów

- 12 pomieszczeń, 9x7 m(ok 65 m2). 2 m głębokości (mur 1,5 m od ziemi + 0,5 m nadbudowy i zadaszenia). Zachowane resztki dachu z belek, mat, zaprawy

- budowa w 2 etapach

I: komora grobowa + 9 pomieszczeń na prawo od niej
II: długie pomieszczenie na S - dobudowane

- szczeliny

- od tego grobu => architektura mieszkalna

- ceramika, kość słoniowa, w komorze grobowej skrzynia, w narożniku komory grobowej berło heka z kości (symbol władzy)

- 2000 zdeponowanych naczyń datuje na fazę Nagada III a 2. poukładane systematycznie kategoriami (osobno dzbany z tłustą substancją, osobno formy na chleb, dzbany na piwo (kuchenna cer), osobno importy z Palestyny (ok 400) - zawierały prawdopodobnie wino (wykonane na zamówienie egipskie, łączyły elementy egipsko-palestyńskie)

- fragmenty z kości słoniowej, obsydian => np. pionki do gier

- inskrypcje

- czarną farbą na naczyniach, 1 lub 2 znaki. Dominują skorpiony (60 przykładów) - czasem stoją na prostokącie, z rośliną. Poza tym ryby (9), muszle (15), głowy byka na słupie (15), sokoły (3), łodzie (7)

- kościane tabliczki z kilkoma znakami (ok 190 tabliczek). Także jest obecny skorpion. Można wymienić nazwy Buto, Abydos => pierwsze inskrypcje hieroglificzne => pismo już rozwinięte w Nagada III a 2! Musiało istnieć już wcześniej

- tabliczki z przedstawieniem łuczników - związki z Nubią?

- kto pochowany?: panował nad całym Egiptem? Duża ilość skorpionów => Niemcy: Skorpion jako imię pochowanego => Skorpion I

- w bezpośrednim sąsiedztwie zespół naczyń o charakterze ofiarnym. Większość odwrócona do góry dnem. Najstarsze z Nagada III a 2, najpóźniejsze z pocz. I dyn, zawierają ślady żywności. Fragmenty naczyń kamiennych. => tradycja kultu zmarłych - dostarczanie duszy żarcia regularnie, przez długi czas

Po grobie U-j znów groby jednokomorowe. 4,5x2 m do 7x3 m (duże). Kontynuacja wcześniejszych jednokomorowych aż do nekropoli B (królowie dyn 0 i I). Brak dowodu na to, ze byli w nich pochowani ewidentni władcy (rabunki), serechy bez sokołów, fragmenty miedzianej blachy i kości słoniowej. Można przyjąć, że nekropola U od końca Nagada III a 2 (?) to nekropola elity. W Nagada III b przepych mniej jednoznaczny.

Farcha - najstarsze groby dyn 0 i I, także dość bogate

- 2007: grób 9x7 z murkiem z zaokrąglonymi narożnikami. 50 naczyń kamiennych, 30 glinianych.

- wczesne imiona królewskie - znaki garncarskie (np 2x imię Narmera, Irihor i inne)

- pod grobami z Farchy - mastaba:

- budynek powyżej 400 m2, mur z 3 gatunków cegieł

- kilka pomieszczeń oddzielonych murami o 2,5 m szerokości. Wewnętrzny mur z zaokrąglonymi narożnikami obiega z 3 stron; szyb obmurowany cegłami. Pomieszczenie centralne, u góry zarys szybu. Ściany zewnętrzne pochyło ku górze. Zamknięte od góry cegłą i gruzem. Mur ponad 1,5 m h => musi być to grób

- brak przejść i prześwitów

- potężne założenie, mogło być przygotowane dla kogoś ważnego z Delty

- pocz. Nagada III b => najstarsza mastaba w Egipcie (ale na razie brak szkieletu)

=> gdy Nagadyjczycy przyszli do Delty zaczyna się robić łooo

ŹRÓDŁA

- Kto I królem? Nie wiadomo

- rozwój polityczny nie oznacza rozwoju kulturowego => nie można łatwo ulokować grobu króla w dynastii precyzyjnie

- rozwój polityczny dopiero w końcu predynastycznego

- ważne są inskrypcje, pomocne dla otworzenia dziejów: pieczęcie, serechy, imiona królewskie, tabliczki z kości słoniowej i hebanu

- tabliczki-etykiety: rodzaj/ilość/pochodzenie towaru w czasach wczesnohistorycznych, a także najważniejsze wydarzenia z roku panowania władcy. Pod k. I dyn tabliczki z dodatkowymi informacjami wychodzą jednak z użycia, znowu tylko inf o zawartości. Za II dyn zanik tabliczek

- rolka papirusu w grobie notabla

II kategoria źródeł (późniejsze) o I i II dyn:

- kamień z Palermo - zachowany we fragmentach z V/VI dyn. Fragment steli. 1 strona prawie nieczytelna (służyła jako podłoga). Fragment z Kairu - rok po roku poszczególni władcy od późnopredynastycznych anonimowych do króla Snofru (IV)

- Papirus Turyński - z NP

- Listy królewskie (Przodków) - NP. sukcesja władców, brak inf o panowaniu poszczególnych władców

- Herodot, Maneton, Diodor, Strabon - niekiedy informacje mało wiarygodne. Różny zapis imion królewskich przez rozbudowaną tytulaturę królewską => trudności w ustaleniu listy królów

=> z tego okresu przynajmniej 3 imiona:

- horusowe od Nagada III b (serech z sokołem). Używane zazwyczaj za dyn archaicznych

- nesut-bit jako samodzielne za I dynastii (ten, który należy do trzciny i pszczoły). W późniejszych czasach w kartuszu jako właściwe imię królewskie

- nebti od Nagada III b conajmniej: sęp (Nechebet GE) i kobra (Wadżet DE) na koszach

Maneton podaje 30 dynastii, ale przed I dyn już istnieli królowie - choć być może nie była to ta sama rodzina u wszystkich królów.

Nagda III b - pismo dość rozwinięte. Czy wszystkie znaki oznaczały to samo, co późniejsze hieroglify? Niejednakowy zapis:

- niewprawna ręka?

- materiał => uproszczone znaki np. imion królewskich na naczyniach

KAISER => królowie predynastyczni

- podział ten jest nadal kwestią dyskusyjna

1 grupa - Sereh z 2 sokołami na szczycie pałacu - połączenie DE i GE? Czy tylko zdominowanie konkurenta z DE/GE i odnosi się tylko do jednego z nich? Przede wszystkim N Egipt oraz Palestyna i Synaj (np. Beida)

2. Nj-Hor

3. Hat-Hor

=> niektórzy uznają, że 2 i 3 to kreskowa nazwa Narmera

Dyn. O. W czasie panowania tych 3 władców konkurencja między Hierakonpolis a Abydos

4. Irj-Hor - najczęściej bez serechu - sokół siedzi na trójkącie. Imię w GE jak i DE (Farcha). Pierwszy król, któremu przypisano konkretny grób: B0 + B1 + B2 w Abydos - trójkomorowy

5. Ka - serech jakby do góry nogami, symbol rąk. Grób-komory B7 +B9 w Abydos (prawdopodobnie)

6. Król Skorpion (ten od maczugi) - najprawdopodobniej z Hierakonpolis. Niezydentyfikowany grobowiec, istnieje hipoteza, że jest to grób nr 1 w Hierakonpolis. Inna hipoteza, że grób UJ w Abydos należy do Skorpiona (problematyczna). Dużo przedstawień Skorpiona w Hierakonpolis, ale jedyny poważny zabytek, to głowica maczugi. Skorpion = Narmer = Aha? Król Skorpion przerwał opanowanie dynastii 0 z Abydos, bo brak relacji między Narmerem i Ka (byli z różnych rodzin)

I dyn: 7. Narmer - I król I dynastii, postać historyczna. Grób B17+B18 w Abydos. Sum z kijem i maczugą. Problem, czy był założycielem dyn I, czy też ostatnim królem dyn 0, a co za tym idzie - komu zostaną przypisane czyny Menesa

=> Menes - w XVIII dyn pojawia się imię na zabytku - legendarnego założyciela I dyn. Menes był mitem i skupił on działania kilku władców?

- tabliczka z Nagada z grupą Men - hipoteza, że Menes = Narmes; Menes = Hor-Aha? Istniała także obalona już hipoteza, że Narmer = Aha (upadła, bo Narmer nie zdobywał DE)

- hipoteza, że musiał istnieć jakiś król Horus, a następni po nim, to następcy Horusa

- odcisk pieczęci z Tarhan - krokodyle. Hipoteza, że istniał król Horus-Krokodyl, który uzurpował władzę w Delcie, a jego pokonanie dało asumpt legendzie o polowaniu na krokodyle. Dopuszcza się istnienie różnych uzurpatorów, nieznana ranga i związki z dynastią

Zabytki I dyn	Maneton	Lista królów z Abydos
Narmer	Menes	Meni
Aha	Atotis	Teti
Dżer	Kenkenes	Iti
Dżet	Uenefes	Ita
Dem	Usefais	Zempli
Andżib	Uiebis	Merbiape
Semerchet	Semempses	Semsem
Qu'a	Biechenes	Qebeh

Qu'a - to samo imię co Ka, ale dla rozróżnienia zapis Qu'a

Groby z czasów Dena i Qu'a z Abydos => odciski pieczęci - hipoteza: między władcami mamy do czynienia z bogiem opiekuńczym nekropoli - wczesna forma Anubisa, między królami I dynastii inni króle? Raczej wypełnienie powierzchni pieczęci

Narmer i Aha uważani za członków tej samej rodziny

• Narmer (= Menes)

- duża rola w kształtowaniu się monarchii. Stworzenie aparatu biurokratyno-administracyjnego

- nie łączyć z I podbojem DE

- organizacja różnych wypraw handlowo-militarnych na tereny ościenne. Zabytki z imieniem Narmera w Palestyne i na Synaju (np. Skorupa z Palestyny). Handel Egiptu z Palestyną i Synajem

- Farcha - serech z imieniem Narmera

- tabliczka z kości z hałdy koło grobu Narmera potwierdza to, co jest na palecie Narmera: rytualny moment podboju nieprzyjaciół z N (sens symboliczny). Tabliczkę odnaleźli Niemcy

Menes

- wg Manetona 30-62 lata panowania. Pochodzenie z Tis (okolice Abydos, do dziś nieodkryte)

=> Maneton zachowany tylko w wypisach => błędy

Menes porwany i zabity przez hipopotama => być może jest to reperkusja obrzędu zabijania hipopotama, jako symbolu sił chaosu (zwierzę to było związane z Sethem). Znaczenie obrzędowe? Potem legenda

=> paleta ze Sztokholmu - ludzie polują na hipopotama

- Herodot: Menes na początku panowania miał zmienić bieg Nilu w okolicach Kairu (wykopanie kanału). Miało tam zostać założone Memfis jako stolica rodzącego się państwa

- badania GB: Nil biegł 6 km od swojego obecnego koryta

W Memfis wzniesienie świątyni dla Ptaha - mało prawdopodobne, bo jeszcze brak było scentralizowanego kultu

- Diodor - Menes miał być ścigany przez własne psy w czasie polowania (tak jak Mahomet ścigany przez psa :P). Uratował go krokodyl przenosząc przez jezioro w Fajum. W podzięce Menes buduje mu pierwszą świątynię boga Sobka (krokodyla)

Znaczna aktywność w rejonie Memfis przed Narmerem (od Nagada III b), przesunięcia ludności - szlak handlowy do Palestyny pozwalający na ominięcie Delty (ale nekropola przeniesiona dopiero za III dyn)

• Za Aha 3 bardzo wyraźne zmiany (Niemcy uważają przez to, że Aha założył I dyn, a Narmer był ostatnim królem dyn 0)

- założenie nekropoli w Sakkara

- widoczne datowanie zwyczaju pochówków towarzyszących

- brak okręgu grobowego Narmera, a od Aha pojawiają się już u wszystkich

Zabytki z jego imieniem w całym Egipcie, ale mniej w Palestynie i na Synaju

Tabliczka związana z grobem w Nagada typu mastaba (jedynym takim na S!)

Maneton: 27-57 lat panowania

- miał zbudować pałac w Memfis

- Aha lekarzem, pisał traktaty z dziedziny medycyny

Po raz pierwszy tak wyraźnie wyróżnia się grupa osób stojących za faraonem, która pomaga mu rządzić i zdobywa coraz większe znaczenie (nosiciel sandałów, wezyr) - nekropola w Sakkara założona za czasów Aha. Groby możnowładców dowodem na ukształtowanie się warstwy rządzącej. Nie wiemy jaka była relacja króla z urzędnikami - czy byli rodziną, ale jest to prawdopodobne

- Aha rościł sobie prawa do panowania nad Nubią (choćby symbolicznie). Depopulacja Nubii (początek tego zjawiska) - wyludnienie lub przesiedlenia

- ustalenie S granicy Egiptu na I katarakcie

- Liban - też jakieś przedsięwzięcia (początki relacji z Byblos?). Sprowadzanie cedrów

- Tell es Sakkan (Palestyna) - fortyfikacje, najstarsze egipskie ufortyfikowane miasto poza samym krajem. Czasy Aha?

- Elefantyna - port z pocz. I dyn, fortyfikacje za Aha (wprowadzenie rygoru- uniemożliwanie przenoszenia się ludności, pilnowanie jej)

- Neithotep - żona lub matka Aha, pojawia się na maczudze Narmera. Grobowiec w Nagada? Imię Neithotep sugeruje związki z N. Potwierdzenie roli kobiety w Egipcie od początku istnienia państwa (spore znaczenie)

• Królowa Merytneith - Między Dżetem a Denem - matka Dena, regentka. Jej imię pojawia się na steli, bez serechu i sokoła, brak jej na liście władców I dyn

8

---