Historia społeczna i gospodarcza równa się korzeniom dzisiejszego społeczeństwa.

„dziedzictwo może się nam nie podobać, ale …

Historia społeczna i gospodarcza - szeroka analiza wieloczynnikowa uwzględniająca czynniki:

- polityczno-ustrojowo-prawne - ekonomiczne - militarne

- techniczne - geograficzne - demograficzne

- socjologiczne - kulturowe - religijne

Korzenie współczesnego społeczeństwa i gospodarki rynkowej

1) Jak powstawały nowe struktury społeczne i rozwój kapitalistyczny?

2) Dlaczego w „tych” krajach, a nie innych?

3) Dlaczego jedne kraje są nowoczesne i bogate, a inne nie?

4) Jakie było/jest miejsce Polski w wyścigu do nowoczesności i bogactwa? Polska jest w pierwszej 50-70 rankingu pod względem PKB per capita. Jest krajem biednym spośród najbogatszych.

Będziemy szukać wolności w danym społeczeństwie, równości wobec jednego prawa, prawnie chronionej własności oraz systemu państwowego sankcjonującego wyżej wymienione wolności prawem opartym na logice. Będziemy szukać także ustroju demokratycznego.

Na dzieje można patrzeć z trzech perspektyw:

Perspektywa historyczna (wymiary analizy)

1) Perspektywa „dźwięcznych nowin” - wszystko co nasz otacza, brak refleksji naukowej, brak myśli spajającej - nie nadaje się do analizy naukowej - szum informacyjny, dużo zbędnych informacji

2) Perspektywa „pasma koniunktur” - skoncentrowana na cyklicznych wzrostach i spadkach - z ostatnich 20-50 lat.

3) Perspektywa „długiego i bardzo długiego trwania” - pasmo obejmujące w długich okresach 100-200-500 lat wstecz. Z tej perspektywy można już wyciągnąć jakieś wnioski.

Przed naszą erą na świecie żyło ok. 150-200 mln ludzi. Od średniowiecza zaczął się szybki wzrost liczby ludności. Obecnie 2-3 mld ludzi cierpi głód w sensie medycznym (racje żywnościowe zagrażają życiu i zdrowiu). 2 mld ludzi nie ma dostępu do elektryczności.

Feudalizm - istota systemu różnice regionalne (X-XVw.)

Pierwsze struktury feudalne powstały w Europie w VIIw., a ostatnie państwa typowo feudalne upadły na początku XXw. i była to carska Rosja i Austro-Węgry.

Ubóstwo, bieda i głód jako norma życia większości ludzi = „Życie zgodne z naturą”.

Największe zagrożenia „dawnego człowieka”: śmierć, głód (był normalny dla 90% społeczeństwa, jeszcze w Polsce międzywojennej chłopi byli „przymusowymi wegetarianinami”), choroby, wojna, rozbój, gwałt i rabunek, poza tym ciemnota, zabobon, skrajna ciasnota.

Przez ostatnie 200 lat „na Zachodzie” nastąpił rzadki w historii okres, w którym postęp i dobrobyt dotknął więcej niż 10% społeczeństwa. Jeszcze w XVIIIw. chaty były w większości jednoizbowe, gdzie ludzie żyli ze zwierzętami. Ludzie byli całkowicie uzależnieni od pogody, urodzaju - najsłabsi umierali.

Istota feudalizmu

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego zapanował chaos. Plemiona barbarzyńskie przemieszczały się i walczyły ze sobą. Od V-Xw. - dezurbanizacja, wszystko co stworzyło Cesarstwo Rzymskie upadło. Zostało tylko Bizancjum. W tym chaosie naturalnie wytworzył się ustrój przystosowany do ataku i obrony. Jedni napadają na drugich. Ci co wojują i ci co się bronią zawierają układ - jedni ochraniają, biorąc w zamian część wyprodukowanych przez drugich dóbr. I tak powstawał łańcuch takich grup - tworzyła się hierarchia feudalna. Akt komendacji - akt wolnego człowieka poddania się w służbę w zamian za ochronę.

Immunitety ekonomiczne i sądowe król, nadając ziemię rycerzowi nadawał mu immunitety. Ekonomiczny (rycerz mógł robić co chciał) i sądowy (pod jego jurysdykcją znajdowali się chłopi mieszkający na danej ziemi. Wszystko zależało od władcy). Hierarchia lenna = hierarchia wojskowa = hierarchia polityczna = hierarchia gospodarcza. Król był właścicielem, królem (władcą) i marszałkiem wojska.

Prawo

Nie było sytuacji by w danym państwie panowało jedno prawo. Było prawo królewskie, ale tam gdzie był immunitet sądowy - tam rycerz nadawał swoje prawo, np. we Francji w XVIIIw. naliczono 365 systemów prawnych.

Dziś pytamy skąd jesteś?, a kiedyś pytano: „czyj jesteś”.

* szlachta - 1-8% społeczeństwa (w Polsce było najwięcej szlachty - 8%, we Francji mniej niż 2%)

* mieszczaństwo - 10-20%

* chłopstwo 80-90% - podstawa społeczeństwa.

Najbogatsze miejsce w Europie w średniowieczu - północne Włochy. Era wielkich scentralizowanych królestw nastąpi w bardzo późnym średniowieczu i już w czasach nowożytnych.

Społeczeństwo feudalne

1) wolność osobista - w większości nie było jej takiej jaką mamy ją dzisiaj

2) prawo i jego stosowanie - nie ma jednego prawa i nie ma jednego prawa dla wszystkich

3) możliwości awansu społecznego - społeczeństwo kastowe. Społeczeństwo jest niemobilne - możliwości awansu społecznego w zasadzie nie istnieją. Jedynie przez „kanał” kościelny, ale to środowisko też jest mocno sfeudalizowane. Żeby zająć wysoką pozycję chłop musiał być bardzo zdolny. Biskupem mógł zostać tylko szlachcic.

Wolności gospodarowania nie ma, nie ma wolnego rynku - wszystko jest w okowach zwyczaju, tradycji, regulacji feudała i regulacji Kościoła.

Organizacja produkcji handlu. Kupcy byli zrzeszeni w organizacje (gildie), które ustalały ceny - były wszędzie jednakowe. Były drogi mytnicze przeznaczone dla kupców, gdzie pobierano opłatę za przejazd. Było tzw. prawo składu - przejeżdżając przez miasto trzeba było się w nim zatrzymać i sprzedać określoną część towaru i zapłacić cło. Produkcja zorganizowana w cechy - wszystko było kontrolowane.

Pieniądz w średniowieczu - panuje bimetalizm - pieniądz jest głównie srebrny, rzadko złoty. W średniowieczu panuje „głód pieniądza” - masa pieniądza była mniejsza niż masa towaru. Pieniądz złoty i srebrny przeznaczony był do dużych transakcji. Za jedną złotą monetę można było nabyć wieś z mieszkańcami - było tak do XVIw. główną formą wymiany był barter. Obok pieniądza funkcjonują tzw. płacidła - substytuty pieniądza - rzeczy trwałe, lekkie, użyteczne, np. trzonki do siekiery, metal, stal.

Rola Kościoła w społeczeństwie na poziomie

- państwa

- gospodarki

- nauki i sztuki

Rola ta była kluczowa idąc od poziomu władzy. Władza ma charakter boski. Króla namaszczał papież. Kościół posiadał ogromny majątek trwały w postaci świątyń, był nośnikiem postępu agrarnego. Spełniał rolę współczesnego ZUS-u. (można było do Kościoła oddać swój majątek i mieć wypłacaną rentę), miał ogromny wpływ na system moralny, mówiący o tym, czy gospodarowanie jest dobre czy złe. Handel był uważany za gorszą kategorię zajęć niż rolnictwo, czy rycerstwo. Zakaz lichwy (pożyczania pieniędzy na procent, co bardzo hamuje rozwój gospodarczy w średniowieczu). Posługiwano się kupcami żydowskimi - przejęli oni funkcję pożyczkodawców - ale Żydzi nie mogli pożyczać sobie nawzajem na procent).

Kościół był w 95% depozytariuszem świata nauki - duchowni czytali i pisali, głównym kanałem ekspresji artystów była sztuka religijna. Na uniwersytetach rzadkością byli świeccy wykładowcy. Studia wyglądały jak droga człowieka do Boga. Studia zaczynano od dziedzin matematyczno-medycznych, astronomii ostatnim etapem była teologa. Filozofia mogła się rozwijać tylko w kanałach kościelnych.

Ustrój feudalny był także na wielkich połaciach Azji, Afryki, w świecie islamskim.

W Europie wykształcił się zwyczaj dziedziczenia lenna - nie była to własność. W Azji tego nie było. W Azji struktura władzy była bardzo smukła - sułtan, administracja, wojsko i 95% chłopstwo. W Europie tych szczebli jest bardzo dużo. W Azji jest autorytarny stosunek senior-wasal (azjatyckie despotie) - tolerują silną despotyczną władzę. W Europie są wzajemne prawa i obowiązki seniora i wasala, w Azji - centralizacja władzy. Ale w Azji można było zmienić swoje miejsce w hierarchii. W Europie - rozmycie władzy - chaos i bałagan. W Europie dzięki rozmyciu władzy była konkurencja. W średniowieczu najczęstszym sposobem bogacenia się były wyprawy. Permanentna wojna, konkurencja.

Organizacja produkcji wieś-miasto

Wieś była zorganizowana w jednostkę produkcyjną zwaną dworem (jeden rycerz miał jedną wieś) - w mini państewko było samowystarczalne - sami sobie wytwarzali odzież, buty, sprzęty codziennego użytku. Rola pieniądza była znikoma. Brak wolności osobistej - w Europie był większy odsetek wolnych chłopów niż Polsce. Na wsi konserwuje się stosunki feudalne.

Miasto nie jest samowystarczalne - musi być handel, wymiana produktów na żywność. Większa wolność osobista, samorząd - tam trzeba szukać zaczątków kapitalizmu. Wolność - miasto mogło się zamknąć, zabarykadować przed właścicielem - z miastem obchodzono się jak z jajkiem. „powietrze miejskie czyni wolnym”.

Miasta w średniowieczu

V-Xw. - dezurbanizacja i ruralizacja

X-XVw. - urbanizacja i rozkwit miast

Miasto musiało mieć prawa miejskie, a to się wiązało z prawem do organizowania targu, jarmarku. Były to głównie wielkie wsie. Kraków w średniowieczu liczył ok. 20 tysięcy mieszkańców i było to w warunkach polskich wielkie miasto. Dla porównania w Łodzi mieszkało wtedy ok. 500 osób. Im alej na wschód - tym mniejsze zaludnienie. Konstantynopol był w średniowieczu największym miastem w Europie - 1 mln mieszkańców, Aleksandria, Saloniki po 0,5 mln. Bogactwo Europy było na południu

Cechy gospodarki feudalnej

* dominuje gospodarka naturalna

* decentralizacja rynków towarowych - mają charakter lokalny

Przeobrażenia społeczne i ekonomiczne Europy (XVI-XVIIIw.)

Nakładają się na ten czas epoki kultury i filozofii i w podobnym tempie idzie życie gospodarcze

1) XVIw. renesans, reformacja - rozkwit handlu, wzrost gospodarczy

2) XVIIw. barok - stagnacja gospodarcza, wojny religijne - zapaść ekonomiczna

3) XVIIIw. oświecenie - rozpoczyna się przewrót przemysłowy

Kultura i religia

W XV i XVIw. Europę nawiedza renesans, rozkłada się nierównomiernie, w XIV narodził się we Włoszech i stamtąd rozprzestrzenił się na Europę. Była to fascynacja i wzorowanie się na sztuce antyku bez cenzury Kościoła. Ponieważ filozofia grecka, sztuka już funkcjonowała w Europie od Vw., ale była bardzo okrojona przez Kościół, a w XVw. dociera już bezpośrednio. Był trend by tłumaczyć z greki a nie z łacińskich przekładów. Kościół traci pozycję głównego organizatora nauki, sztuki, filozofii. W XVIw. mamy prądy reformacji - wystąpienie przeciwko Kościołowi katolickiemu, papieżowi - np. luteranizm, anglikanizm. Ich wspólną cechą było wypowiedzenie posłuszeństwa papieżowi. Zachwiana została pozycja Kościoła, są ogromne zmiany w mentalności. Kościół bardzo korzystał z monopolu wiedzy.

Stworzyła się specyficzna etyka protestancka. Kościół gospodarowania nie negował, ale nie było to zajęcie najważniejsze, nie uświęcało człowieka. Kościół podkreślał wartość ubóstwa. Kościoły reformowane mówią, żeby „brać się do roboty”, oszczędzać, bogacić się, bo to nie jest grzechem. Max Weber „Wpływ etyki protestanckiej na życie gospodarcze” - w krajach protestanckich rozwój gospodarczy poszedł szybciej.

Gospodarka XVIw. - wiek rewolucji

Rewolucja handlowa - kojarzona z wielkimi odkryciami, handel zamorski był małą częścią rewolucji handlowej. W Europie to rozwój rynków wewnętrznych, przyrost demograficzny doprowadził do rozwoju handlu. Handlowano przede wszystkim podstawowymi, masowymi towarami.

Liderzy handlu: Portugalia (ale nie miała możliwości demograficznych aby opanować świat), palmę pierwszeństwa przejęła Hiszpania, a potem Holandia (miasta Niderlandów - kolebka handlu i kapitalizmu w Europie)

Zmiany jakościowe i ilościowe w handlu

Nie tylko wzrost wolumenu handlu, ale także wzrost asortymentu, kierunku. Pieniądze w Hiszpanii, Portugalii szły na ekskluzywne towary.

Rozwój instytucji sprzyjających rozwojowi handlu:

1) prawo, które chroni własność, transakcje nie istniało. Było ono w formie bardzo lokalnej, miasta handlowe miały kodeksy handlowe, nie było sądów kompetentnych, które by takie sprawy rozpatrywały. Dopiero pod koniec XVIIIw. powstały w Anglii pierwsze profesjonalne sądy handlowe. Rozpatrywały skomplikowane sprawy handlowe dotyczące weksli, bankowości, czarterów statków. Londyn staje się stolicą handlową i gospodarczą świata. Bo tam stworzono środowisko prawne, które pozwalało kupcom działać

2) bankowość - nadal zakaz pożyczania pieniędzy na procent. Tę sprawę rozwiązał weksel - nie ma odsetek. Potem bogaci rośli w siłę. Jest to pierwsza nowożytna bankowość

3) opodatkowanie - za czasów feudalnych opodatkowanie miało charakter ad hoc (jak władcy były potrzebne pieniądze - zbierał je za pomocą konfiskaty, podatek nawet 100%). Powoli od tego się odchodzi. Z przypadkowości rezygnuje się na rzecz opodatkowania permanentnego, ale małego.

4) prawo własności - w feudalizmie nie było. 1215 - Magna Carta - lenno raz dane jest własnością lennika

5) powstawanie systemu moralnego sprzyjającego gospodarowaniu - powstaje przedsiębiorstwo nierodzinne

Przyspieszający wpływ na rozwój handlu ma rozdrobniona struktura polityczna Europy. Nie ma monopolu władzy w Europie. Kilku wielkich władców zaczyna centralizować władzę.

Rewolucja cen

W średniowieczu - „głód pieniądza”. W XVIw. ogromny skok jeśli chodzi o sferę monetarną., wzrost podaży kruszców (m.in. nowe metody wydobycia złota). Efektem tego była pierwsza inflacja. Przez wiek ok. 5-krotny.

Akumulacja pierwotna (XVI-XIXw.) - proces oddzielania wytwórcy d środków wytwarzania, silniejszy zabiera biednemu ostatni kawałek ziemi, narzędzi i bogaci się jego kosztem, np. okres tzw. ogrodzeń w Anglii - wzrost liczby ludności prowadzi do wzrostu popytu na odzienie, które było wełniane, przez co wzrasta popyt na owce, więc wzrastała ich cena i opłacalność ich hodowli, dlatego bogatsi zabierali ziemię bidnym, żeby hodować więcej owiec. W Polsce tzw. rugi chłopskie - rugowanie chłopów z ich ziemi i zamienianie ją w ziemię folwarczną. Efekt: pojawiają się ludzie bez środków produkcji, pojawiają się też ludzie dostatecznie bogaci, by zacząć myśleć o inwestycjach.

Pozaekonomiczne czynniki wzrostu

Powstała myśl o gospodarowaniu - merkantylizm - kapitał bierze się z handlu - jak najmniej importu, jak najwięcej eksportu - Wielka Brytania, Francja, Holandia

Przemiany społeczne

Rozdrobnienie feudalne mija, centralizacja władzy - władza królewska powoli uniezależnia się od szlachty. Oligopol władzy w Europie - kilku władców panujących na dużych obszarach. W Polsce szlachta wywalcza coraz większe przywileje, a władza centralna jest coraz słabsza.

Arystokracja zachodnia wobec nowych czasów - bardzo dobrze znosi te przemiany, przenosi się ze wsi do miast, zmienia zajęcie - bazując na ziemskim kapitale zaczynają robić interesy handlowe, zakładać manufaktury.

Handel dalekomorski - władza go popiera, jest to źródło zdobycia kapitału

Piractwo było ruchem wolnym, odzwierciedlającym ideę wolności, ale i było popierane przez władców. Piractwo - chodziło o wolność osobistą. Statki pirackie rządziły się w sposób demokratyczny, nawet łupy dzielono równo, tylko kapitan miał podwójną stawkę. Byli nośnikami idei wolnego handlu. Handlowali poza monopolem państwowym.

Dualizm agrarny Europy

Na Zachodzie zaczęto odchodzić od pańszczyzny (od odrobku naturalnego), zamiana renty naturalnej na rentę w pieniądzu. Klęska demograficzna w XIVw. „czarna śmierć” - w ciągu 10-12 lat liczba ludności w Europie zmniejsza się o 30%. W Europie Zachodniej odsetek zgonów dochodzi do 60%. Zmiany stosunków społecznych po epidemii „czarnej śmierci”, wobec pomorów liczba chłopów spada, rośnie ich wartość. Na to nakłada się rewolucja cen. Rośnie efektywność gospodarstwa chłopskiego, bo musi wyprodukować nadwyżkę, sprzedać ją, nauczyć się liczyć i grosz musi oddać panu i zostawić coś dla siebie. Rośnie również wolność chłopa - ma przynieść panu pieniądze, i tyle, reszta jest nieważna.

Na Wschodzie - „czarna śmierć” nie była tak dotkliwa jak na Zachodzie. Rewolucja handlowa i rewolucja cen przychodzi później niż na Zachodzie. Szlachta myśli tak, żeby wycisnąć z chłopów ile się da i zboże sprzedać na Zachodzie i zarobić na tym. Pańszczyzna się zwiększa, w XIVw. - 1 roboczodzień w tygodniu, a w XVI - 10 roboczodni na tydzień, maleje efektywność - produkcja na własne potrzeby.

Dualizm agrarny Europy - to wyewoluowany podział na Europę „zachodnią” idącą w kierunku gospodarki towarowo-pieniężnej, a później uprzemysłowienia oraz Europę „wschodnią” - rolniczą.

Jego konsekwencje widać do dnia dzisiejszego

Wiek XVII - rozwój się załamuje, główną przyczyną skruchy kontrreformacyjne i zderzenie się reformacji z opcją starszą. Wyczerpujące wojny religijne przez niemal 100 lat. W Polsce, np. „potop szwedzki”. Dla Rzeczpospolitej - wiek kryzysu. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Koniec rewolucji cen - cena zboża się stabilizuje, wzrasta produktywność zachodniego rolnictwa, więc spada zapotrzebowanie na zboże z Polski, dochodzą wojny, zarazy, słabość ustroju państwowego, paraliż legislacyjny (za panowania Jana III Sobieskiego żaden sejm nie doszedł do skutku), szlachta nie płaci podatków - wszystko jest przerzucone na chłopów i mieszczan.

Wiek XVIII oświecenie i początek rewolucji przemysłowej,

oświecenie filozofii

W Anglii rodzi się i emanuje na całą Europę ruch empiryzmu. Człowiek w poznaniu potrzebuje doświadczenia czegoś. To jest wielka rewolucja w filozofii. „Filozofii nie skrzydeł trzeba, ale ołowiu”. Od ontologii do epistemologii.

Utylitaryzm - filozofia zdrowego rozsądku

Francja - empiryzm, filozofia stosowana, Wolter przyczynił się do popularyzacji idei empiryzmu. Materializm - nie ma nic poza materią. Sensualizm - kwestie odbierania rzeczywistości przez zmysły, ale nie neguje konieczności doświadczenia.

Dekonstrukcja systemu feudalnego p początki kapitalizmu. Przezmiany polityczne i społeczne XVIII i XIXw. Rozkład feudalizmu - liderzy

Europa powoli wyzwala się z feudalizmu. System feudalny stworzony za czasów średniowiecza, przetrwał do XXw., ale rozkładał się nierównomiernie jeśli chodzi o regiony Europy.

* Najwcześniej rozłożył się w Niderlandach w XVIw. - powstanie pierwszego związkowego , republikańskiego kraju - Zjednoczone Prowincje Niderlandów. Właścicielem Niderlandów został Habsburg z Wiednia, potem król Hiszpanii, potem wojna religijna w wyniku której Niderlandczyczy pokonali Hiszpanię i zostali republiką. Władza króla została mocno ograniczona, zaczęło działać ciało kolegialne - parlament. Nie ma już poddaństwa chłopów - 1581r. Pańszczyzny prawie nie ma, chłopi są wolni.

* Rewolucja mieszczańska w Anglii - „Rewolucja Cromwellowska” - wojna między królem a parlamentem - król został pokonany i wprowadzony zostaje ustrój parlamentarno monarchiczny ze słabym królem - 1645r. Od XVIIw. w Anglii większość kompetencji króla przejął parlament (jako zbiór bogatych i wpływowych mężów stanu). Nie ma powszechnych wyborów

* rewolucja Francuska (1789) - w jej wyniku stary reżim (Ludwik XVI) zostaje obalony. Ustrój republikański - burzy porządek feudalny

* USA - konstytucja z 1789r. - powstaje nowoczesne, wolne państwo, za podstawę ma wolność osobistą, równość wobec prawa, święte prawo własności.

Znaczenie rewolucji francuskiej

* Karta praw człowieka i obywatela - dotychczas nie było jednego systemu prawnego, nie było równości wobec prawa. Od tej pory wszyscy są ludźmi wolnymi, nie mogą do nikogo należeć. Wprowadzone jest jedno prawo, takie samo dla wszystkich. Karta praw człowieka podkreśla święte prawo własności.

* Nowoczesne prawo (KC - 1804, KH - 1807, KK - 1810) - Napoleon jest prekursorem nowoczesnego prawa stanowionego opartego na logice, prawie rzymskim i podstawowych wolnościach (osobistych, wyznania, wypowiedzi i prawa własności). Napoleon wprowadza kodeksy - księgi, gdzie niemal każda sporna sytuacja z życia jest wzięta pod uwagę i są przewidziane rozwiązania. Kodeksy Napoleona są pierwowzorem prawa europejskiego z wyjątkiem Anglii (gdzie jest system common law).

* reforma szkolnictwa - Napoleon wprowadza jeden system państwowego szkolnictwa na poziomie podstawowym, gdzie dotychczas szkolnictwo było pozostawione Kościołowi i instytucjom prywatnym. Jedno szkolnictwo, jeden program.

* reforma administracyjna - państwo musi być od góry sprawnie centralnie zarządzane

* reforma armii - dotychczas stanowiska oficerskie mogli pełnić tylko szlachcice, potem każdy

* rewolucja francuska a … reszta Europy

* koncepcja monarchii oświeconej - reformy napoleońskie zainspirowały władców absolutnych Europy. Koncepcja monarchii oświeconej - król mając władzę absolutną przeprowadzał równolegle reformy społeczne i gospodarcze - np. Austro-Węgry, Prusy, potem Niemcy.

Procesy narodotwórcze - przełom XVIII/XIXw.

Dwie koncepcje narodu:

1) niemiecka - oparta jest na literaturze romantycznej. Mówi że naród powstawał ewolucyjnie, nie można go stworzyć. Jest to wspólnota języka, obyczajów, historyczna. Jest w tym coś obiektywnego.

2) francuska - naród można stworzyć, zaprowadzić jeden język na danym obszarze (kiedyś było wiele dialektów różnych dla różnych regionów), wprowadzić nauczanie jednej historii.

Obie koncepcje uzupełniają się.

Republika Francuska - 1792 Zjednoczenie Niemiec - 1871

Zjednoczenie Włoch - 1861 Księstwo Warszawskie 1807-1815 - I polskie narodowe państwo

Wyznaczniki rozwoju gospodarczego w XIXw.

* procesom narodotwórczym niepodległościowym towarzyszą wewnętrzne procesy - uwłaszczenie chłopów w całej Europie - chłop formalnym właścicielem ziemi

* „Przemiany w rolnictwie” - w XIXw. ogromy wzrost produktywności rolnictwa europejskiego. Wpływ miały na to zmiany instytucjonalne - uwłaszczenie chłopów, nadanie chłopom ziemi. Zmiany w technice rolnej - płodozmian. 6-krotnie wzrosła produkcja. Spadek zatrudnienia w rolnictwie ok. 20%. Ogromne ruchy ludności. W XIXw. chłop holenderski mógł wyżywić 12-13 osób nie będących rolnikami.

Rola sektora rolniczego 80% ludności mieszka na wsi

* przekazywanie nadwyżki siły roboczej do zajęć pozarolniczych

* dostarczanie żywności ludności pozarolniczej

* ludność rolnicza jako rynek zbytu dla towarów pozarolniczych

* rolnictwo jako źródło kapitału dla inwestycji w przemyśle

* eksport płodów rolnych jako źródło kapitału dla inwestycji pozarolniczych

Rewolucja przemysłowa

Już starożytni znali siłę pary. Technika starożytności przewyższała technikę średniowieczną. Dlaczego wówczas nie można było pójść w stronę uprzemysłowienia? Większe znaczenia miały prawa popytu i podaży. Wówczas najtańszym środkiem produkcji był człowiek, a kapitał był drogi. Taniej było wykorzystać do pracy człowieka niż tworzyć maszyny.

1) „pierwsza rewolucja przemysłowa” 1770-1820 (stal, żelazo, włókiennictwo) - Anglia - kapitału było w Europie stosunkowo najwięcej, siła robocza była najdroższa, opłacało się zastąpić pracownika maszyną. Rewolucja odbyła się w dziedzinach wiodących - włókiennictwo - trzeba było odziać dużą liczbę ludzi; przemysł stalowy - na budowę maszyn. Dziś są to przemysły schyłkowe.

2) „druga rewolucja przemysłowa” 1870-1920 (elektryczność, kolej, samochód, samolot)

Wskaźnikiem bogactwa i nowoczesności była kolej.

Przemiany w nauce i oświacie

Od XIXw. rośnie znaczenie wykształcenia. W XIXw. (1870r.) 80% produkcji odbywa się w 4 krajach - Wielka Brytania, USA, Francja, Niemcy.

Uczestnicy wyścigu do bogactwa XIXw.
Liderzy	Spóźnieni	Nieobecni
Anglia, Belgia, Holandia, Francja, USA, Niemcy (późno)	Rosja, Włochy, Europa Środkowo-Wschodnia, Europa Południowa, Skandynawia, Szwajcaria (etap pośredni), Japonia	Reszta świata

Japonia - w XIXw. jest krajem feudalnym, są samurajowie, nie ma żadnego przemysłu. W drugiej połowie XIXw. zaczynają się rządy oświecone i młody cesarz, który studiował w Europie chciał zmienić Japonię. Sprowadził europejskich specjalistów, maszyny, przemysł. Od XIXw. enklawa przemysłu w Azji

Przyczyną ogromnego wzrostu demograficznego oprócz poprawy produkcji w rolnictwie były odkrycia w medycynie, poprawa higieny, brak wielkich wojen w Europie w XIXw. Jest to pierwszy okres, kiedy w Europie kumuluje się bogactwo.

Rola państwa w gospodarce

Życiem społecznym, politycznym i gospodarczym rządzi rynek, ale bardzo dużą rolę w życiu człowieka odgrywają idee. Idee potrafią zawładnąć umysłami ludzkości, żeby zmieniać świat. Polityka i ekonomia takimi ideami się kierują.

Ile ma być (interwencji) państwa w gospodarce? Czy wystarczy sam wolny rynek, brak interwencji; czy gospodarkę trzeba kontrolować, podejmować decyzje alokacyjne, czyli zanegować rynek?

Poglądy na rolę państwa w gospodarce

Pełna wolność gospodarcza				----------------------------------				Pełna kontrola nad gospodarką
anarchokapitalizm	libertarianizm	leseferyzm	liberalizm	interwencjonizm	etatyzm				komunizm

W XVIIIw. zaczęto zastanawiać się nad koncepcją człowieka. Występowały idee praw naturalnych, że człowiek jest częścią natury, zachowuje się zgodnie ze swoją naturą.

Liberalizm - człowiek jest istotą gospodarującą, działa na własną korzyść, jest egoistą - homo oeconomicus. Ludzie są racjonalni, potrafią liczyć, kierują się własnym interesem. Skoro człowiek jest egoistą to jak się to dzieje, że ludzie się jeszcze nie pozabijali? Szkoccy filozofowie wymyślili 2 koncepcje:

1) naturalna tożsamość interesów

2) nienaturalna tożsamość interesów

Rynek jest idealnym regulatorem gospodarki. Konsumenci są wyborcami. Ich kartą wyborczą są pieniądze. Kapitał odpływa od dziedzin mniej zyskownych, płynie tam, gdzie zyski są największe. Idealny mechanizm odbywa się poza społeczną świadomością, nie musi to być regulowane. Jeżeli system rynkowy jest takim idealnym mechanizmem, to: rząd nie powinien się do tego mechanizmu wtrącać. Mechanizm rynkowy to „niewidzialna ręka rynku”, a liberalna koncepcja państwa w gospodarce - państwo to stróż nocny (państwo ma zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne, zewnętrzne, oświatę i infrastrukturę, ale tylko w takim zakresie, w jakim nie chce tego zrobić sfera prywatna).

Anarchokapitalizm - koncepcja utopijna - całkowita wolność gospodarcza bez udziału państwa, państwo to złodziej. Społeczeństwo lepiej by funkcjonowało bez państwa. nawet zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego, wojsko, policja powinno być zapewniane przez sferę prywatną.

Libertarianizm - nieograniczona swoboda w dysponowaniu własnością, ale państwo jest. Pierwszeństwo wobec państwa ma prawo własności.

Leseferyzm - historyczny pogląd, pierwotna wersja liberalizmu

Formy pośrednie - nie negują rynku jako głównego regulatora gospodarki, ale postulują większą rolę państwa. historycznie pierwsze koncepcje to: niemiecka ekonomia polityczna (F.List), interwencjonizm (J.M. Keynes - odpowiedź na wielki kryzys). Współcześnie każdy kraj zachodni realizuje pośrednie koncepcje między liberalizmem a socjalizmem. Kapitalizm społeczny, kapitalizm koordynacyjny, państwo dobrobytu, państwo opiekuńcze (koncepcja opieki „od kołyski po trumnę”, generuje ogromne koszty. Duże wydatki państwa, ale również duże podatki. Częściowo z tej polityki się wycofano).

Etatyzm - zaawansowana forma interwencjonizmu - państwo powinno być właścicielem części majątku narodowego/produkcyjnego. Etatyzm nie neguje ryku. Państwo posiada przedsiębiorstwa, powinno być właścicielem sektorów strategicznych.

Socjalizm - neguje rynek jako regulator gospodarki, wolny rynek prowadzi do nierówności, kryzysów i wojen, imperializmu. Regulować gospodarkę powinno państwo, które przejmuje funkcję rynku. Pełna kontrola płac, cen, alokacji zasobów. Postuluje tzw. uwłaszczenie proletariatu - zniesienie prywatnej własności środków produkcji. Motorem tych działań był postulat równości społecznej.

Komunizm - to co w socjalizmie, ale nikną kapitalistyczne bodźce motywacyjne. „Każdemu według potrzeb”. Łączy się z anarchokapitalizmem: w komunizmie również niknie państwo, państwo jest niepotrzebne.

Charakterystyka okresu

Wolny rynek i monopolizacja - do połowy XIXw. kapitalizm rozwijał się w formie wolnorynkowej. Po 1870r. kapitalizm przybiera formę monopolistycznego. Do połowy XIXw. kapitalizm rozwijał się spontanicznie, powstawało bardzo dużo małych fabryk, była bardzo duża konkurencja. Ceny ustalał rynek. Stopniowo liczba producentów się zmniejszała, bo część nie wytrzymała konkurencji. Gdy zostało ich niewielu postanowili się dogadać, oszukać rynek. Ustalali minimalną cenę sprzedaży, by nie wywoływać wojen cenowych między sobą. Powstawały pierwsze porozumienia między producentami.

Ewolucja struktury zatrudnienia od XVIw.

Do początku XIXw. większość PKB tworzyło rolnictwo. Potem udział rolnictwa spada, udział przemysłu rósł, spada po II wojnie światowej, teraz rośnie udział usług. Obecnie: rolnictwo do 5%; przemysł - do 30%; usługi - 60-70%.

Cykle koniunkturalne

Gospodarka rynkowa rozwija się w sposób cykliczny. Kryzysy są immanentną cechą gospodarki kapitalistycznej.

Poglądy i działalność Jana G. Blocha

Prowadził badania o pokoju. Wojna we współczesnym kształcie nie ma sensu, nie będzie w niej zwycięzców i zwyciężonych. Wysiłek w nią włożony wyczerpie walczące kraje od względem ekonomicznym oraz zdestabilizuje politycznie i społecznie.

Przyczyny I wojny światowej

Przyczyny wojen możemy rozpatrywać na wielu płaszczyznach: psychologiczne, ekonomiczne, polityczne. Od wieków człowiek walczył z drugim człowiekiem o środki produkcji (praca, ziemia, kapitał). Ostatnią wojną, która hołdowała staremu pojmowaniu bogactwa (że trzeba mieć dużo ziemi i ludności) była II wojna światowa. Potem okazało się, że kraj nie musi być ludny by osiągać sukcesy. Najważniejsze są przyczyny ekonomiczne. Nie są tak spektakularne jak polityczne, ale od nich wszystko zależy. Czy wojny opłacają się bardziej niż pokój? Według niektórych wojny mają pozytywny wpływ na rozwój ludzkości, nie ważne, że zginą ludzie, ale mamy nowe wynalazki. Na zachodzie obliczono, że pokój bardziej się opłaca. I wojna światowa była ewenementem w historii - do tej pory nie było wojen totalnych, z takimi stratami z powodu nowości technicznych, nowych możliwości zabijania, niszczenia.

Ekonomiczne i polityczne przyczyny I wojny światowej

Uruchomiły się sojusze, które wcześniej były zawierane. Przyczynami tej wojny były sprzeczności na tle ekspansji ekonomicznej Niemiec. Do połowy XIXw. liderem na świecie była Wielka Brytania. Potem wyprzedziły ją USA i Niemcy. Niemcy dość późno, bo były rozproszone politycznie, to eliminowało ich z gry o kolonie. I wojna światowa miała być wojną błyskawiczną, ale była wojną pozycyjną, wyniszczającą, na kredyt (przez 3 lata). Nigdy wcześniej wojna nie angażowała takiego potencjału, zastosowano takie środki, które dawały ogromne możliwości zniszczeń. Żołnierze z poboru powszechnego - krótkie szkolenia.

Wpływ wojny na gospodarkę światową

Wojna przyniosła ogromne straty ludzkie (8-9 mln), 40mln ciężko rannych. Żadna woja nie załatwia problemów, ale stwarza kolejne. I wojna światowa stworzyła tyle problemów, że wybuchła II wojna. Degradacja rolnictwa - armia potrzebowała zaopatrzenia (90% mięsa i 60% zboża wyprodukowanego w Rosji konsumowała armia). Przepływ kapitału został zahamowany. Kilka problemów, które stworzyła wojna i traktat wersalski - koniec panowania Europy na świecie - od 300 lat Europa rządziła, a po wojnie znaczenie Europy zaczyna spadać, Europa ustępuje pierwszeństwa USA. W 1917r. w Rosji wybuchła rewolucja bolszewicka i po wojnie domowej powstaje ZSRR - pierwsze socjalistyczne państwo, nastawione ekspansywnie i agresywnie.

Traktat wersalski (1919) miał po wsze czasy przekreślić możliwość wybuchu drugiego takiego konfliktu. Niemcy zostały ukarane z inspiracji Francji, która wiodła prym w tym, aby na Niemcy narzucić mordercze kontrybucje - 132mld marek w złocie (stanowiło to ok. 3-4% dochodu rocznego Niemiec). Niemcy zostały okrojone terytorialnie i ludnościowo (o ok. 8mln), 30% złóż rudy żelaza, 40% złóż węgla. Zabrano im flotę handlową, kolonie. Niemcy nie były w stanie płacić kontrybucji. Powstaje wiele nowych państw, m.in. Polska. W po wojnie świat o 50% zwiększył produkcję, Wielka Brytania po 9 latach odnowiła produkcję sprzed wojny. USA miały prawie 2-krotny wzrost produkcji. W 1929r. udział państw w produkcji przemysłowej świata: USA-43%, Niemcy-11%, Wielka Brytania-9%. Inflacja w Europie środkowej i wschodniej w latach 1919-23: Niemcy 30mld%, Polska 36000%. Ogromna pauperyzacja społeczeństwa, zarabiają ludzie bogaci, którzy wiedzą jak się zachować. USA kredytowały Europę (zadłużenie 12mld w złocie, ujemny bilans handlowy z USA), kontrybucje Niemiec - 33mld.

Efekty społeczne i polityczne: Radykalizacja nastrojów społecznych - przechodzenie od demokracji do dyktatur w całej wschodniej Europie. Powstaje komunizm, faszyzm, nazizm, są to odmienne systemy, które mają 2 cechy wspólne - autorytaryzm i totalitaryzm (władza ingeruje w każdą dziedzinę życia).

Populizm - zachowanie polityczne polegające na głoszeniu tych poglądów, które są aktualnie najbardziej popularne w danej grupie społecznej, w celu łatwego zdobycia popularności

Negatywizm - przeciwnika politycznego atakuje się krytyką, negując go

Wielki kryzys 1929-1933/35…41?

Spadek produkcji przemysłowej: świat-33%, Europa 27,5%, USA-49%, Kanada-45%, Niemcy-47%.

Objawy kryzysu: Bezrobocie średnio 40%, USA, Niemcy, Polska - ok. 50%. Spadek cen artykułów rolnych o 64%, spadek cen surowców o 56%. Kryzys zaczął się w 1929r. w krajach uprzemysłowionych trwał do 1933r., rolniczych do 1935, inni mówią, że kryzys skończył się gdy USA przystąpiły do II wojny światowej.

Przyczyny kryzysu: Rozwarcie nożyc cen - ceny artykułów spożywczych spadały, a artykułów przemysłowych rosły. Kryzys nadprodukcji - masa towaru nie napotkała odpowiedniego popytu. Klasyczny kryzys finansowy - „czarny czwartek” - 24X1929, „czarny wtorek” - 29X1929.

Cena akcji odzwierciedla: kondycję i perspektywy ekonomiczne przedsiębiorstwa i ogólną koniunkturę na giełdzie. Popyt na akcje ma charakter spekulacyjny. W 1929r. amerykanie masowo inwestowali pieniądze na giełdzie. Popyt na akcje był duży, ich cena rosła, więc popyt rósł jeszcze bardziej. W pewnym momencie ceny były na tyle wygórowane, że większość ludzi stwierdziła, że sprzeda akcje po najwyższej cenie. Cena akcji zmalała, a co za tym idzie wzrosła ich podaż, wiec cena malała dalej. W latach 1926-29 ceny akcji wzrosły 4-krotnie, a w listopadzie 1929r. spadły 2-krotnie ceny akcji spadały przez 3 lata. Powstała panika na giełdzie.

Eksperyment socjalizmu w Europie na przykładzie PRL

Po II wojnie światowej dalszy spadek znaczenia Europy na świecie. O losach Europy zadecydowały USA i ZSRR. Europa zostaje podzielona. ZSRR rośnie w siłę, w 4 lata po USA ma bombę jądrową. Zaczyna się podział świata na dwie części dwubiegunowy obraz świata.

I świat - Zachód - z hegemonem USA - demokratyczny, kapitalistyczny

II świat - Wschód - kraje socjalistyczne z ZSRR na czele

III świat - biedne kraje Afryki, Azji, Ameryki Południowej

Zimna wojna - okres rywalizacji ZSRR i USA - na każdym polu: gospodarczym, politycznym, militarnym

Wyścig zbrojeń - dążenie do uzyskania przewagi jednej ze stron pod względem technologicznym lub ilościowym

Żelazna kurtyna - wzajemna izolacja Wschodu i Zachodu, choć Zachód chciał być otwarty.

Socjalizm - jako idea powstał pod koniec XVIIIw., a rozwinął się w XIXw. Wyróżniamy socjalizm: drobnomieszczański, utopijny i naukowy.

Socjalizm utopijny - związany z myślą społeczną, jak powinno wyglądać społeczeństwo. Nurt bardzo różnorodny. Cechy wspólne:

1) wolny rynek jest pełen sprzeczności i nie prowadzi do sprawiedliwości społecznej, trzeba go zastąpić

2) własność prywatna też nie jest dobra, bo mamy do czynienia z kumulacją bogactwa i z wielkimi rzeszami biedy.

3) postulowali uspołecznienie własności środków produkcji, zastąpienie wolnego rynku przez państwo

Niechęć do przymusu i organizacji państwowej - skrajni socjaliści.

Pod koniec XIXw. Marks dał ogromny ładunek intelektualny dla polityków i zwykłych ludzi, stworzył wizję rozwoju społeczeństwa na przestrzeni tysiącleci. Marks był uczniem Hegla. Przejął od niego wizję świata - dialektykę jako proces i sposób patrzenia na dzieje. Dialektyka - proces ścierania się przeciwieństw, które prowadzą do lepszych rozwiązań. W historii dokonuje się rewolucja bez końca, świat staje się lepszy dzięki konfliktom. Hegel badał zmiany w dziedzinie idei. Marks zrezygnował z bycia idealistą, ale stał się skrajnym materialistą. Nie uznawał bytów innych, poza materią. Czynniki ekonomiczne są najważniejszym elementem wyjaśniającym zmienność społeczeństwa (materializm dialektyczny).

Siły wytwórcze (narzędzia) - od tego zależą sposoby produkcji, które wpływają na stosunki produkcji (kto jest właścicielem, jak jest dzielony dochód) - czuwa nad tym nadbudowa prawna i polityczna,

czuwa nad tradycyjnym porządkiem.

Marks wyróżniał etapy rozwoju ludzkości:

1) wspólnota pierwotna 2) niewolnictwo

3) feudalizm 4) ustrój kapitalistyczny - nie jest ostateczną formą

5) socjalizm 6) komunizm

Człowiek dojrzał do tego, żeby zmieniać świat. W 1917r. wybuchła rewolucja bolszewicka, w 1922/23 powstaje ZSRR - pierwsze socjalistyczne państwo na ziemi - do 1945r. jedyne. Desperacka próba człowieka stworzenia czegoś innego niż w toku ewolucji społecznych. W ZSRR zaczęto budować socjalizm, ale nie wiadomo było w jaki sposób Marks nie zostawił planu. Socjalizm budowali Lenin i Stalin kierując się wytycznymi:

- środki produkcji mają być własnością społeczną

- zastąpić rynek działalnością państwa

- zmieniać społeczeństwo

Cechy socjalizmu: monopartyjność, totalitaryzm, dyktatura proletariatu.

W 1948r. w Chinach powstaje państwo ludowe - największe pod względem ludności państwo komunistyczne na świecie. Jednak nie były sojusznikami ZSRR lecz konkurentami. Potem Korea Północna, Wietnam i wiele innych młodych państw Afryki, małe państwa w Ameryce Południowej. Rocznie w czasie zimnej wojny toczyło się 30-40 konfliktów w III świecie. Tworząc nowe państwo trzeba było się opowiedzieć po jednej ze stron - USA/ZSRR.

Dyktatura proletariatu - krajami socjalistycznymi rządzili robotnicy. Potem mówiono o demokracji ludowej, ale nie było żadnej demokracji - rządy monopartyjne i totalitarne.

Zmiany polityczne w Polsce

Podział stref wpływu na konferencji w Jałcie. Na podstawie umowy ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA z Jałty kraje, które ZSRR wyzwalało, w demokratycznych wyborach musiały się wypowiedzieć jaką drogą chcą podążać - kapitalistyczną czy socjalistyczną. Pierwszym rządzącym był rząd komunistyczny wprowadzony przez armię ZSRR, potem trzeba było stworzyć tzw. rząd jedności narodowej (zapraszano do współtworzenia rządu polityków, którzy rezydowali na uchodźctwie w Londynie). Komuniści mieli jednak większość spraw pod kontrolą - przede wszystkim armię.

Kolektywizacja polskiego rolnictwa -Środki produkcji trzeba uspołeczniać. W Polsce nie udała się. Zachęcano do zakładania spółdzielni, tworzono PGR-y na ziemiach odzyskanych, a nie na rdzennych ziemiach polskich, bo istniał tam duży opór społeczny. Ponad 80% ziemi należało do gospodarstw indywidualnych.

Nacjonalizacja przemysłu - zostawiono firmy zatrudniające do 50 pracowników, ale tylko oficjalnie, w praktyce prywatne pozostało jedynie rzemiosło.

Upaństwowienie handlu - „bitwa o handel” - skoro państwo ma ustalać ceny, to handel nie może być prywatny.

Człowiek socjalizmu

Dobór kadr - komuniści w Polsce na początku nie mieli zaplecza. Na siłę w latach 50 zastąpiono przedwojennych dyrektorów ludźmi lojalnymi wobec partii - nie liczyły się kompetencje. 70% dyrektorów nie miało wyższego wykształcenia. Następowała sowietyzacja kultury - przyjęto zasadę, że kulturę można kształtować i musi się ona wzorować na radzieckiej. W pierwszej fazie nie dopuszczano niczego z Zachodu. Prąd w sztuce - socrealizm - malowano robotników przy pracy - podkreślano etos pracy

Homo sovieticus - człowiek wychowany w socjalizmie - człowiek negujący władzę, oczekujący od niej wszystkiego, bez inicjatywy, bierny. Warunkiem robienia kariery było członkowstwo w PZPR - 99% kadry kierowniczej. W socjalizmie rządziła oligarchia partyjna.

Prymat doktryny nad zdrowym rozsądkiem i rachunkiem ekonomicznym. W socjalizmie zadania rynku przejęło państwo - ustalało ceny, wysokość płac. Centralny Urząd Planowania - planował wszystko: wielkość produkcji poszczególnych dóbr, ceny, itd. Najważniejszym parametrem oceny było wykonanie planu. Minimalizacja możliwości, maksymalizacja potrzeb - formuła mini-max. Lepiej zadeklarować, że zrobi się mniej i potem zrobić nadwyżkę, niż zadeklarować, że wyrobi się normę, która jest na granicy możliwości i nie wykonać planu. To samo dotyczy potrzeb. Lepiej zadeklarować większe potrzeby i dzięki nim zrobić nadwyżkę niż zadeklarować mniejsze potrzeby i nie wyrobić normy.

Kosztowa formuła ustalania cen

Cena = koszt produkcji + zysk

Cechy systemu: materiałochłonność, energochłonność, pracochłonność, chroniczny brak towaru.

Reformy Gorbaczowa

Od lat 80. świat socjalistyczny przeżywa marazm i stagnację. Gorbaczow dostrzegał, że droga socjalizmu, którą podąża ZSRR jest drogą skazaną na porażkę. Socjalizm przegrał walkę z kapitalizmem

Głasnost (jawność) - rozluźnia cenzurę

Pierestrojka (przebudowa) - wprowadza do socjalizmu elementy gospodarki rynkowej, zmiany w polityce zewnętrznej ZSRR - rezygnacja z roli ZSRR jako głównego przeciwnika USA. Ogromne wydatki na zbrojenie (300mld$ rocznie). Po upadku ZSRR kończy się wiele wojen w III świecie.

Megatrendy cywilizacyjne końca XXw.

- zmiana ustrojów politycznych w kierunku demokracji typu zachodniego

- zmiana systemów gospodarowania w kierunku gospodarki rynkowej

- homogenizacje kultury

Tendencje w gospodarce światowej przełomu XX i XXIw.

USA tracą na znaczeniu, za 25 lat nie będą najsilniejszą potęgą, są Chiny, Indie, Brazylia, mocarstwa lokalne: Turcja, Iran. Kraje III świata przeżywają rewolucję przemysłową i wzrost gospodarczy. UE jest gigantem gospodarczym, ale nie będzie światowym graczem politycznym ze względu na brak jedności politycznej (gospodarczy gigant, polityczny robak).

PYTANIA NA EGZAMINIE:

Rozwiń skrót: EWG, EWWiS, MFW, NATO, PRL, RWPG, UE, WTO, ZSRR, KBWE

Wyjaśnij pojęcia: feudalizm, głasnost, interwencjonizm gospodarczy, kapitalizm, kolektywizacja, komunizm, liberalizm, demokracja, determinizm historyczny, schizma wschodnia, pierestrojka, reformacja, socjalizm, socrealizm, totalitaryzm, zimna wojna, żelazna kurtyna, dyktatura.

3 typy socjalizmu

Hasła rewolucji francuskiej

3 przesłanki integracji europejskiej

I i II rewolucja przemysłowa - daty

Socjalizm, faszyzm, nazizm - porównanie - tabelka

Pytania testowe o: ile procent szlachty; zimna wojna; wpływ protestantyzmu na gospodarkę

Historia społeczna i gospodarcza - wykład dr Andrzej Pieczewski

9

socjalizm

---