Dante Alighieri
„Boska komedia”
opr. Kalikst Morawski (BN II 187)
I DANTOLOGIA
dzieło i osoba poety są od wielu lat tematem studiów
pierwszym komentatorem był Ser Graziolo de Bambaglioli (Bolonia 1325) - analizował on walory poetyckie i moralne „Piekła”
w XIVw. duże znaczenie miały prace synów Dantego: Jacopo i Pietro Alighieri oraz komentarz i życiorys napisany przez Boccacia
w XVw. - prace Leonarda Bruma (polityka florenckiego) i Christoforo Landino
o okresie klasyczbym Dante traci popularność, gdyż zarzucono mu niezgodność z poetyką Arystotelesa - brak decorum
odrodzenie w romantyzmie - Karl Witte, Ludwig Gotfred Blanc; powstają centra dantologii - Włochy, Anglia, Francja
w XXw. - Bernadetto Croce „Poezja Dantego” (1921): pogląd, że największym walorem dzieła jest piękno poezji, niezależnie od przesłanek doktrynalnych; Michele Barbi i Croce położyli podwaliny pod nowe badania - we Florencji i Rzymie odbywają się regularnie zebrania poświęcone komentowaniu „Boskiej komedii”, powstały też czasopisma dantejskie.
II DANTE I JEGO EPOKA
Dante urodził się we Florencji w maju 1265r. - w tym mieście na przełomie XIII i XIVw. toczyły się ostre walki między mieszczaństwem a szlachtą feudalną; idea wolności i antagonizmy między rodami oraz ugrupowaniami społecznymi dominują w życiu publicznym, co rzutuje na życie prywatne - Dante jest jedną z ofiar tego rodzaju sytuacji
w tym czasie trwa też walka cesarstwa z papiestwem: Włochy dzielą się na obozy procesarskie i propapieskie; ścierają się też 3 odłamy: szlachty, bogatego mieszczaństwa, drobnego mieszczaństwa
szlachta zostaje wygnana ze swoich zamków, w XII w. osiedla się w mieście
Florencja toczy walkę z Pizą, wygrywa, szlachta traci prawa, a mieszczaństwo umacnia swą pozycję
Gwelfici (obóz propapieski) rozpadają się na Białych (umiarkowanych) i Czarnych (szukających oparcia w Rzymie)
w l. 1295-1302 trwa konflikt, w którym Dante bierze udział
Dante wyrasta w atmosferze wewnętrznych konfliktów; pochodził z rodziny szlacheckiej, średniozamożnej, tradycyjnie gwelfickiej; dzięki temu, że nie angażowała się ona w życie polityczne, nie została wygnana po zwycięstwie obozu procesarskiego
Dante niewiele mówi o swej rodzinie; wspomina, że doświadczał pomocy przyrodniego rodzeństwa (był synem pierwszej żony Alighiera), o dzieciństwie poety wiadomo bardzo mało: ojca stracił, gdy był jeszcze dzieckiem, ożenił się, miał kilkoro dzieci (jedna z jego córek, Antonina, wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice
9-letni Dante spotkał 9-letnią Beatrice (to już inna postać), córkę zamożnego sąsiada i zakochał się; ta miłość, wysublimowana i przekształcana wyobraźnią poety, stała się jednym z motywów jego twórczości; Beatrice zmarła (1280r.)
studiował w Bolonii - głównym źródłem informacji o nim są jego utwory: „Nowe życie”, „Biesiada”, liryki „Rymy”; interesuje się filozofią i literaturą; pracował tyle, że zapadł na chorobę oczu; przypuszcza się również, że po śmierci ukochanej prowadził hulaszczy tryb życia
do 1302r. Dante mieszka we Florencji, później w wyniku procesu (politycznego) zostaje skazany na wygnanie; jest to równocześnie okres wielkiej twórczości literackiej; Dante usiłował powrócić do Florencji, ale było to możliwe jedynie po pokonaniu Czarnych, dlatego Dante zaczął współdziałać z Białymi, ale zraziły go błędy kierownictwa, odtąd nie wiązał się z żadnym stronnictwem, a jego życie zmienia się w pasmo wędrówek (Włochy, Anglia, Francja - prawdopodobnie)
Dante był entuzjastą Henryka VII, króla niemieckiego, który chciał zostać cesarzem, w tym celu udał się do Włoch, co odnowiło stare konflikty włoskie (Dante potępił rodzinną Florencję, bo ta stanęła po stronie papieskiej), cesarz jednak przedwcześnie zmarł, Dante złożył mu pośmiertny hołd w „Boskiej komedii”, nad którą wtedy pracował (Raj XXX, w. 133-138)
Dante zmarł na nieznaną chorobę 14 IX 1321r., pochowany został w Rawennie
w sumie niewiele można powiedzieć o sposobie życia, charakterze, czy wyglądzie Dantego; krążyło o nim wiele legend, które trzeba odrzucić, głównym źródłem informacji są kroniki i życiorysy - przede wszystkim Boccacia i Giovanniego Villani, zachowało się też kilka jego portretów.
III JEGO DZIEŁA
„Vita nuova” („Nowe życie”) - 1292-1294
pierwsze dzieło Dantego; jest to historia miłości do Beatrycze; dzieło to ma charakter mieszany: proza przeplata się z poezją, momenty autobiograficzne (spotkanie z Beatrice i innymi kobietami) z wizjami poetyckimi (np. sny, w których widział ukochaną), tworzą dokument dojrzałości poetyckiej
„nowe życie” rozpoczyna się w momencie poznania Beatrice; w swej twórczości Dante dąży do całkowitej idealizacji jej postaci
w „Nowym życiu” analizuje psychologię uczuć i myśli człowieka zakochanego
Dante preferował nurt dolce nuovo, mający na celu idealizację kobiety; zrywa on ze zmysłową koncepcją miłości - w tym kontekście kobieta traci cechy ziemskie, stając się tworem doskonałym, podobnym do anioła
„Rime” - drobne poematy liryczne
powstają przede wszystkim w pierwszej fazie rozwoju twórczości Dantego - poeta przeciwstawia się w nich utartemu schematowi dolce stil nuovo, stawia na pierwszym miejscu różnorodność i autentyczność przeżyć, unika formalizmu i pogoni za czysto werbalnymi efektami; tematem liryków jest miłość do Beatrice i innych kobiet; są też liryki okolicznościowe; bohaterką jest też kobieta-kamień - dumna i twarda jak skała; są też liryki, które wyrażają miłość silnie zmysłową, niemal brutalną
w duszy artysty ścierają się różne koncepcje miłości: jedna kobieta to uosobienie cnoty i mądrości, druga - szeroko pojętego piękna
„Convivio” („Biesiada”) 1307-1309
widoczna jest ewolucja osobowości i poglądów Dantego: zwrot do erudycji, zainteresowanie filozofią i zdobywanie ówczesnej wiedzy, zrodził się w nim podziw dla kultury starożytnej (m.in. „Poetyki” Arystotelesa)
na naczelnym miejscu postawiony problem stosunku wiary do rozumu: rozum jest niezależny od Boga, cnota ułatwia korzystanie z objawień rozumu
lista 11 cnót: odwaga, umiarkowanie, hojność, wspaniałomyślność, wielkoduszność, honor, sprawiedliwość, prawda i in.
w dziedzinie polityki za idealny model państwa uważa cesarstwo, szczęście oparte o cywilizację, tworzy utopijny obraz doskonałego ustroju - korzysta z wzorca rzymskiego
Dante uważa, że piękno i moralność pozostają w ścisłej zależności: piękno jest uzależnione od formy, a ta od języka, dlatego poeta wysoko ceni oryginalność dzieła - stara się stworzyć teorię piękna
pojawia się postać kobieca - Donna Geutile - uosobienie kultu wiedzy, nie wyklucza ona jednak kultu Beatrice
„Convivio” jest dziełem niedokończonym, składa się z czterech traktatów i tworzy możliwie obszerne kompendium wiedzy
„De vulgari eloquentia“
jest to traktat naukowy o problemie języka włoskiego - napisany po łacinie równocześnie z „Convivio“, również dzieło niedokończone
w I księdze autor przedstawia początki mowy ludzkiej oraz historię jej rozwoju
II księga poświęcona jest ustaleniu form i reguł poezji włoskiej
Dante uważa, że pierwszym językiem ludzkości był język hebrajski, a od momentu wybudowania wieży Babel jedność językowa została rozbita
krytyczna ocena dialektów włoskich
„De Monarchia“ - cesarstwo i papiestwo
traktat napisany po łacinie; jego tematem jest rola cesarstwa i papiestwa w dziejach świata: walka władzy kościelnej ze świecką
kardynał Betrando del Pogetto kazał spalić ten traktat ze względu na zawarte w nim tezy heretyckie
utwór napisany ok. 1312r. składa się z 3 ksiąg; autor dowodzi, że władza cesarska i papieska są równorzędne i zależne od siebie
„Epistolae“ - listy
znanych jest 13 listów Dantego, wykazują one zależność od reguł sztuki pisania (ars dictandi)
„Eclogae“ - sielanki
odnoszą się do ostatnich lat życia poety (pobyt w Rawennie); jest to wymiana korespondencji poetyckiej między Dantem i rektorem z Bolonii: eklogi I i III są jego dziełem, II i IV są dziełem Dantego i stanowią jego odpowiedź
z poezji przebija spokój i nuta idylliczna
„Boska komedia“ (1307-
punktem wyjścia do napisania „Boskiej komedii“ był ostatni rozdział „Vita nuova“, w którym zapowiedział, że o Beatrycze będzie jeszcze mówił tak, jak nikt dotąd; przygotowywał się do tego poprzez swe poprzednie dzieła, dojrzewał do roli godnego piewcy Beatrycze, jednak jego horyzonty rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale i ludzkość zagrożoną katastrofą, mimo to pomnik miłości zajmuje bardzo ważne miejsce
Dante dochodzi do wniosku, że papiestwo uległo zepsuciu, tym samym nastąpiła degradacja społeczeństwa - chciał w związku z tym pokazać rozmiary grzechu i karę, która na ludzi spadnie; jedynym ratunkiem według niego była poezja: poeta ma być przewodnikiem zbłąkanej ludzkości; Dante scharakteryzował dokładnie zło i nakreślił sposoby walki z nim, on sam miał być prekursorem reform, miał spełnić misję prekursora Zbawcy, odnowiciela świata
zbawca nazywany jest „Veltro” (chart) - właśnie jemu autor chce utorować drogę i przygotować ludzkość na jego przyjście; „Veltro” przepędzi wilczycę („Lupa”), czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia
Beatrice w punkcie wyjściowym jest osobą realną, w momencie końcowym jako istota nadziemska traci cechy materialnego bytu ziemskiego, przekształca się w istotę wskazującą poecie właściwą drogę (Dante uważał, że świadkiem do osiągnięcia zamierzonego celu jest miłość) - jest ona objawieniem tego, co dobre, piękne i czyste; dzięki niej poeta uwolni się od więzów grzechu , wzniesie się na najwyższy poziom doskonałości: „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj) - słowa te stwierdzają fakt odrodzenia moralnego poety
poemat stał się historią duszy ludzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy kobiety i przewodniczki w podróży w zaświaty; Beatrice zachowała niektóre cechy ziemskie: pobłażliwość dla ukochanego, ludzką ironię, przebłyski zazdrości, jest więc tworem wyobraźni poety
rzymski poeta Wergiliusz przeprowadzi poetę na prośbę Beatrice przez piekło, czyściec do granicy raju, reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego; Wergiliusz był mistrzem dla Dantego
w czasie wędrówki Dante kilkakrotnie omdlewa z wrażenia
istotna treść „Boskiej komedii” zamyka się w 3 elementach: rzeczywistości, alegorii i wizji: realny człowiek odbywa podróż w zaświaty kierowany realną miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia lekarstwa na realne zło
ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów; w wielu momentach wizji objawia się mistycyzm; Dante ucieka się też do personifikacji pojęć abstrakcyjnych, w alegorii posługuje się mitologią (wprowadza postaci mitologiczne)
w ostatnich trzech pieśniach „Raju” Beatrice przestaje być przewodnikiem Dantego, miejsce jej zajmuje św. Bernard i on doprowadzi poetę przed oblicze Boga
PIEKŁO
podróż Dantego zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Piątek, czyli 7 kwietnia 1300r.
piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka; do piekła prowadzi brama, za którą jest przedpiekle oddzielone od piekła rzeką Acherontem, dusze przewozi Charon; piekło dzieli się na górne i dolne, jest na kręgi:
Piekło górne:
krąg zwany Limbo - dusze nieochrzczone; jest to miejsce pobytu wielkich poetów starożytności
krąg - stróżem tu jest Alicus - dusze, które nie potrafią opanować zmysłowości (znajduje się tu m.in. Francesca da Rimini)
krąg - grzesznicy winni obżarstwa
krąg - skąpcy i rozrzutnicy
krąg - niepohamowani gniewni
krąg - przedstawiony na podobieństwo miasta, jest to ogród Szatana, wstępu bronią złośliwe demony, znajdują się tu dusze heretyków
Piekło dolne:
krąg - dzieli się na 3 rejony: mieści samobójców, gwałcicieli natury, morderców, bluźnierców, lichwiarzy; pieczę nad tym kręgiem sprawuje Minotaur
krąg - oszuści, stręczyciele, uwodziciele, pochlebcy, wróżbici, hipokryci, złodzieje (kąsani przez węże zamieniają się w gady, by znów odzyskać ludzką postać)
krąg - zdrajcy (Judasz, Brutus)
dusze wielkich myślicieli doznają tylko cierpień psychicznych
w nocy poeci opuścili piekło i podziemnym tunelem dotarli na powierzchnię ziemi
CZYŚCIEC
jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer spadając z nieba, ma kształt zwężającej się ku górze piramidy, na jej szczycie jest Raj; jest to królestwo pokuty i nadziei
wędrówka przez czyściec trwa 3 dni i 3 noce
dusze pokutujące to te, które wybierały zły obiekt miłości, nadmiernie lub zbyt słabo kochały
krajobrazy tutaj są już spokojniejsze, bez grozy i burz
Dante spotyka się z Beatrycze i idzie do raju
RAJ
tę część cechuje całkowite zdematerializowanie - wszystko staje się grą dźwięków i kolorów, wszystko sprowadza się do intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku słońca
miłość osiąga punkt kulminacyjny, Dante prowadzi rozmowę ze świetlanymi duchami, raj zbudowany jest na wzór systemu Ptolemeusza: na księżycu są ci, którzy nie dopełnili ślubów, Merkury - dla tych, którzy prowadzili życie aktywne, Wenus - dla tych, którzy żyli miłością, Słońce - dla mędrcó
niebios jest dziewięć, poeta dociera do celu wędrówki i w ekstazie ogląda Boga
WALORY ARTYSTYCZNE „BOSKIEJ KOMEDII”
poezja wymagająca wysiłku twórczego, silna w swym wydźwięku, piękna
motywy przewodnie: miłość Beatrice i ludzkości
połączenie realności z fantazją (dumni chodzą pochyleni ku ziemi, zmysłowi pokutują w ogniu, metamorfozy złodziei
introspekcja wewnętrzna napotkanych po drodze postaci
elementy epickie, liryczne, komiczne, tragiczne
umiejętne posługiwanie się alegorią (np. las oznacza knieje grzechu, po którym błąka się człowiek)
bogactwo i różnorodność obrazów (np. walki potępieńców w Styksie, polowania w lesie samobójców)
zróżnicowanie nastrojów osób rozmawiających
bogactwo metafor (obrazy - zachowanie się potępionych, którzy są bezradni, gnani przez las)
peryfrazy, np. zamiast Wergiliusz - poeta, maestro itp.
kontrasty (np. absolutne piękno Beatrycze i absolutna brzydota Lucyfera)
RECEPCJA DANTEGO W POLSCE
1410 - Paweł Włodkowic podczas soboru w Konstancji mówił o „De Monarchia”
„Dzieje Polski” Jana Długosza
w dobie romantyzmu Dante stał się symbolem niezależności i wielkości jednostki, powstają przekłady Dantego (Sękowskiego, Kraszewskiego); „Nie-Boska komedia” Krasińskiego
w XIXw. pojawiają się w Polsce prace stanowiące zalążek polskiej dantologii (Wiszniewski, Julian Klaczko)
poemat Teofila Lenartowicza „Na posąg Dantego”
wybitny tłumacz Dantego - Edward Porębowicz